Skarszewski Stanisław h. Leszczyc (1602–1685), kasztelan wojnicki, wielkorządca krakowski. Był synem Mikołaja i Anny z Rudnik Biskupskiej (Rudnickiej), bratem Jana (zob.).

Wraz z braćmi Zygmuntem i Mikołajem uczył się S. w r. 1624 w jezuickim kolegium Karnkowskiego w Kaliszu, w t.r. opublikował tam rozprawkę Ternio coelorum seu theoremata physiologica de coelo et mundo (Calisii 1624). W r.n wyjechał do Włoch, 31 VIII 1625 wpisał się do księgi nacji polskiej w Padwie. Zapewne wiele podróżował. Nie jest pewne, czy S. wrócił do kraju, w każym razie na początku l. trzydziestych przebywał znowu we Włoszech. Dn. 22 II 1631 uzyskał w Rzymie doktorat obojga praw. Z okresu studiów pochodzą, jak się wydaje, elogie S-ego poświęcone wielkim wodzom: Gustawowi Adolfowi, A. Wallensteinowi i G. Bethlenowi. Do Rzpltej powrócił zapewne na elekcję Władysława IV (1632). Jak się wydaje uzyskał w tym czasie podstolstwo sandomierskie (wg spisu urzędników sandomierskich miał ten urząd od r. 1623). Został również dworzaninem królewskim. Na sejm nadzwycz. 1637 r. posłował z woj. sandomierskiego, wszedł wówczas do komisji do rozpatrzenia zatargów na granicy węgierskiej, śląskiej i brandenburskiej. Na sejmie w r.n., na którym reprezentował ponownie woj. sandomierskie, wraz z pozostałymi posłami sandomierskimi domagał się przykładnego ukarania ucznów ariańskiej Akad. Rakowskiej, którzy dopuścili się sprofanowania krzyża. Delegowany przez izbę poselską do Władysława IV, aby żądać natychmiastowego śledztwa w tej sprawie, domagał się powołania przez króla specjalnej komisji. S. posłował z woj. sandomierskiego również na sejm w r. 1639.

W maju 1644 S., będąc wówczas sekretarzem królewskim, został wysłany do ks. siedmiogrodzkiego Jerzego I Rakoczego, aby nakłonić go do zgody z cesarzem Ferdynandem III. Od kilku miesięcy toczyła się bowiem wojna między Austrią a Siedmiogrodem, a Władysławowi IV zależało na roli mediatora. Uzyskawszy zgodę Rakoczego na polskie pośrednictwo pojechał S. do Wiednia, gdzie na początku czerwca t.r. zrelacjonował swe rozmowy siedmiogrodzkie i zaproponował mediację Władysława IV. W rozmowie z F. Kurtzem, podkanclerzym cesarstwa, usiłował dowiedzieć się, na jakich warunkach cesarz zgodziłby się przyjąć propozycję Władysława IV. Nie uzyskawszy konkretnej odpowiedzi, powrócił S. do Rzpltej.

W lutym 1645 pełnił S. funkcję posła królewskiego na sejmiku przedsejmowym chełmskim. W l. 1646–7 słał z dworu relacje podkanclerzemu lit. Kazimierzowi Lwu Sapieże. W ostatnich l. życia Władysława IV był S. regensem kancelarii mniejszej kor., a zapewne na przełomie l. 1647 i 1648 otrzymał star. stężyckie; zrezygnował wówczas z podstolstwa sandomierskiego. Uczestniczył w sejmie elekcyjnym w r. 1648 i został wybrany z Małopolski do sądów generalnych. Elekcję Jana Kazimierza podpisał z woj. sandomierskim. Reprezentował woj. sandomierskie na sejmie koronacyjnym w r. 1649 i na drugim sejmie w r. 1650. Przed 25 II 1650 otrzymał star. radomskie (w r. 1654 scedował je Mikołajowi Podlodowskiemu). Wraz z bratem Zygmuntem, również dworzaninem królewskim, wystawił sześciokonny poczet do chorągwi dworzańskiej Jana Kazimierza i uczestniczył w kampanii beresteckiej 1651 r. W czasie najazdu szwedzkiego S. dochował wierności królowi. W lutym 1656 wyznaczony został do komisji dla rewizji ekonomii samborskiej, w t.r. otrzymał w dzierżawę tę rozległą i zasobną ekonomię. Dn. 26 IV t.r. uzyskał zgodę króla na sprzedaż soli samborskiej w całej Rzpltej (ekonomię samborską dzierżył S. do r. 1665 i ponownie w l. 1673–9). Po raz kolejny posłował S. na sejm w r. 1659; wybrano go wówczas do komisji dla rozpatrzenia sporów pogranicznych między ziemią przemyską i sanocką a Węgrami.

Zapewne pod koniec t.r. uzyskał S. nominację (wpisaną nawet do metryki kor.) na kaszt. radomskiego, okazało się jednak, że wiadomość o śmierci dotychczasowego kaszt. Krzysztofa Lanckorońskiego była fałszywa. Dn. 8 IV 1660 dostał star. drohobyckie w woj. ruskim. Być może uczestniczył S. jako regens kancelarii kor. w rokowaniach oliwskich ze Szwedami w r. 1660 (zebrane przez niego materiały i dokumenty dotyczące wojny i traktatów oliwskich miały – wg „Enc. Org.” – znajdować się w Bibliotece Załuskich w Warszawie). Do senatu wszedł w r. 1661, otrzymawszy 15 X t.r. urząd kaszt. małogoskiego. Od t.r. (do r. 1668) dzierżawił S. żupy krakowskie. Wykładał znaczne sumy z ekonomii samborskiej na opłacenie wojska kor. Latem 1662 był we Lwowie na komisji skarbowo-wojskowej w związku z likwidacją konfederacji wojska kor. pod laską Samuela Świderskiego. S. należał do umiarkowanych zwolenników polityki dworu. W październiku 1664, nakłoniony przez dwór, uczestniczył w sejmiku przedsejmowym w Opatowie i próbował uspokajać szlachtę sandomierską wzburzoną planowanym postawieniem marszałka w. kor. Jerzego Lubomirskiego przed sąd sejmowy. Podczas rokoszu Lubomirskiego stanął po stronie króla.

Jan Kazimierz nagrodził lojalność S-ego, oddając mu w dzierżawę 24 VI 1665 wielkorządy krakowskie «za zasługi w różnych okazjach […] wyświadczone, tudzież osobliwą w rzeczach ekonomicznych umiejętność i biegłość». S. przejął wielkorządy po zmarłym woj. sieradzkim Hieronimie Wierzbowskim. Kontrakt dzierżawny na sześć lat sporządzony został zapewne przy współudziale bpa poznańskiego Stefana Wierzbowskiego. Dzierżawa była kilkakrotnie odnawiana aż do r. 1675. S. uporządkował administrację wielkorządową, zweryfikował pensje i ordynarie wypłacane urzędnikom. Często przebywał w rezydencji zamkowej, bieżące sprawy zlecał zazwyczaj podrzędcom. Ok. 1670 r. zatrudnił w administrowanych przez siebie dobrach (może także w wielkorządach) znawcę spraw rolniczych Jakuba Kazimierza Haura.

Dn. 14 VIII 1667 otrzymał S. kasztelanię wojnicką, a w r.n. ożenił się z Katarzyną Wierzbowską, wdową po byłym wielkorządcy Hieronimie. Dn. 10 IV 1668 ślubu udzielił nuncjusz papieski A. Pignatelli, a na weselu w pałacu podkanclerzego lit. Michała Radziwiłła obecny był król z całym dworem. W czerwcu t.r. wziął S. udział w konwokacji senatorskiej w Warszawie, w związku z zapowiedzianą przez Jana Kazimierza abdykacją; w swoim wotum wyraził sprzeciw wobec tych zamiarów. Uczestniczył w sejmie abdykacyjnym w t.r. i podpisał akt abdykacji króla. Na sejmie konwokacyjnym w t.r. wybrano go do komisji dla rewizji skarbca Rzpltej. Akt konfederacji zawiązanej na konwokacji podpisał «salva immunitate Romanae Ecclesiae catholicae». Na elekcji w r. 1669 oddał S. głos na Michała Korybuta Wiśniowieckiego, t.r. uczestniczył także w sejmie koronacyjnym. Latem 1670 przewodniczył komisji do spraw żup wielickich i bocheńskich. W r.n. uzyskał od króla zezwolenie na budowę warzelni soli na pograniczu śląskim, od t.r. (do r. 1675) dzierżawił też karbarie (warzelnie) wielickie.

W okresie konfederacji gołąbskiej i najostrzejszego konfliktu dworu z malkontentami bp krakowski Andrzej Trzebicki, zaniepokojany wiadomością o otwarciu skarbca kor. na Wawelu i wywiezieniu jakichś klejnotów, zaklinał S-ego w listopadzie 1672 (za pośrednictwem podrzędcy w wielkorządach krakowskich), aby jako burgrabia krakowski nie dopuszczał do takich działań. W czerwcu 1673 uczestniczył S. w radzie wojennej w Warszawie, a w r. 1674 w elekcji i oddał głos na Jana Sobieskiego. W r. 1675 nowy król nie odnowił mu arendy wielkorządów. W r. 1676 wziął S. udział w sejmie koronacyjnym. W czerwcu 1678 przedstawił Janowi III we Lwowie swego dziewięcioletniego syna Jana Antoniego, który wręczył królowi złotą czarę pełną portugałów. W r.n. skończył się okres dzierżawy ekonomii samborskiej; za poczynione tam przez S-ego długi Jan III zajął przylegający do dóbr wilanowskich Służew (własność pasierba S-ego Stanisława Wierzbowskiego).

S. był właścicielem dziedzicznego Rzeczniowa w woj. sandomierskim. Miał star. stężyckie (1647–50), radomskie (1650–4), barwałdzkie (po H. Wierzbowskim), drohobyckie (7 III 1667 otrzymał roczną pensję 6 tys. złp. na Drohobyczu, a w r.n. wraz z żoną dostał ius communicativum na to starostwo), złotoryjskie (w ziemi dobrzyńskiej) i wasilkowskie. W r. 1666 kupił w Krakowie na Podzamczu plac z domem nad Wisłą i w r. 1671 założył tu niewielki browar. Posiadał też dom na Garbarach, a także spore grunty z nieruchomościami na Dębnikach. Przez pewien czas był właścicielem kamienicy przy Rynku w Krakowie (dzisiejsze Krzysztofory). W r. 1662 kupił w Warszawie, w okolicy dzisiejszej Tamki, część folwarku Kałęczyn.

W Warszawie S. ufundował murowany kościół Reformatów p. wezw. św. Antoniego Padewskiego, na miejscu starego drewnianego, zniszczonego przez Szwedów. Budowa rozpoczęła się w r. 1668, świątynię konsekrował w r. 1681 bp S. Wierzbowski. W r. 1670, zapewne jako dziękczynienie w związku z narodzinami syna, złożył S. w kościele Klarysek w Starym Sączu wotum dla bł. Kunegundy, której polecił się w opiekę. S. był niewątpliwie dobrodziejem jezuitów, zwłaszcza krakowskich i kaliskich, o czym świadczy szereg druków, dedykowanych mu przez autorów jezuickich i drukarnie Towarzystwa Jezusowego. M.in. wspomagał jezuitę Andrzeja Kanona z kolegium Karnkowskiego, który dedykował mu broszurę o zasłużonym kaznodziei Marcinie Laternie ,,Martinus Laterna…” (Kr. 1661).

Własnym nakładem S. wydał F. Albertinusa „De S. Angelo Custode” (Kr. 1661). Przybysz z Włoch osiadły w Kaliszu, zapewne jezuita, E. Thesaurus w podziękowaniu za gościnę udzieloną przez S-ego, dedykował mu swe „Elogia” – poematy o świętych i postaciach biblijnych. J. K. Haur – „Ekonomikę ziemiańską” (Kr. 1675), a wydawcy krakowscy, bracia Schedlowie – przewodnik „Delicje ziemi włoskiej” (Kr. 1665). Wespazjan Kochowski poświęcił S-emu wiersz „Brog zawsze w pełni cnót” (Bróg – herb S-ego Leszczyc) ze zbioru „Niepróżnujące próżnowanie” z r. 1674. Być może był S. autorem niedrukowanego zbiorku Diversorum poetarum in Priapum lusus.

S. zmarł 4 IV 1685 w Rzeczniowie, pochowany został 3 V t.r. w kościele Reformatów w Warszawie, wg własnego życzenia «sine omni pompa».

Z małżeństwa z Katarzyną z Ginwiłł Piotrowskich (1634–1710), córką Mikołaja, kuchmistrza lit., wdową po H. Wierzbowskim, pozostawił S. syna Jana Antoniego (ur. 1 IV 1669), który w r. 1688 studiował w Padwie. Katarzyna Skarszewska przyznała jezuitom piotrkowskim 30 tys. złp. na budowę kościoła i kolegium. W r. 1693 rozpoczęto z tych środków budowę kościoła p. wezw. św. Franciszka Ksawerego, w którym ok. r. 1741 jezuici wmurowali tablicę ku jej czci. Ufundowała też ołtarz w kościele Jezuitów w Samborze.

Epitafium S-ego z portretem w kościele Reformatów w W. (fot. w IS PAN); – Estreicher; Enc. Org.; PSB (Jakub Kazimierz Haur); Niesiecki; Święcki, Historyczne pamiątki, II 96; Corpus inscriptionum Pol., VI; Elektorowie; Elektorów poczet; Urzędnicy, IV z. 2, 3; – Chłapowski K., Starostowie w Małopolsce 1565–1668, w: Społeczeństwo staropolskie, W. 1986 IV; Ciara S., Senatorowie i dygnitarze koronni w drugiej połowie XVII wieku, W. 1990; Czapliński W., Władysław IV wobec wojnv 30-letniej, Kr. 1937, Rozpr. Wydz. Hist.-Filoz. PAU, S. II, T. 45 nr 3; Dzięgielewski J., O tolerancję dla zdominowanych, W. 1986; Kłaczewski W., W przededniu wojny domowej w Polsce, L. 1984 s. 43; tenże, Sejm abdykacyjny Jana Kazimierza, L. 1993 (na s. 239 jako Stanisław Korytkowski, kaszt. wojnicki); Leśniak F., Wielkorządcy krakowscy XVI–XVIII wieku, Kr. 1996, Bibl. wawelska, X; Przyboś A., Konfederacja gołąbska, Tarnopol 1936 (S. błędnie występuje tu jako kaszt. małogoski; był nim wtedy F. Derszniak, o którego tu chodzi); Sajkowski A., Włoskie przygody Polaków, W. 1994; Sobieszczański, Warszawa; Szteinke A. J., Kościół Świętego Antoniego i klasztor Franciszkanów-Reformatów w Warszawie 1623-1987, Kr. 1990; Targosz K., Jan III Sobieski mecenasem nauki i uczonvch. Wr. 1991; Trawicka Z., Sejm z r. 1639, „Studia Hist.” R. 15: 1972 z. 4 (tabela); taż, Sejmik woj. sandomierskiego w l. 1572–1696, Kielce 1985; Załęski, Jezuici, III; – Akta grodz. i ziem, X; Akta sejmikowe woj. krak., II, III; Arch. nacji pol. w uniw. Padewskim, I; Dzieje ziemi kujawskiej, Wyd. A. Pawiński, W. 1988 III; Lustracja woj. ruskiego 1661–1665, Wr. 1970 I; Michałowski J., Księga pamiętnicza, Kr. 1864; Pisma do wieku Jana Sobieskiego; Radziwiłł, Pamiętnik; Vol. leg., III 922, 949, IV 186, 200, 284, 335; Wierzbowski S., Konnotata wypadków od 1634 do 1689, Lipsk 1858 s. 130–31, 133, 144, 147, 194, 198, 201; – AGAD: Metryka Kor. Sigillata, nr 2 k. 4v., 88, 101, nr 9 k. 18v., nr 10 k. 16v., 172, nr 11 k. 165, Metryka Kor. nr 191 k. 305v.–306v., nr 203 k. 11–12, 495–498v., nr 206 k. 342v.–343, 460–461v., nr 209 k. 668–670, nr 211 k. 234–237, nr 364 k. 10–11, ASK Dz. III ks. VI k. 652, Arch. Radziwiłłów Dz. XVIII nr 78 k. 102–106, 311–314, 341–345, Arch. Zamoyskich nr 2948; AP w Kr.: Zbiór Pinoccich nr 375/6 s. 20–24, 56–60; B. Czart.: rkp. 1080 k. 279, rkp. 1651 k. 239, rkp. 1664 k. 479–482, rkp. 2253 k. 338–339, rkp. 2257 k. 114–117v.; B. Jag.: rkp. 2274 k. 10v.; B. Kórn.: rkp. 201 k. 475v.–477; B. Narod.: BOZ nr 931 k. 57–58; B. Ossol: rkp. 212 s. 14–15, rkp. 241 s. 1–74; B. PAN w Kr.: rkp. 2253 k. 338–339, rkp. 2257 k. 114–117v.; B. Uniw. we Lw.: rkp. 429/III (komisje żup wielickich i bocheńskich z l. 1661–1674); – Michałowski J., Diariusze wojenne…, Oprac. M. Nagielski [w druku].

Mirosław Nagielski