Małachowski (Jaxa-Małachowski) Soter (1867–1952), malarz. Ur. 27 X w majątku rodzinnym w Wolanowie pod Odessą, był synem Ryszarda, właściciela ziemskiego, i Doroty z Małachowskich. Szkołę realną ukończył w Odessie, tam także uczęszczał do szkoły rysunkowej. Następnie w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych studiował w l. 1892/3 i 1893/4 malarstwo pod kierunkiem F. Cynka i I. Jabłońskiego, krótko u W. Łuszczkiewicza. Na wiosnę 1894 wyjechał do Monachium. Dalszą naukę odbywał (od 1894) w szkole S. Grocholskiego w Monachium, gdzie mieszkał do r. 1901, uczestnicząc w życiu polskiej kolonii artystycznej. W r. 1898 na wystawie w Monachium pokazał «doskonałego Marabu i fragment tryptyku pod tytułem Zbrodnia» inspirowany przez malarstwo A. Böcklina (J. Bołoz-Antoniewicz). Na wystawach krajowych pojawiły się pejzaże morskie M-ego, malowane przez artystę w czasie pobytów w domu, jak Brzeg Morza Czarnego, Burza u brzegów Krymu, Burza w Dofinówce pod Odessą. Utwory M-ego przyjmowane były przez krytyków przychylnie: Clarus (A. Nowaczyński) w artykule w „Kraju” podkreślał «silny, choć słabo rozwijający się talent specjalisty Morza Czarnego, z którego rozwinie się być może kiedyś polski Thaulow». W r. 1901 M. powrócił do kraju i zamieszkał w Krakowie, przez dwa lata mieszkał w Zakopanem, później nadal w Krakowie. Stąd wyjeżdżał za granicę, przeważnie do Włoch (1905, 1925, 1928) na dłuższe pobyty, czyniąc tam studia pejzażowe. Był wówczas człowiekiem majętnym i niezależnym, malującym obrazy dla własnej przyjemności, wystawiał je często, znajdując zwykle uznanie krytyki. Chwalono jego «koloryt raczej umiarkowany i dyskretny», podziwiano sposób malowania przez niego wody. Pojawiały się i krytyczne uwagi, jak recenzja Tretera z wystawy w r. 1912. W okresie międzywojennym M. mieszkał nadal w Krakowie. Jednak z biegiem czasu, będąc zmuszony zarobkować na życie malowaniem obrazów, zaczął powielać swe dawne pomysły, produkując dużą ilość pejzaży, zwłaszcza morskich, na sprzedaż, co odbiło się niekorzystnie na wartości artystycznej jego obrazów. Nadal wystawiał swe prace. Większe kolekcje pokazał na wystawach zbiorowych w Krakowie w Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych w l. 1932 i 1938, także po drugiej wojnie światowej w r. 1947.

M. posługiwał się różnymi technikami malarskimi: uprawiał malarstwo olejne, temperę, pastel i gwasz. Najbardziej charakterystyczne dla jego twórczości były obrazy morskie, jak Fala, Wzburzone morze, Żaglowiec, Orłowo w zimie, Port w Helu, Port w Oliwie. Malował także wiele pejzaży włoskich, wśród nich: San Giorgio Maggiore, Kapryjska noc, Burza na Capri, Widok z Florencji, Siena, Port w Fiume, Wenecja (I–VII) i in. Wielokrotnie malował pejzaże polskie, jak Droga przez wieś, Las bukowy, Ruiny zamku tyczyńskiego, a także często widoki ulic, kościołów, zakątków Krakowa: Kościół Mariacki, Planty, Ulica Gołębia, Wisła, Klasztor Norbertanek w Krakowie, Ulica św. Marka. Oprócz pejzaży M. malował nieliczne portrety «o charakterze familijnym». Sygnował swe obrazy: Soter Jaxa lub S. Jaxa. W ciągu wielu lat działalności artystycznej M. pokazywał swe prace na różnych wystawach, z których ważniejsze były: w Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie w l. 1895, 1902, 1906, 1910, 1914, 1916, 1924, 1927, 1932, 1935, 1936, 1938, 1939, 1945, 1947, w warszawskim Salonie Krywulta w l. 1897, 1899, 1900, w Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie w l. 1896, 1904, 1919, 1924, 1926, 1928 (na wystawie Morze Polskie). Brał także udział w wystawie w Pałacu Spiskim w Krakowie w r. 1901, na I Salonie Okrężnym artystów polskich w r. 1903 w Krakowie, Warszawie, Lwowie i Łodzi, w r. 1911 w I Wystawie Niezależnych w Krakowie, w wystawach Związku Polskich Artystów Plastyków (ZPAP), w r. 1912 w Krakowie i Lwowie, w r. 1913 we Lwowie, w r. 1921 w Krakowie (wystawił wówczas 32 widoki morskie), w r. 1924 w Wystawie Sztuki Rodzimej, w r. 1927 w III Wystawie Niezależnych, w r. 1929 w Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu. Sławę swoją M. ugruntował jako malarz morza. Twórczość jego wypełniała lukę w malarstwie polskim nie posiadającym większych tradycji marynistycznych.

M. zmarł w Krakowie 11 VI 1952. Był żonaty (od 10 XI 1901) z Jadwigą Younga de Lenie (ur. 1879). Małżeństwo było bezdzietne.

Grajewski, Bibliografia ilustracyj; W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych; Katalog działu sztuki. Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu, P. 1929; Katalog wystaw zbiorowych…, Tow. Przyj. Sztuk Pięknych, Kr. 1932; Katalog. Wystawa zbiorowa Adama Chmielowskiego… S. J. – M-ego, Tow. Przyj. Sztuk Pięknych, Kr. 1938; Katalog Wystawy dzieł sztuki Tow. Przyj. Sztuk Pięknych, Kr. 1912; Katalog Wystawy krakowskiego Z. A. P., Kr. 1932; Wiercińska J., Katalog prac wystawionych w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie w latach 1890–1914, Wr.–W.–Kr. 1969, Źródła do Dziej. Sztuki Pol., XV; – Płażewska M., Warszawski Salon Aleksandra Krywulta, „Roczn. Muz. Narod. w W.” T. 10: 1966; Polskie życie artystyczne w latach 1890–1914, Wr.–W.–Kr. 1967; Treter M., W sprawie Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych we Lwowie, Lw. 1912 s. 35; – Mater. do dziej. Akad. Sztuk Pięknych, I; – „Czas” 1937 nr z 18 IV, 1938 nr z 16 X, 18 X; „Głos Narodu” 1912 nr z 4 II, 1921 nr z 17 XII (Trepka J., Z wystawy ZPAP w Krakowie), 1923 nr z 21 V, 1935 nr z 23 VII i 23 XI, 1936 nr z 24 I, 1937 nr z 8 I i 23 IV, 1938 nr z 15 X; „Kraj” 1898 nr 12 s. 134 (J. Bołoz-Antoniewicz, Ze sztuki. Malarstwo polskie w Monachium…), 1900 nr 18 s. 259, nr 20 s. 289 (Clarus [A. Nowaczyński], Monachijczycy nowocześni. Obrazy i ludzie); „Nowa Ref.” 1912 nr z 23 I (W. Prokesch); „Świat” 1912 nr 15, 1921 nr 40; „Tyg. Illustr.” 1896 nr 446 s. 913, 1902 nr 46 s. 918, 1903 nr 5 s. 93, nr 14 s. 278, nr 25 s. 499, nr 29 s. 578, 1912 nr 18 s. 366, 1924 nr 49 s. 798; „Tyg. Powsz.” 1947 nr 22 (H. Blumówna, Z wystaw); – Arch. rodziny Małachowskich (m. in. Pamiętnik M-ego) w posiadaniu Aleksandra Małachowskiego w W.; B. Ossol.: rkp. nr 74, 75/I (Papiery TPSP w Lw.), nr 12219/II (korespondencja, pisma i dokumenty osobiste B. Rychter-Janowskiej); IS PAN w W.: Materiały do Słownika Artystów Pol.; Tow. Przyj. Sztuk Pięknych w Kr.: Materiały do Słownika Artystów, II; Związek Polskich Artystów Plastyków w Kr.: Karta ewidencyjna M-ego.

Róża Biernacka