Potocki Stanisław h. Pilawa (1607–1647), pułkownik wojsk koronnych, komisarz do spraw kozackich. Był synem Jakuba, woj. bracławskiego (zob.), i jego drugiej żony Jadwigi z Tarnowskich, rodzonym bratem dominikanina Dominika (zob.) i przyrodnim hetmana w. kor. Mikołaja (zob.).
Przywilej królewski dla P-ego z r. 1639 podaje, że P. służył w wojsku «przez lat dwadzieścia» «w różnych ekspedycjach wojennych», a więc od r. 1619, lecz jego udział w nich jest właściwie nieuchwytny, chociaż akt ów pisze o jego «ustawicznej w wojsku residencyji». Wg K. Niesieckiego walczył «w Prusiech» przeciw Szwedom, co oznaczałoby udział w wojnie 1626–9 r., i «na Podolu» przeciw Tatarom. Występowanie jego starszego brata przyrodniego Mikołaja w l. 1626–9 jako «wojewodzica bracławskiego» bez innego określenia wskazuje, że tym bardziej P. był wówczas kimś nieznacznym, co najwyżej porucznikiem. Biorąc pod uwagę znane nam jego późniejsze związki z Mikołajem, można mniemać, że służył w jego chorągwii. Wiosną 1633 P., jak się zdaje, dowodził jakąś grupą wojsk na Rusi Czerwonej, bo uniwersałem z 21 VI ostrzegał ludność przed grożącym najazdem tatarskim. Być może brał udział w działaniach przeciw Abazie paszy w październiku t. r. W. r. 1632 posłował z ziemi halickiej na sejm elekcyjny. Zapewne protekcji brata, który w lutym 1637 został hetmanem polnym koronnym, zawdzięczał P. wzrost swego znaczenia. Jesienią 1637 był pułkownikiem jazdy i posiadał chorągiew kozacką, zdarzało się już wówczas, że zastępował hetmanów (słowa przywileju z r. 1639: «pułki wodząc często na [ich] miejscu» – nie mogą się odnosić tylko do r. 1638). Wiosną 1637 P. wraz z Adamem Kisielem, był komisarzem do spraw kozackich. Ok. 1 V obaj przybyli na radę kozacką nad Rosawę i w czasie kilkudniowych obrad uzyskali to, iż Kozacy zgodzili się zrezygnować z wyprawy na Morze Czarne, przysięgli na dotrzymanie warunków komisji kurukowskiej z r. 1625. W obecności komisarzy odbył się popis rejestrowych i przed 10 V wpisali nowych Kozaków do rejestru w Kaniowie i Perejasławiu. Osiągnięcia te okazały się nietrwałe, w czerwcu wybuchło powstanie Pawła Pawluka. W grudniu t. r. na czele swego pułku (6 chorągwi jazdy, skwadron dragonii) wziął udział w zdławieniu tego ruchu. Dn. 9 XII w Rokitnie, wraz z inną starszyzną, próbował wpłynąć na wojsko kwarciane, aby się nie skonfederowało. Nie zdążył ze swym pułkiem wziąć udziału w bitwie pod Kumejkami (16 XII). Dn. 18 XII hetman polny koronny posłał go z opóźnionymi chorągwiami w pościg za pobitymi Kozakami. P. oblegał ich w Borowicy (18–20 XII) do nadejścia polskich sil głównych. Nie jest pewne, czy to on wraz z Kisielem prowadził rokowania z Kozakami 20 XII, na pewno obaj oni 24 XII po kapitulacji powstańców wyznaczyli im nową starszyznę i odebrali od nich przysięgę na wierność. Tego dnia P. został wysłany przeciw Kizimowi pod Irklejów, potem stłumił powstanie Kizimenki w Łubniach (przed 8 I 1638).
Około końca stycznia 1638 hetman polny Potocki, wyjeżdżając z Naddnieprza, powierzył P-emu dowództwo nad pozostającym tu wojskiem. P. wespół z Kisielem przeprowadzili w Trechtymirowie rewizję rejestru, rozwiązali pułk mirhorodzki, odebrali przysięgę na wierność od Kozaków (od 15 II), 21 II na radzie w Perejasławiu nakazali im podjęcie wyprawy na Zaporoże przeciw gromadzącym się tam powstańcom (wyprawa ta odbyła się w marcu pod dowództwem rotmistrza Mieleckiego, ale zakończyła się niepowodzeniem). W początkach kwietnia (?) tłumił P. rozruchy w Niżynie. Powstańcy pod wodzą Jacka Ostranina w połowie kwietnia opanowali rejon Czehrynia i Krzemieńczuka. Zmylony ruchem Kozaków w stronę Perejasławia, głównej kwatery rejestrowych stojących po stronie polskiej, P. z Niżyna poszedł tym ostatnim na pomoc, tymczasem Ostranin ruszył w górę Psołu. P., zorientowawszy się dopadł go 5 V pod Hołtwią, lecz przeciwnik zdołał się ufortyfikować. Rozpoczęło się oblężenie. Dn. 10 V Ostranin zdobył szaniec przedmostowy na Psole, rozcinając pierścień blokady. P., któremu zaczęło brakować amunicji, cofnął się pod Łubnie. Ostranin ruszył za nim. Zawiodła próba zaskoczenia Polaków napadem o świcie 16 V. Atak P-ego rozerwał tabor, który się Ostraninowi udało zamknąć, lecz został zepchnięty w miejsce bezwodne. Wyprowadził swe siły nocą przez bagna zostawiwszy większość wozów, odszedł na północ na Śniatyń, Sieńczę, Łochwicę. Ścigające go oddziały koronne natknęły się na idącą mu na pomoc (od wschodu?) grupę Iwana Putywlca, wciągnęły go na główne siły P-ego, któremu nie udało się rozerwać taboru, ale go osaczył (18 V). Dn. 19 V Kozacy kapitulowali; wojsko wbrew woli P-ego złamało wówczas układy i powstańców wycięło. Wobec dużych swych strat P. nie czuł się na siłach podjąć działań zaczepnych na większą skalę. Wysłał jedynie oddziały, które oczyszczały z powstańców rejony nad Dnieprem od Kijowa po okolice Moszen (22 V–10 VI). Ostranin z obszaru nad Górną Sułą przeszedł do Mirhorodu. Tu postanowił przeciąć drogę nadciągającym od zachodu posiłkom pod Jeremim Wiśniowieckim i ruszył do Śleporodu (na zachód od Łubni). Tymczasem Wiśniowiecki połączył się 5 V pod Łubniami z P-m i obaj 10 VI podeszli pod obóz Ostranina, który po utarczkach wieczornych w nocy wycofał się do Łukomli, porzucając cięższe wozy. P. ruszył w pogoń za Ostraninem, dopadł go 13 VI pod Żołninem. Kawaleria polska (P. dowodził tu lewym skrzydłem) rozerwała środek taboru kozackiego, Ostranin z częścią swej jazdy uciekł. Kozacy jednak szybko zawarli tabor, odcinając siły dowodzącego prawym skrzydłem Wiśniowieckiego, któremu ledwo udało się przebić. Drugi atak P-ego doznał również niepowodzenia. Dn. 14 VI Polacy podjęli szturm na okopany obóz powstańczy; walkę przerwało wysłanie przez Kozaków parlamentariuszy, jednak wstępne warunki (m. in. zatwierdzenie starszyzny powstańczej z nowym hetmanem Dymitrem Hunią) P. odrzucił. Dn. 15 VI P. wyprawił rejestrowych przeciw nadciągającej grupie Skidana, a sam uderzył na obóz Huni, by go w tym czasie związać. Rozbitemu Skidanowi udało się jednak przebić z częścią sił do Huni. Dn. 16 VI P. bezskutecznie szturmował okopany obóz kozacki, walki trwały od 17 do 20 VI. Jak się zdaje, P-emu chodziło nadal raczej o związanie Huni, w czasie gdy inne oddziały koronne rozbijały nadciągające mniejsze już grupy powstańcze. Na wieść o zbliżaniu się hetmana M. Potockiego z posiłkami, Kozacy wymknęli się nocą 21/22 VI z osaczenia i ruszyli w dół Suły. Dn. 22 VI oddziały P-ego i hetmana osaczyły powstańców na uroczysku Starec w delcie Suły. Brak jest prawie informacji o udziale P-ego w oblężeniu obozu powstańczego, trwającym do 7 VIII; wiemy, że brał udział w końcowych walkach przeciw Filonence idącemu z posiłkami do Huni w nocy 6/7 VIII.
Po kapitulacji powstańców zwierzchnictwo nad rejestrowymi przekazał hetman M. Potocki P-emu. Jednak hetman w. kor. Stanisław Koniecpolski był chyba niezbyt zadowolony z działalności polityczno-wojskowej P-ego w r. 1638. Nie P. bowiem został ostatecznie komisarzem kozackim, tj. wodzem rejestrowych, lecz rotmistrz Piotr Komorowski. P. znalazł się jedynie w komisji do wprowadzenia nowej ordynacji kozackiej i uczestniczył w niej 4 XII (na Masłowym Stawie). Zapewne pod wpływem opinii hetmana wielkiego i król nagrodził P-ego niezbyt hojnie. Przywilejem z 30 VI 1639 nadał mu Maksymówkę i Horodyszcze na Zadnieprzu (w pobliżu Krzemieńczuka) oraz Bużyn i Woronówkę na Prawobrzeżu «prawem lennym»… «samemu, żenie jego i potomkom jego płci męskiej», były to, jak się zdaje, określenia na przyszłość, bo prawdopodobnie P. nie był żonaty. Miejscowości te oraz dobra krzemieńczuckie P. wydzierżawił Jerzemu Niemiryczowi, podkomorzemu kijowskiemu. W r. 1646 (?) doszło do jakiegoś zatargu między nimi i w rezultacie P. odebrał te dobra przy pomocy zajazdu gdzieś zapewne na przełomie 1646/7 r. Dodatkowo P. miał pretensje do Perewołoczny i innych dóbr nad Dniestrem, do których prawa wykupił 28 XI 1638 od Omeliana Iwanowicza i Radka Wasylewicza. Jednakże ówczesny posiadacz tych dóbr, Stanisław Górski, odsprzedał je w r. 1643 Niemiryczowi.
P. wziął udział w wyprawie Koniecpolskiego dla wzniesienia Kudaku (lipiec–sierpień 1639). Gdy hetman odjeżdżał stąd w początkach sierpnia, pozostawił tu P-ego z 2 pułkami rejestrowych dla dokończenia budowy. W styczniu 1646 uczestniczył w wyprawie M. Potockiego przeciw Tatarom nad Merlę. Wg Pawła Potockiego i Niesieckiego P. zachęcał Władysława IV do podjęcia wojny z Turcją. Z relacji Potockiego zdaje się wynikać, iż miało to miejsce przed sejmem jesiennym 1646 r. Nie wygląda to jednak zbyt wiarygodnie, biorąc pod uwagę, że stanowisko komisarza do spraw kozackich, tak istotne dla owych projektów, P. otrzymał dopiero we wrześniu t. r., podczas gdy król swe plany wojenne zaczął realizować już w kwietniu. Nadanie więc funkcji komisarskiej P-emu należałoby wiązać raczej z całkowitym pozyskaniem hetmana M. Potockiego dla owych projektów wojennych, co miało miejsce w sierpniu, a jednym z warunków hetmana mógł być urząd komisarza dla brata. Prawdopodobniejszym jest więc, iż P. zachęcał Władysława IV do podjęcia tych planów po ich załamaniu się na sejmie (październik–grudzień). Dn. 20 III 1647 P. już nie żył; odbywały się wówczas przygotowania do jego pogrzebu w Kamieńcu Podolskim. Spadkobiercom wypłacono pensję komisarza jeszcze za luty 1647, co wskazywałoby, że P. zmarł na przełomie lutego i marca.
P. nie zostawił potomstwa. Jego spadkobiercami zostali bracia, z których Mikołaj kontynuował spór P-ego z Niemiryczem.
PSB, (Ostranin Jacko); Dworzaczek; Niesiecki; – Fotinskij O., Jurij Nemirič, Volynskij Istoriko–Archeologičeskij Sbornik, 1896 Vyp. I 12; Horn M., Chronologia i zasięg najazdów tatarskich na ziemie Rzpltej polskiej w l. 1600–1647, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., VIII cz. 1 s. 58; Hruševs’kyj, Istorija, VIII č. 1 s. 240–4 (błędnie określony jako Mikołaj), 271, 273–4, 277, 279–83, 290–303, 314–15; Lipiński W., Stanisław Michał Krzyczewski, [Kr.] Kijów 1912 s. 188, 195, 204–8, 348–53; Tomkiewicz W., Bitwa pod Kumejkami (16 XII 1637), „Przegl. Hist.-Wojsk”. T. 9: 1936/7 s. 241, 251; tenże, Jeremi Wiśniowiecki (1612–1651), W. 1933; tenże, Ograniczenie swobód kozackich w r. 1638, „Kwart. Hist.” R. 44: 1930 t. 1 s. 133, 135–8, 153–4, 168, 172; – Akta grodz. i ziem., XXIV; Arch. Jugo-Zap. Rossii., Cz. 3 t. I 368–9, Cz. 6 t. I 513–15, 543–4; Novyj dokument do istoriï povstannja Ostranyci, [Wyd.] M. Antonovyč, „Litopys Červonoï Kalyny” 1936 nr 7/8 s. 35–8; Okolski Sz., Diariusz transakcyi wojennej między wojskiem koronnym i zaporoskiem w r. 1637, Kontynuacja diariusza wojennego … 1638, Kr. 1858 s. 20, 35–6, 39–40, 64, 68–70, 72, 86, 90, 92–4, 97–140, 171, 191; Opis aktovoj knigi Kievskago Central’nago Archiva, Kiev nr 19: 1878 s. 37, nr 20: 1876 s. 21; Oświęcim, Diariusz 1643–51; Potocki P., Opera omnia, W. 1747 s. 89–90; Radziwiłł, Memoriale, III; Starowolski, Monumenta Sarmatarum; Starożytności hist. pol., I 248–50; – AGAD: Arch. Publ. Potockich 9 t. 3 k. 99, Akta Skarbowo-Wojsk. Oddz. 86 nr 39 k. 13–14; – Majewski W., Żółte Wody (rkp. w posiadaniu autora).
Wiesław Majewski