Małachowski Stanisław, krypt. St. M. (1798 lub 1801–1883), działacz emigracyjny, pisarz. Syn Jana Nepomucena (zob.) i Rozalii z Świdzińskich. Ur. 11 XI 1798 (wg innych źródeł w r. 1801), nauki pobierał w Collegium Nobilium w Warszawie, a następnie wyjechał na studia do Niemiec i Francji. Po powrocie do kraju w r. 1822 zarządzał majątkiem rodzinnym w Piotrkowskiem. Podczas powstania 1830 r. służył jako ochotnik w drugim pułku ułanów, odbył całą kampanię, m. in. jako adiutant polowy gen. J. Krukowieckiego i płka M. Mycielskiego, dosłużył się stopnia podporucznika i Złotego Krzyża Virtuti Militari. Po powstaniu wyemigrował na Zachód, przebywał głównie w Paryżu, sympatyzował z kręgami ks. A. Czartoryskiego. Od r. 1835 był członkiem Tow. Literackiego w Paryżu. Na przełomie r. 1838/9 bawił w Rzymie, gdzie zaprzyjaźnił się ze swym dalekim kuzynem Z. Krasińskim; wówczas też poznał J. Słowackiego, u którego bywał w latach późniejszych w Paryżu, pośrednicząc niekiedy w korespondencji między obu poetami. Był przyjacielem i powiernikiem Jerzego Lubomirskiego i Delfiny Potockiej. Z l. 1839–56 zachował się obszerny blok listów Krasińskiego do M-ego (ok. 150 sztuk), mocno ocenzurowany w druku (wyd. Kr. 1885); jest też M. adresatem wiersza Krasińskiego (inc. «Cny Wojewodo!…»). W latach czterdziestych i pięćdziesiątych spędzał często lato w europejskich miejscowościach kuracyjnych w towarzystwie Krasińskiego. W połowie 1848 r. bawił kilka miesięcy w Krakowie, widział się z rodzeństwem. Wśród emigrantów cieszył się szacunkiem, zwano go Wojewodą lub Podskarbim Rzeczypospolitej (m. in. aluzja do funkcji piastowanych przez ojca).
W latach pięćdziesiątych przejawiał ożywioną działalność polityczno-społeczną: w r. 1851 wszedł, wraz z gen. W. Zamoyskim i A. Mickiewiczem, w skład Komisji Składkowej na Dom dla Biblioteki Polskiej w Paryżu; w sierpniu 1853, wraz z A. Chodźką i J. Fontaną, uczestniczył w specjalnej deputacji wysłanej przez Tow. Historyczne celem wręczenia adresu dziękczynnego lordowi Palmerstonowi za jego przychylny głos w parlamencie angielskim podczas dyskusji nad subsydiowaniem emigrantów polskich; w r. 1854 został wybrany podskarbim Tow. Historyczno-Literackiego w Paryżu (pod prezesurą A. Czartoryskiego i wiceprezesurą A. Mickiewicza); w styczniu 1856 r. działał w powołanej przez Czartoryskiego Komisji do badania służby oficerów zgłaszających się do Dywizji Polskiej Kozaków Sułtańskich na Bliskim Wschodzie. Tej sprawie poświęcił artykuł Sprawa polska i Kozaki Ottomańskie, przeznaczony dla „Wiadomości Polskich” (nie drukowany, autograf w B. Pol. w Paryżu). W lutym 1859 był przy łożu śmierci i towarzyszył w ostatnich chwilach Krasińskiego. W 2. poł. maja 1862 bawił w Krakowie, wówczas powziął decyzję powrotu do kraju na stałe, co nastąpiło jesienią t. r. Zamieszkał u swojej siostry Cecylii.
W liście Krasińskiego do K. Gaszyńskiego z 2 III 1848 znajdujemy informację świadczącą o tym, iż M. jest autorem anonimowo ogłoszonej i dotąd nie zidentyfikowanej broszury politycznej. W r. 1859 po śmierci Krasińskiego udostępnił część listów poety i współpracował, wraz z K. Gaszyńskim, przy edycji „Wyjątków z listów Z. Krasińskiego” (Paryż 1859). Ożywioną działalność w tym zakresie rozwinął jednak dopiero po powrocie do kraju. W r. 1872 skontaktował się z J. Lubomirskim, A. Cieszkowskim i D. Potocką w sprawie edycji (nie zrealizowana) korespondencji i pism pośmiertnych Krasińskiego. W r. 1873 udostępnił część posiadanych listów Ignacemu Janickiemu do jego artykułu „Wyjątki z listów Z. Krasińskiego”, ogłoszonego na łamach „Kroniki Rodzinnej”, oraz S. Tarnowskiemu do artykułu ogłoszonego w „Przeglądzie Polskim” (m. in. fragmenty listów poety do C. K. Norwida, które w posiadaniu M-ego znajdowały się już od r. 1851); wtedy też zapewne przekazał rodzinie Krasińskiego wszystkie posiadane listy poety. W r. 1876 ogłosił dwa studia o Krasińskim: anonimowo Krótki rys z życia i pism Z. Krasińskiego (Kr.), gdzie ujawnił m. in. 4 nieznane fragmenty listów poety z l. 1832–53, oraz dał pierwszy syntetyczny zarys życia i twórczości Krasińskiego, z wyraźnymi tendencjami apologetycznymi; Słowo o Z. Krasińskim z powodu zarzutów krytyki (Kr., pod krypt. St. M.), w którym dawał «rozbiór, wyjaśnienie i odparcie» błędnym zarzutom krytyków, głównie na temat konfliktu Krasińskiego z Mickiewiczem w r. 1848, stosunku wobec ludu, światopoglądu Krasińskiego przed r. 1840, broniąc jego zasad chrześcijańskich, poglądów etycznych i praktyki stylistycznej. W tymże 1876 r. wystosował list otwarty do redakcji „Przeglądu Lwowskiego” (T. 11) zgłaszając dwa sprostowania do artykułu W. Chotkowskiego „O ideale politycznym Z. Krasińskiego”, dotyczące postawy gen. W. Krasińskiego w l. 1828 i 1830. W r. 1878 ogłosił Wspomnienie o jen. Ludwiku hr Pacu (P. 1878), powtórzone w „Roczniku Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu” (P. T. 1: 1878), gdzie dawał m. in. wyraz swym zachowawczym poglądom politycznym.
Zmarł bezżennie w Krakowie 24 II 1883; pochowany został na cmentarzu Rakowickim.
Uruski; – Gadon L., Z życia Polaków we Francji, Paryż 1883 s. 66, 75, 77; Janicki I., Wstęp do: Listy Z. Krasińskiego do St. Małachowskiego, Kr. 1885; – Listy Z. Krasińskiego do K. Gaszyńskiego, W. 1971; Małachowski S. Nałęcz, Wspomnienie z mojego życia, P. 1885; Sudolski Z., Korespondencja Z. Krasińskiego, W. 1968 s. 62–3, 90–1; – „Czas” 1883 nr 45, 46; – B. Pol. w Paryżu: rkp. 559 k. 110, 490 nr 12 s. 509–15.
Zbigniew Sudolski