Stanisław Pyrtek (1913–1942), błogosławiony, ksiądz rzymskokatolicki. Ur. 21 III w Bystrej Podhalańskiej, był synem Józefa, rolnika, i Ludwiki z Cholewów.
S. ukończył gimnazjum w Jordanowie i liceum w Nowym Targu. Jego podanie do seminarium duchownego w Krakowie zostało odrzucone z powodu nadmiaru kandydatów, zgłosił się więc w r. 1934 do seminarium w Wilnie i tam został przyjęty. Jednocześnie studiował teologię na USB. Seminarium kończył już podczas drugiej wojny światowej, pracę magisterską pisaną pod kierunkiem Michała Sopoćki obronił na działającym potajemnie w warunkach okupacji litewskiej Wydz. Teologicznym USB. Święcenia kapłańskie otrzymał 16 VI 1940, w momencie gdy Wilno zajmowała armia sowiecka.
W r. 1940 został S. wikariuszem w parafii Dukszty Pijarskie pod Wilnem, we wrześniu r.n. arcybp wileński Romuald Jałbrzykowski przeniósł go do Ikaźni na Brasławszczyźnie, gdzie spora część ludności wyznawała prawosławie. Niemiecki reżim okupacyjny, kierowany na tych obszarach (Generalny Okręg Białorusi) przez W. Kubego, współpracował z nacjonalistami białoruskimi, w związku z czym zakazane było utrzymywanie szkół polskich i utrudniona nauka religii katolickiej. Mimo to S., wraz ze swym proboszczem Władysławem Maćkowiakiem, prowadził katechizację w języku polskim. W 1. poł. października został ostrzeżony przez przybyłego z Wilna Jana Pietkuna, pochodzącego z parafii Ikaźn, o zagrożeniu ze strony władz i konieczności szybkiej ucieczki. W związku z tym udał się po poradę do arcybp. Jałbrzykowskiego i po rozmowie z nim zdecydował powrócić do Ikaźni. Dn. 3 XII 1941 aresztowano ks. Maćkowiaka i uwięziono w Brasławiu. Następnego dnia S. pojechał tam z interwencją w jego sprawie i też został zatrzymany. Potem Niemcy uwięzili również dwie kolejne delegacje parafian próbujących wstawiać się za swymi duszpasterzami. Zarzucono S-owi prowadzenie potajemnej szkoły i negatywny stosunek do władzy. W opinii Józefa Ingielewicza, proboszcza sąsiedniej parafii Nowy Pohost, aresztowanie spowodowane było przez miejscowych prawosławnych; rzeczywiście znane są przypadki, gdy białoruscy działacze prawosławni oskarżali duchowieństwo katolickie wobec Sicherheitsdienst (Służby Bezpieczeństwa) o działalność propolską. Wg współwięźnia, Pejsacha (Petera) Smuszkowicza z miejscowości Jody, któremu udało się przeżyć, powodem aresztowania księży było nawoływanie w kazaniach, by ludność nie brała udziału w prześladowaniu Żydów. Dn. 24 XII z Brasławia przewieziono ich obu do aresztu w Głębokiem, tu na pewien czas umieszczono w szpitalu więziennym, gdzie w lutym 1942 znalazł się też aresztowany dwa tygodnie wcześniej ks. Mieczysław Bohatkiewicz z Dryssy. Dyrektor szpitala Janusz Zasztowt proponował im zorganizowanie ucieczki, lecz z szansy tej postanowili nie korzystać z obawy przed represjami okupantów wobec rodziny dyrektora i pracowników szpitala. Choć nie udowodniono im winy, byli przekonani, że czeka ich śmierć. Dn. 2 III t.r. przewieziono na powrót S-a wraz z ks. Bohatkiewiczem do więzienia i umieszczono w celi śmierci; tam S. zapisał w swym brewiarzu cztery listy pożegnalne do rodziny i kolegów-kapłanów. W liście do ojca i rodzeństwa napisał: «ginę za nauczanie religii». Brewiarz, który przez pewien czas znajdował się na plebanii w Ławaryszkach, zaginął. Dn. 4 III 1942 wszyscy trzej księża – w tym S. – oraz czterej uciekinierzy z obozu dla jeńców sowieckich i nieznana z nazwiska Żydówka, zostali rozstrzelani w lesie Borek Berezwecki i pochowani razem w jednym dole. Ekshumacji po wojnie nie przeprowadzono i nie zweryfikowano miejsca, w którym wg tradycji znajduje się grób.
Kult S-a i jego towarzyszy początkowo rozwijał się w obsługiwanych przez nich parafiach oraz wśród kapłanów archidiec. wileńskiej. Proces beatyfikacyjny S-a prowadziła archidiec. białostocka, w ramach rozpoczętego w r. 1992 we Włocławku ogólnopolskiego procesu męczenników drugiej wojny światowej. Dn. 13 VI 1999 papież Jan Paweł II w czasie mszy św. w Warszawie ogłosił S-a błogosławionym wraz ze 107 innymi ofiarami hitleryzmu.
W czerwcu 2000 w Borku Berezweckim pod Głębokiem odsłonięto pomnik upamiętniający śmierć S-a i jego towarzyszy w postaci drewnianej kapliczki dłuta miejscowego artysty H. Matusiewicza. Obraz przedstawiający S-a umieszczony jest w kościele parafialnym w Jordanowie, rzeźbiarska kompozycja „Emaus” autorstwa Krzysztofa Gąsowskiego, zawierająca m.in. jego postać znajduje się w ogrodzie Archidiec. Wyższego Seminarium Duchownego w Białymstoku. Miejscem szczególnego kultu księży zamordowanych w Borku Berezweckim ma być wznoszony w Białymstoku kościół p. wezw. Zmartwychwstania Pańskiego, będący pod względem architektonicznym kopią zniszczonej ok. r. 1970 barokowej świątyni bazyliańskiej w Berezweczu; na jego frontonie umieszczono płaskorzeźbę wyobrażającą S-a oraz jego imieniem nazwano jeden z dzwonów.
Kaczmarek T., Bibliografia 108 błogosławionych męczenników, „Ateneum Kapł.” T. 135: 2000 z. 2/3 (549/55) s. 258–9; – Kaczmarek T, Światła w ciemności. Męczennicy za wiarę 1939–1945, Włocławek 2000 (podob.); Męczennicy za wiarę 1939–1945, W. 1996 (T. Krahel, fot., bibliogr.); – Jacewicz–Woś, Martyrologium duchowieństwa, IV; – Dokumentacja dotycząca beatyfikacji 108 męczenników, „Ateneum Kapł.” T. 135: z. 2/3 (549/550) s. 240–56; Kowalik S., Kapłan męczennik (Stanisław Pyrtek), „Źródło” 1999 nr 38 s. 10–11; Krahel T., Błogosławiony ksiądz Stanisław Pyrtek, Płock 2001 (fot.); tenże, Męczennicy z Berezwecza, Białystok 1998; Tarasewicz K., Jasiński R., Ta ziemia krwią zbroczona, „Głos znad Niemna” 2000 nr 26; Życie religijne w Polsce pod okupacją 1939–1945. Metropolie wileńska i lwowska, zakony, Red. Z. Zieliński, Kat. 1992; – Krahel T., Materiały dotyczące kapłanów rozstrzelanych przez Niemców 4 III 1942 w Berezweczu, „Studia Teolog.” R. 12: 1994 s. 387–406 (m.in. list P. Smuszkowicza); Silverman P., Smuschkowitz D., Smuszkowicz P., From victims to victors, Toronto 1992; – Informacje ks. Tadeusza Krahela z Białegostoku.
Andrzej A. Zięba