Krzyczewski (Krzeczowski) Stanisław (Michał), (zm. 1649), wódz kozacki. Pochodził ze szlachty osiadłej w woj. brzesko-litewskim, spolonizowanej na przełomie XVI/XVII w., był wyznania rzymskokatolickiego. Hipoteza Lipińskiego, że K. był Krzeczowskim, rotmistrzem usarskim z r. 1627 (znanym i z r. 1621), jest nieprawdopodobna. Rotmistrz ów był zapewne identyczny z Mikołajem Krzyczewskim, rotmistrzem z r. 1629. Natomiast K. mógł być owym Krzecowskim, towarzyszem chorągwi kozackiej księcia Zachariasza Czetwertyńskiego, rannym w czasie działań przeciw Kozakom w okresie od maja do sierpnia 1638 r. Prawdopodobnie też on brał udział w elekcji Władysława IV. W październiku 1643 r. K. został mianowany przez hetmana S. Koniecpolskiego pułkownikiem czehryńskiego p. Kozaków rejestrowych, w miejsce Jana Zakrzewskiego, usuniętego za nadużycia wobec podwładnych. Zapewne więc hetman mógł się spodziewać po K-m – sądząc po jego przeszłości – załagodzenia zadrażnień i przychylniejszego stosunku do Kozaków. Rzeczywiście wiemy, że K. w czasie swego pułkownikostwa utrzymywał bliskie stosunki z jednym ze swych podkomendnych – setnikiem czehryńskim B. Chmielnickim, i został nawet jego kumem. Należy przypuszczać, że miał wówczas za sobą dłuższy, może kilkunastoletni, okres służby w wojsku kor. Zdolności wojskowe K-ego hetman wysoko cenił. Wkrótce K. wsławił się jako dowódca (Kochowski). Wiemy, że w początkach 1644 r. K. ze swym pułkiem przebywał na Zaporożu, zdobywając wiadomości o nadciągającej wyprawie tatarskiej (ochmatowskiej). W maju (?) 1646 r. K. z Kozakami dokonał z Czehrynia wypadu przeciw czambułowi tatarskiemu. W październiku 1647 r. uczestniczył w wyprawie A. Koniecpolskiego na Tatarów w Dzikie Pola.

W końcu 1647 r., po aresztowaniu B. Chmielnickiego, podejrzanego o przygotowywanie powstania, K. wraz z S. Łaszczem wstawił się za nim do Koniecpolskiego, który wypuścił go na porękę innych setników czehryńskich, z czego korzystając Chmielnicki uciekł na Zaporoże (podobnie Chrząszcz, wg Szajnochy, Lipińskiego, Hruševs’kyj’ego, Gołobuckiego, K. sam poręczył za Chmielnickiego, czy nawet doradził mu ucieczkę). Mimo to K. nie stracił zaufania hetmanów, stał zresztą wówczas zdecydowanie po stronie polskiej. Zawiadomił Koniecpolskiego o ucieczce Chmielnickiego, po czym w grudniu 1647 (?) wyruszył na Dzikie Pola dla uzyskania wiadomości o powstańcach, wziął 4 jeńców, zawiózł ich do Baru do hetmana w. kor. Mikołaja Potockiego, następnie udał się na Niż (dla pertraktacji z Chmielnickim?) i razem z płkiem czerkaskim S. Wadowskim został pobity przez powstańców na Zaporożu (9 II). K. wziął udział w bezskutecznym poselstwie Mikołaja Chmieleckiego do powstańców (w połowie marca t. r.). W kwietniu K. znalazł się w grupie wyprawionej Dnieprem przeciw powstańcom (odmiennie Lipiński). Gdy na czele kilkuset ludzi zajmował powstańczą forteczkę na Buckach, w obozie grupy w czasie jego nieobecności wybuchł bunt; Kozacy K-ego przyłączyli się do buntu i uwięzili K-ego, ale uniknął śmierci, która spotkała większość starszyzny rejestrowej.

K. został jakoby wykupiony przez Chmielnickiego z niewoli tatarskiej za 4 000 talarów; przeszedł na stronę powstania, przyjął prawosławie (jego ojcem chrzestnym był B. Chmielnicki), zmieniając imię na Michał, został pułkownikiem kijowskim. Z pierwszego okresu powstania nie posiadamy o K-m konkretnych wiadomości. Chmielnicki miał wysoko cenić jego doświadczenie i talenty dowódcze. K. miał być głównym doradcą i niejako zastępcą hetmana, zapewne więc w kampanii 1648 r. brał udział przy boku wodza powstania. Wiadomość o pobiciu w rejonie Międzyboża Jeremiego Wiśniowieckiego przez K-ego (czerwiec 1649) jest fałszywa (Hruševs’kyj, Tomkiewicz, odmiennie Lipiński). Gdy na przełomie czerwca i lipca 1649 r. zarysowało się zagrożenie od strony Litwy, Chmielnicki wysłał K-ego jako hetmana nakaźnego na północne Naddnieprze. Ok. 8 VII t. r. K. w Czarnobylu skupił ok. 10 000 głównie jazdy. Gdy Janusz Radziwiłł, hetman polny lit., ruszył przeciwko grupie Pobodajły pod Łojów, K. wyprawił się na jego tyły pod Rzeczycę – podstawę działań nieprzyjaciela, stając tu 26 VII. K. widząc, że nie zdobędzie twierdzy, zwrócił się przeciw Radziwiłłowi i 30 VII podszedł od południa pod Łojów zaskoczywszy Litwinów kierunkiem marszu i szybkością poruszeń. Dn. 31 VII Litwini odparli ogniem szarżę jazdy K-ego, ta z kolei pobiła kawalerię lit., ale uderzenie powracających podjazdów lit. na tyły grupy K-ego doprowadziło do klęski Kozaków. Pułk kijowski, prowizorycznie oszańcowany, odparł natarcia Litwinów, a w nocy się wycofał, pozostawiając ciężko rannego K-ego. Mimo opieki lekarskiej K. zmarł w niewoli 3 VIII 1649 r.

K. występuje epizodycznie w „Ogniem i mieczem” H. Sienkiewicza.

Podob. w: „Theatrum Europaeum”, Frankfurt/Main 1663 VI 815; Portret na gobelinie przedstawiającym bitwę pod Łojowem, wg rysunku A. van Westervelta, w Muz. Przemysł. w Kr., reprod. u Lipińskiego po s. 464; – Enc. Wojsk. (Krzyczewski, Łojów); – Chrząszcz I. E., Żółte Wody, w: Sprawozdanie Dyrekcji państwowego Gimnazjum w Jaworowie, XI, za r. szk. 1929/30, 1930 s. 7–8, 10; Golobuckij V. A., Zaporožskoe kozačestvo, Kiev 1957; Hruševs’kyj, Istorija, VIII cz. 2 s. 161–2, 167–8, 180, cz. 3 s. 182, 184; Kersten A., Stefan Czarniecki, 1599–1665, W. 1963; Kryp’jakevyč I. P., Bohdan Chmel’nyc’kyj, Kyïv 1954 s. 119–20, 122; Lipiński W., S. Michał K., Z dziejów walki szlachty ukraińskiej w szeregach powstańczych pod wodzą Bohdana Chmielnickiego (r. 1648–1649), w: Z dziejów Ukrainy (praca zbiorowa), Kijów 1912 s. 329–48, 353–80, 389–90, 399–401, 428–66, 493–513, 668 (bibliogr. w przypisach); Majewski W., Żółte Wody, (rkp.); Perejaslavs’kyj O., Lvïv, Kalisz 1935; Podhorodecki L., Kampania chocimska 1621 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1964 X cz. 2 s. 129; Szajnocha K., Dwa lata dziejów naszych, w: Dzieła…, W. 1877 IX 143–4, 146, 179; Teodorczyk J., Wyprawa szwedzka z Meklemburgii do Prus Królewskich wiosną 1627 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1960 VI cz. 2 s. 123; Tomkiewicz W., Jeremi Wiśniowiecki (1612–1651), W. 1933; Wimmer J., Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności armii koronnej w l. 1648–1655, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1960 V 502–3; – Dokumenty Bohdana Chmel’nyc’koho, Wyd. I. Kryp’jakevyč, I. Butyč, Kyïv 1961; Dokumenty ob osvoboditelnoj vojne ukrains’kogo naroda 1648–1654 gg., Kiev 1965; Kochowski W., Annalium Poloniae ab obitu Vladislai IV, Climacter I, Cracoviae 1683 s. 159; Pierwszy okres buntu Chmielnickiego w oświetleniu uczestnika wyprawy żółtowodzkiej i naocznego świadka wypadków, Wyd. I. E. Chrząszcz, w: Prace historyczne w 30-lecie działalności profesorskiej Stanisława Zakrzewskiego, Lw. 1934 s. 258, 262–3.

Wiesław Majewski