Pawłowski Stanisław, pseud. S. Mech (1882–1940), geograf, profesor i rektor Uniw. Pozn. Ur. 16 III w Dębowcu koło Jasła, był synem Józefa, wędrownego kupca wyrobów tkackich, i Apolonii z Watulewiczów. W l. 1894–1900 uczył się w gimnazjum w Samborze, skąd został relegowany za udział w tajnej uczniowskiej organizacji niepodległościowo-samokształceniowej. Przeniósł się więc do gimnazjum w Jaśle, gdzie w r. 1902 uzyskał maturę. W t. r. rozpoczął studia w Wiedniu i słuchał tam wykładów znanych geografów: A. Pencka, E. Suessa i V. K. Uhliga. Następnie w l. 1903–6 studiował na Uniw. Lwow. najpierw przez dwa lata historię u Bronisława Dembińskiego, a później geografię i geologię pod kierunkiem Antoniego Rehmana i Eugeniusza Romera. Wycieczki w czasie studiów i udział w terenowych badaniach u boku Romera ostatecznie zadecydowały o wyborze geografii przez P-ego, który przez całe życie pozostał wierny szkole swojego nauczyciela. Od 27 IX 1905 do 25 VIII 1908 uczył w gimnazjum w Stanisławowie (mianowany po złożeniu egzaminu nauczycielskiego w lutym 1908 nauczycielem stałym w zakresie geografii i historii). W tym czasie ogłosił pierwszą samodzielną pracę Wpływ chrześcijaństwa na prawodawstwo Konstantyna Wielkiego (Spraw. Dyr. c. k. Gimnazjum… w Stanisławowie za r. szk. 1906–7). Następnie został przeniesiony do VII Gimnazjum we Lwowie, a od 1 II 1909 do 31 VIII 1919 pracował jako wykładowca geografii handlowej i historii handlu w Akademii Handlowej we Lwowie. W kwietniu 1910 złożył uzupełniający egzamin z geografii gospodarczej dla szkół wyższych handlowych, a w listopadzie t. r. uzyskał stopień doktora filozofii z zakresu geografii i geologii na Uniw. Lwow. na podstawie rozprawy Temperatura wód płynących w Galicji (Rozpr. AU Wydz. Mat.-Przyr. 1910 t. 50A). Habilitował się 9 VI 1913 na podstawie pracy Zlodzenie górnej Wisły, górnego Dniestru oraz ich dopływów (Spraw. Dyr. Akad. Handlowej, Lw. 1912). Od półrocza letniego 1913/14 aż do końca pobytu we Lwowie P. wykładał jako docent prywatny na Wydziale Filozoficznym Uniw. Lwow. Równocześnie w l. 1913–18 był docentem w Wyższej Szkole Lasowej, gdzie wykładał geografię ogólną i fizjografię Polski i jednocześnie prowadził jako docent wykłady z fizjografii ziem polskich w Seminarium Gospodarczym w Snopkowie pod Lwowem. W tym czasie P. był m. in.: członkiem komisji egzaminacyjnej dla szkół handlowych, współpracownikiem towarzystw naukowych (m. in. członkiem Komisji Fizjograficznej AU), członkiem zarządu Polskich Drużyn Strzeleckich we Lwowie i tamże w l. 1918–19 członkiem Straży Obywatelskiej. Ogłaszał liczne rozprawy i recenzje geograficzne. Na szczególną uwagę zasługują: Geografia Polski (Lw. 1917), dzieło nowoczesne i napisane z myślą o nadchodzącej niepodległości kraju, za które w r. 1919 otrzymał nagrodę Kasy im. Mianowskiego, a także referat przygotowany na Konferencję Pokojową w Paryżu Ludność rzymskokatolicka w polsko-ruskiej części Galicji (Lw. 1919). Dn. 11 IX 1918 uzyskał na Uniw. Lwow. tytuł profesora nadzwycz. geografii.
W dn. 1 IV 1919 P. został mianowany profesorem nadzwycz. na nowo utworzonym Uniw. Pozn., gdzie jako jeden z twórców Wydziału Filozoficznego zorganizował od podstaw katedrę geografii, a także założył Instytut Geografii, którego do końca życia był kierownikiem. Również dzięki jego staraniom została utworzona druga katedra geograficzna – geografii gospodarczej jako pierwsza tego rodzaju w Polsce, którą z polecenia P-ego powierzono w r. 1924 Stanisławowi Nowakowskiemu. Dn. 1 X 1921 P. został mianowany profesorem zwycz. Od początku pobytu na Uniw. Pozn. P. rozwinął szczególnie ożywioną działalność pedagogiczną, która nie ograniczała się tylko do jego katedry, gdyż prowadził także wykłady w ramach akcji Powszechnych Wykładów Uniwersyteckich, od czerwca 1919 wykładał geografię gospodarczą na Sekcji Ekonomiczno-Politycznej Uniw. Pozn. i na Wydziale Rolniczo-Leśnym. W pocz. 1920 r. wystąpił z memoriałem do Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (Min. WRiOP) z planem systematycznych badań Bałtyku i założenia specjalnej stacji badawczej. Realizacją tego projektu stało się utworzenie w maju 1922 Morskiego Laboratorium Rybackiego na Helu, którego kierownikiem został Antoni Jakubski, a P. jego zastępcą. Instytut Geograficzny Uniw. Pozn., kierowany przez P-ego, odegrał szczególną rolę jako ośrodek badawczy w zakresie studiów geografii fizycznej Niżu Polskiego, Pomorza i Bałtyku. Pod redakcją P-ego wychodziło od r. 1926 wydawnictwo Instytutu pt. „Badania geograficzne nad Polską Północno-Zachodnią”, w którym zamieszczali prace uczniowie P-ego: Józef Bajerlein, Maria Czekańska, Rajmund Galon, Maria Kiełczewska, Bogumił Krygowski i in. P. napisał też wstęp do monumentalnej monografii z zakresu geografii historycznej S. Kozierowskiego „Atlas nazw geograficznych Słowiańszczyzny Zachodniej” (P. 1934, 1935, 1937 z. 1, 2a i b).
W l. 1919–20 był P. członkiem Komisji Geograficznej Min. Spraw Zagranicznych, do r. 1924 wiceprezesem, a w l. n. członkiem komisji egzaminacyjnej dla kandydatów na nauczycieli szkół średnich, w r. akad. 1927/8 dziekanem Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego, a w r. akad. 1932/3 rektorem Uniw. Pozn. Jego rektorat przypadł na trudny okres dyskusji nad rządowym projektem ustawy o szkołach akademickich, ograniczającej autonomię uniwersytetów. P. na znak protestu złożył rezygnację z urzędu rektora. Senat Uniw. Pozn., darząc go pełnym zaufaniem, nie przyjął rezygnacji i w wyborach na l. 1933/4 i 1934/5 ponownie wybrał P-ego na rektora, lecz P. wyboru nie przyjął, m. in. z powodu złego stanu zdrowia. W r. 1933 z inicjatywy P-ego jako rektora powołano do życia Fundusz Naukowy Senatu Uniw. Pozn. w formie pomocy finansowej na wydawanie prac naukowych przez pracowników uniwersytetu. P. był generalnym sekretarzem Komitetu Organizacyjnego XIV Międzynarodowego Kongresu Geograficznego w dn. 23–31 VIII 1934 w Warszawie i redaktorem „Actes du Congrès”. Na XV Międzynarodowym Kongresie Geograficznym w Amsterdamie (17–28 VII 1938) został wybrany na wiceprezydenta Międzynarodowej Unii Geograficznej (UGI). W r. 1923 utworzył Zrzeszenie Polskich Nauczycieli Geografii, skupiające pedagogów z całej Polski, któremu przewodniczył aż do wojny i wspólnie z E. Romerem i Julianem Czyżewskim redagował organ Zrzeszenia „Czasopismo Geograficzne”. W r. 1925 założył w Poznaniu Tow. Geograficzne, jak również był pierwszym prezesem utworzonego 22 I 1920 Oddziału Poznańskiego Polskiego Tow. Krajoznawczego. W czasie jego powtórnej kadencji w l. 1925–6 Oddział dokonał otwarcia schroniska turystycznego w Pucku. Prowadził P. także bardzo ożywioną działalność w Lidze Morskiej i Kolonialnej jako prezes Zarządu Okręgu Poznańskiego w l. 1932–9.
P. był wybitną indywidualnością naukową, geografem o wszechstronnych zainteresowaniach i syntetycznym umyśle, doskonałym organizatorem, twórcą poznańskiej szkoły geograficznej. Jego dorobek piśmienniczy liczy ok. 350 rozpraw naukowych, podręczników szkolnych, artykułów dydaktycznych, metodycznych, popularnonaukowych i recenzji. Odrębny dział stanowią liczne wydawnictwa kartograficzne. Wśród prac naukowych przeważają rozprawy z zakresu geografii fizycznej z geomorfologią glacjalną na czele, która w lwowskim okresie jego życia obejmowała badaniami łuk Karpat. Wyniki wieloletnich badań w tej dziedzinie zostały przedstawione w formie syntezy pt. Les Karpates à l’epoque glaciaire („Comptes Rendus du Congrès International de Géographie…”, W. 1936 I). Analogiczne studia dyluwialne nad polodowcową rzeźbą powierzchni ziemi Wielkopolski i Pomorza przyniosły: pierwsze gruntowne opracowanie fizjograficzne wybrzeża morskiego w pracy Charakterystyka morfologiczna wybrzeża polskiego (w: „Prace Kom. Mat.-Przyr. Tow. Przyj. Nauk (TPN) w Poznaniu”, P. 1922) oraz podział regionalny Polski północno-zachodniej: O kształtach powierzchni i o podziale Wielkopolski na krainy (w: „Badania Geograficzne nad Polską Północno-Zachodnią”, P. 1931 z. 6/7), Budowa geologiczna i krajobrazy morfologiczne Pomorza (w: „Słownik geograficzny państwa polskiego…”, W. 1936 I). Od r. 1928 prowadził z ramienia Min. Rolnictwa również badania geomorfologiczne na Polesiu Południowym.
Drugim kierunkiem twórczości naukowej P-ego było położenie podwalin pod rozwój geografii człowieka, co przedstawił w pracy pt. Antropogeografia („Przegl. Geogr.” T. 1: 1918), dając w niej pogląd na problematykę i metody badawcze w tej dziedzinie. Wyłożone tu sformułowania teoretyczne znalazły później praktyczne zastosowania w szczegółowych badaniach terenowych, prowadzonych w Instytucie Geograficznym nad osadnictwem wiejskim różnych regionów Polski. Poszerzanie problematyki osadnictwa nie mogło pominąć zagadnień własności i struktury społecznej ludności zamieszkującej poszczególne regiony, co już wkraczało w dziedzinę geografii politycznej. Poglądy na ten temat przedstawił P. w odczycie inauguracyjnym na otwarciu r. akad. 1932/3 pt. O renesansie geografii politycznej („Kron. Uniw. Pozn.” 1931/2). Patriotyczne zaangażowanie P-ego w problematykę spraw polskości Prus, Pomorza, Gdańska i dostępu do Bałtyku było z uwagą śledzone przez nacjonalistów niemieckich i stało się głównym obciążeniem w chwili jego aresztowania po wybuchu drugiej wojny światowej. Z prac z tego zakresu należy wymienić: Territoire plébiscitaire sur la rive droite de la Vistule (P. 1920), O położeniu geograficznym Pomorza i terytorium W. M. Gdańska („Roczn. Gdań.” 1927), Osiedla wiejskie na Pomorzu pod względem geograficzno-osadniczym i narodowościowym („Pam. Inst. Bałt.” R. 23: 1935), Położenie geograficzne Pomorza i Prus Wschodnich (w: „Słownik geograficzny państwa polskiego…”, W. 1936 I). P. w swojej publicystyce wiele miejsca poświęcił również geografii regionalnej, a artykuł pt. O przyrodniczych podstawach geografii i jej istocie („Kosmos” 57, S. A, 1932) jest cenną pracą o metodologii geografii. Ważne miejsce w dorobku piśmienniczym P-ego zajmują liczne podręczniki geografii dla szkół średnich, wśród nich Geografia Polski (Lw.–W. 1929, wielokrotnie wznawiana) oraz omawiająca geografię, kulturę i ustrój Polska współczesna (Lw.–W. 1923, wyd. 5., 1936). Przez cały okres niepodległości P. współpracował blisko z Zakładami Kartograficznymi i Wydawniczymi Tow. Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych «Książnica–Atlas» we Lwowie oraz Min. WRiOP, na zlecenie którego opiniował projekty programów nauki w szkołach. Szczególną troską otaczał nauczycieli, dla których w r. 1929 zorganizował i redagował „Bibliotekę Geograficzno-Dydaktyczną”, a na Uniw. Pozn. otworzył studium dydaktyki geografii.
Jako autor licznych memoriałów do Min. WRiOP w sprawie miejsca nauki geografii w szkole, P. organizował liczne zjazdy w coraz to innych dzielnicach Polski, połączone z wycieczkami. Był zamiłowanym terenowcem, zwiedził prawie całą Europę i północną Afrykę, a po Kongresie w Amsterdamie przez cztery miesiące zwiedzał Indie Holenderskie (Jawa, Sumatra, Cejlon) i Indie Brytyjskie (Kalkuta, Himalaje, Delhi, Bombaj, Madras). Wyrażał pogląd, iż Polska powinna posiadać kolonie zamorskie („Sprawy Morskie i Kolonialne” 1934 nr 2). Był członkiem wielu towarzystw naukowych krajowych i zagranicznych, m. in.: w l. 1920–5 Państwowej Komisji Ochrony Przyrody, od r. 1936 członkiem korespondentem PAU, wiceprezesem (od r. 1923) Tow. Przyjaciół Nauk w Poznaniu, członkiem korespondentem Academia Asiatica w Teheranie i wielu towarzystw geograficznych w Austrii, Czechosłowacji, Francji, Holandii, Stanach Zjednoczonych. W ostatnich dniach sierpnia 1939 P. wyjechał do Jarosławia nad Sanem w celu przygotowania pomieszczeń dla mającego się ewakuować Uniw. Pozn. We wrześniu przebywał m. in. w Warszawie i w Siedleckiem, a z początkiem października powrócił do Poznania. Dn. 14 X 1939 został aresztowany przez gestapo i osadzony w więzieniu na ul. Młyńskiej, skąd 2 XII przewieziono go na osławiony Fort VII. Tutaj został rozstrzelany 6 I 1940; prochy pochowano prawdopodobnie w mogiłach zbiorowych na terenie Wielkopolskiego Parku Narodowego w leśnictwie Wypalanki, oddział 188. Był odznaczony m. in.: Złotym Krzyżem Zasługi (1938), Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą bułgarskiego Orderu Zasługi Cywilnej (1936), jugosłowiańskim Orderem Św. Sawy, Orderem Komandorskim holenderskiego dworu królewskiego Oranja-Nassau (1938), a pośmiertnie Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1957).
W małżeństwie (od r. 1914) z Ewą Wandą Topór-Kamińską (1886–1978), nauczycielką, P. miał troje dzieci, z których córka Wanda (1915–1943), polonistka, i syn Przemysław (1921–1942) zginęli w Oświęcimiu; drugi syn Zbigniew (ur. 1926) jest profesorem parazytologii Wydziału Lekarskiego Akademii Medycznej w Poznaniu.
Portret olej. P-ego w rektoracie Uniw. Pozn.; Zdjęcie portretowe w Inst. Geogr. Uniw. Pozn.; – Ilustr. Enc. Trzaski; W. Enc. Powsz. (PWN); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Peretiatkowicz–Sobeski, Współcz. kultura pol.; Who’s who in Central and East-Europe 1933/34, Zurich 1935; Nieciowa, Członkowie AU oraz PAU; Jaśkowiak F., Wielkopolski Park Narodowy. Przewodnik, P. 1974 s. 77–81; – Czekańska M., Szkoła polska w pracach prof. S. P-ego, „Roczn. Jasielski” T. 2: 1970/1 s. 17–28; Dzieje Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza 1919–1969, P. 1972; Dziewięć wieków geografii polskiej, Pod red. B. Olszewicza, W. 1967 s. 361–81; Księga pamiątkowa 70-lecia Państwowego Gimnazjum im. Króla Stanisława Leszczyńskiego w Jaśle 1868–1938, Jasło 1938 s. 34, 82–5, 118; Nauka w Wielkopolsce, P. 1973 (fot.); Ochrona przyrody i jej zasobów, Kr. 1965 I 78, 104, 122, 155, 316; Olszewski M., Fort VII w Poznaniu, P. 1974 s. 88, 94, poz. 332 (fot. nr 18); Stanisław Pawłowski. W dwudziestą piątą rocznicę zgonu (1940–1965), Pod red. B. Olszewicza, W. 1968 (z bibliogr. prac P-ego i fot.); Szołdrska H., Walka z kulturą polską, P. 1948 s. 154–72 i in.; Uniwersytet Poznański w pierwszych latach swego istnienia, P. 1924; Z zagadnień dydaktycznych wyższego szkolnictwa, Pod red. J. Rutkowskiego, P. 1948 s. 41–6; – Skład Uniwersytetu c. k. im. Cesarza Franciszka I we Lwowie w r. akad. 1914/15 s. 32, 1915/16 s. 36, 1916/17 s. 37, 1917/18 s. 37; Spraw. Dyrekcji c. k. Gimnazjum Arcyksiężniczki Elżbiety w Samborze za r. szk. 1896 s. 78; toż za r. 1897 s. 31; toż za r. 1898 s. 31; toż za r. 1899 s. 34; toż za r. 1900 s. 31; Spraw. Dyrekcji c. k. Gimnazjum VII we Lwowie za r. szk. 1909 s. 57–8; Spraw. Dyrekcji c. k. Gimnazjum z wykładowym językiem polskim w Stanisławowie za r. szk. 1906–7 s. 41, 45; toż za r. 1907–8 s. 23, 27; toż za r. 1908–9 s. 21; Spraw. Funduszu Kultury Narodowej, W. 1937 III 6; Szafer W., Wspomnienia przyrodnika, Wr. 1973; Tymieniecki K., Wspomnienia z jesieni 1939, Wr. 1972 (passim, fot. przed s. 201); – „Badania Fizjograficzne nad Polską Zach.” T. 3: 1956 s. 260–1 (bibliogr.); „Czas. Geogr.” R. 17: 1946 3/4 s. 3–11, R. 18: 1947 z. 1/4 s. 327–34, R. 36: 1965 s. 335–63; „Dzien. Pozn.” 1937 nr 126 s. 7, 1938 nr 228 s. 4, nr 285 s. 5; „Geogr. w Szkole” R. 19: 1966 nr 1 s. 1–8; „Głos Wpol.” 1946 nr 19 s. 3; Hołd Wielkopolski słowiańskim geografom i etnografom. Jednodniówka (P.) 1927 s. 8–11 (fot.); „Kron. Uniw. Pozn.” za l. 1923/4 (druk. P. 1925)–1936/7 (druk. 1938); „Kur. Pozn.” 1933 nr 112 s. 1, 1935 nr 273 s. 6, 1937 nr 65 s. 8, nr 207 s. 8, nr 243 s. 3; „Nauka Pol.” R. 1: 1918 s. 156, R. 2: 1919 s. 57, 60, 604, R. 6: 1927 s. 409, R. 15: 1932 s. 323, R. 20: 1935 s. 230–1, R. 21: 1936 s. 163–5, R. 22: 1937 s. 168, R. 24: 1939 s. 252, R. 25: 1947 s. 105, 325, 555; „Nowy Kur.” 1932 nr 141 s. 11, 1933 nr 57 s. 7, 1937 nr 104 s. 11; „Orędownik Wpol.” 1933 nr 57 s. 1, nr 222 s. 4; „Poznaj Świat” 1960 nr 1 s. 26–7 (fot.); „Przegl. Geogr.” R. 19: 1945–6 s. 52–77 (bibliogr., fot.), R. 22: 1949 dod. s. 7–10, R. 38: 1966 s. 302–4; „Przegl. Wpol.” R. 2: 1946 nr 3 s. 82–5; „Przegl. Zach.” R. 1: 1945 nr 6 s. 312–20; „Roczn. PAU” 1935/6 s. XXIX–XXXII, R. 1939/45 s. LXV, 106–7; „Roczn. Pol. Tow. Geol.” R. 19: 1949 z. 1 s. 215–30; „Spraw. Pozn. Tow. Przyj. Nauk” (P.) T. 13: 1946 nr 1 s. 141; „Wielkopol. Ilustracja” 1930 nr 27 s. 2 (fot.); „Ziemia” R. 6: 1920 nr 2 s. 63; – Arch. PAN Oddz. w P.: sygn. III–15, jedn. 343, karta 11–16 (listy); Arch. Państw. w P.: Akta osób i rodzin – St. P., 6 teczek – akta i dokumenty z l. 1923–38; – Jaśkowiak F., Z przeszłości Polskiego Tow. Krajoznawczego w Poznaniu 1913–1950, P. 1959 (mszp. w Zarządzie Pol. Tow. Turystyczno-Krajoznawczego w P.); – Informacje syna Zbigniewa z Poznania.
Andrzej Dzięczkowski