Mężyk Stanisław z Putniowic, zwany Słabosz, h. Wieniawa (zm. 1584), dworzanin królewski, starosta sądecki, działacz reformacyjny. Był synem Jana, podsędka ziemskiego krakowskiego, i Katarzyny z Lanckorońskich. Wraz z bratem Janem odziedziczył kilka wsi (m. in. Kobylec i Kamyk) w dorzeczu Raby, ale w nich chyba nie gospodarował. Ta scheda rodzinna dalej zresztą topniała (np. na rzecz Lubomirskich), a sam M. stale zaciągał nowe długi. O studiach M-a nic nie wiadomo, a główną jego szkołę stanowił zapewne dwór Zygmunta Augusta, na którym pojawił się już w r. 1545. Latem t. r. odbył podróż po Polsce, jako łożniczy i jałmużnik młodego króla, który w grudniu sprawił mu kosztowny ubiór husarski. Dn. 13 VII 1546 M. został dworzaninem, początkowo z prawem do trzech koni, szybko jednak stał się jednym z najznaczniejszych dworzan i ulubieńców Zygmunta Augusta. Od r. 1556 piastował nadto godność krajczego królowej Katarzyny Austriaczki. Od ok. r. 1557 do śmierci był M. stolnikiem krakowskim. Brał udział w wyprawie pozwolskiej i w tym czasie (w obozie koło Kupiszek, 19 VIII 1557) król nadał mu komandorię maltańską kościoła Św. Jana za murami Poznania. Ok. r. 1564 M. ożenił się z Anną, córką nie żyjącego już Jana Tworowskiego z Buczacza. Wybierając się na nowe walki z Moskwą, oddał ją na sejmie parczowskim 9 VIII 1564 pod opiekę króla oraz swych przyjaciół Walentego Dembińskiego, Stanisława Szafrańca i Jana Kmity, pisarza ziemskiego krakowskiego. W r. 1567 zrzekł się komandorii poznańskiej, do której prawa utracił z chwilą ożenku, a jednocześnie 23 VI otrzymał od króla bogate grodowe starostwo sądeckie z obowiązkiem uiszczania jedynie kwarty. Starostwo to trzymał M. silną ręką, rozporządzając sporą siłą wojskową, wymierzając autorytatywnie sprawiedliwość, uciskając chłopów i prowadząc ok. r. 1580 podjazdową walkę z klasztorem starosądeckich klarysek.

Już w r. 1551 jakiś Mężyk sprofanował krzyż na Stradomiu, ale historycy łączą to chyba niesłusznie z osobą M-a, który dopiero jako starosta sądecki i arianin rozpoczął aktywną działalność różnowierczą. Ok. r. 1568 stał się M. głównym patronem Stanisława Farnowskiego i umiarkowanego odłamu braci polskich – dyteistów. Był fundatorem zboru i szkoły ariańskiej w Nowym Sączu, obsadził tamtejszy sąd grodzki współwyznawcami i oddał im na obrządki kaplicę zamkową oraz usiłował szerzyć reformację wśród mieszczan, nie cofając się przed stosowaniem wobec nich przymusu. Spalił też kaplicę w Mniszku nad Popradem na granicy Spisza i Sądecczyzny. Dn. 22 X 1570 król nakazał mandatem podkanclerskim M-owi usunąć Farnowskiego, do czego ten się jednak nie zastosował. W okresie pierwszego i drugiego bezkrólewia był M. organizatorem obrony Podgórza sądeckiego przed ewentualnością najazdu wojsk habsburskich. W r. 1573 był poborcą powiatów sądeckiego i czchowskiego, z zebranych pieniędzy robił zaciągi na obronę granic. Podczas drugiej elekcji jako stronnik Stefana Batorego uczestniczył w sejmie elekcyjnym (1575) i był jednym z wysłanników koła szlacheckiego do magnatów cezariańskich z wezwaniem do obioru Anny Jagiellonki i Batorego. W r. 1579 został mianowany komisarzem do ustalenia granic w Karpatach między starostwem spiskim a miasteczkami Podolińcem, Gniazdami i Lubowlą. W l. 1579–80 brał udział jako rotmistrz zaciężnej jazdy w pułku K. Niszczyckiego w wyprawach moskiewskich. M. był jednym z pierwszych «dostojników» żartobliwej «Rzeczypospolitej Babińskiej»; jako znanego eleganta mianowano go tam «ochmistrzem panieńskim». Zmarł 27 XI 1584 w zamku nowosądeckim, a jego śmierć oznaczała koniec rozkwitu reformacji na Sądecczyźnie (znanymi różnowiercami byli również szwagrowie M-a Jan Kołek, Melchior Krupka z Mojkowic i Andrzej Rupniowski).

Z małżeństwa z Anną Tworowską M. pozostawił córkę Krystynę, żonę starosty czorsztyńskiego Zygmunta Dembińskiego (wnuka kanclerza Walentego Dembińskiego, zob.).

Dworzaczek, Genealogia; Niesiecki; Uruski; Kaczmarczyk K., Catalogus diplomatum pergameneorum Universitatis Jagellonicae Cracoviensis, Kr. 1953 nr 499; – Kotarski H., Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej 1576–1582. Cz. II, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1971 XVII cz. I s. 89, 114, cz. II s. 142; Sygański J., Historia Nowego Sącza od wstąpienia dynastii Wazów do pierwszego rozbioru Polski, Lw. 1901–2 I 142–3, 148–9, 227, III 13; Tazbir J., Arianizm na ziemi sądeckiej, „Roczn. Sądecki” T. 8: 1967 s. 313–15, 319, 321; Urban W., Chłopi wobec reformacji w Małopolsce w drugiej połowie XVI wieku, Kr. 1959; tenże, Studia z dziejów antytrynitaryzmu na ziemiach czeskich i słowackich w XVI–XVII w., Kr. 1966; Wajsblum M., Dyteiści małopolscy, „Reform. w Pol.” T. 5: 1928 cz. 1; – Akta podkancl. Krasińskiego, II nr 183; Akta sejmikowe woj. krak., I; Arch. do Dziej. Liter., VIII; Arch. Kom. Prawn. AU, Kr. 1909 VIII cz. 2; Lubieniecki S., Historia reformationis Polonicae, W. 1972; Mater. do hist. stosunków kulturalnych w XVI w.; Matricularum summ., V nr 2003, 2044, 2846, 2902, 3007, 3008, 3641, 9636, 10482; Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro; Receptiones seu installationes ad episcopatum, praelaturas et canonicatus Ecclesiae Cathedralis Posuaniensis…, „Roczniki Tow. Przyj. Nauk Pozn.” T. 35: 1909 s. 45; Sandius Ch., Bibliotheca antitrinitariorum, W. 1967; Script. Rer. Pol., XXII; Supplementum Analectorum terrae Scepusiensis, Szepesváraljae 1889 – Löcse 1908 II 471–5, III 123; Źródła do historii sztuki i cywilizacji w Polsce, Kr. 1911 I; Źródła Dziej., IX cz. 2 s. 38, 66, 259; – „Herold Pol.” (Kr.) 1905; „Odr. i Reform. w Pol.” T. 1: 1956, T. 3: 1958, T. 5: 1960, T. 6: 1961, T. 7: 1962 s. 37; – AGAD: Rachunki królewskie, Oddz. I nr 183 k. 21r., 68r., 93; Arch. Kurii Metrop. w Kr.: Wizytacja z depozytu Kapit. Krak., t. 5 k. 28r., Wizytacja (własna), t. 5 s. C 133; Arch. Państw. w Kr.: Castr. Sandec. t. 12, 14, 15, 18, 19, 20 s. 621, t. 239, 241, Terr. Crac. t. 32 s. 37, 197, 343, 710, t. 33 s. 104, 362–363, 738, t. 34 s. 90–92, 97–100, 258–263, 312, 365–368, t. 35 s. 58–60, t. 36 s. 210–213, 472, 593, 783, 1375–1377, 1537–1538, 1541, Castr. Crac. Rel. t. 2 s. B 21–22, t. 7 s. B 313–314; Arch. Powiatowe w Bardiowie: Korespondencja m. Bardiowa, list M-a z 5 III 1579.