Stefan (Szczepan) z Pruszcza (zm. po 1308), stolnik gdański.
Był synem Chwalimira Stefanowica, który pochodził z okolic Tucholi, ze średniozamożnego rycerstwa, popierającego ks. Mściwoja II w okresie jego wojny (1269–71) z bratem, ks. gdańskim Warcisławem II. Chwalimir był w gronie rycerzy, którzy w r. 1269 lub na początku r. 1270 uwolnili Mściwoja z więzienia w Raciążu i w r. 1273 otrzymał w nagrodę urząd podstolego gdańskiego oraz dobra ziemskie Mochle (ze źrebiami Orzełek oraz Kruszewo) koło Cerekwicy w Tucholskiem. Przenosząc się do północnej części Pomorza Gdańskiego wszedł Chwalimir w posiadanie (z dalszych nadań księcia lub drogą kupna) Juszkowa pod Pruszczem Gdań. Bratem S-a był Wojciech.
S. występował w źródłach od r. 1284, kiedy na zjeździe pomorsko-wielkopolskim w Nakle, mimo poparcia ks. Mściwoja, przegrał proces z arcybp. gnieźnieńskim Jakubem Świnką o dobra Mochle, które wg arcybiskupa były przed nadaniem Chwalimirowi własnością kościelną, co arcybiskup udowodnił dokumentem, jak się później okazało (badania J. Sporsa), sfałszowanym. Najpewniej w ramach rekompensaty otrzymał S. od ks. Mściwoja nadanie Pruszcza Gdań. Od poł. l. osiemdziesiątych występował jako giermek ks. Mściwoja, towarzysząc mu w objazdach Pomorza Gdańskiego i w podróżach poza granice księstwa (Byszewo 1286). W r. 1294, wspólnie z bratem Wojciechem, zamienił z bp. włocławskim Wisławem wieś Juszkowo na Witomino i Chwarzno (dziś dzielnice Gdyni). Ok. t.r., na pewno jednak jeszcze za życia Mściwoja II (zm. 25 XII 1294), otrzymał godność stolnika gdańskiego. Po śmierci króla Przemysła II, w r. 1296, poparł pretensje do księstwa pomorskiego ks. inowrocławskiego Leszka Siemomysłowica, konkurującego ze stryjem, ks. kujawskim Władysławem Łokietkiem. Po zwycięstwie Władysława Łokietka uzyskał amnestię i zachował urząd, ale nie pojawiał się w otoczeniu księcia na Pomorzu. W r. 1300 był uczestnikiem rokowań panów pomorskich z Młodoką, posłem króla Wacława II, w sprawie przejęcia Pomorza przez władcę Czech. W r. 1306, po powrocie Władysława Łokietka, S. dochował mu wierności; nie można jednak podtrzymać opinii (M. Grzegorz), że był jednym z tych, którzy tłumili bunt głównych oponentów księcia, rodu Święców. We wrześniu 1308, w chwili najazdu na Pomorze wojsk brandenburskich, został jednym z dowódców obrony grodu gdańskiego. Wedle zeznań bp. włocławskiego Gerwarda, złożonych podczas procesu polsko-krzyżackiego w Inowrocławiu w r. 1320, w chwili obrony Gdańska miał S. być kaszt. chełmińskim, ale zdaniem większości badaczy chodziło raczej o godność kaszt. chmieleńskiego, bowiem Chełmno było wtedy grodem krzyżackim. Objęcie tego urzędu mogło nastąpić między r. 1304 (wystąpienie poprzedniego kaszt. chmieleńskiego Trojana) a r. 1308. Możliwe jednak, iż w zeznaniach Gerwarda termin «kasztelan» oznaczał «dowódcę grodu» i w takim razie określenie «chełmiński» winno być emendowane na «gdański». Podczas procesu polsko-krzyżackiego w Warszawie w r. 1339 były woj. tczewski Świętosław z wielkopolskiego rodu Pałuków twierdził, iż w gronie dowódców grodu gdańskiego był m.in. S. z Pruszcza («de Pruscz»), żadnego urzędu mu jednak nie przydając. Wraz z załogą polską przez ok. miesiąc stawiał S. opór wojskom margrabiów brandenburskich; jako jeden z dowódców podjął brzemienną w skutkach decyzję o zwróceniu się z prośbą o pomoc do Krzyżaków. W wyniku zbrojnego zatargu z przybyłymi na odsiecz wojskami zakonnymi, został przez nie, wraz ze współtowarzyszami, usunięty z grodu na początku listopada 1308. Dalsze jego losy pozostają nieznane; wbrew powszechnemu twierdzeniu polskiej historiografii nie przeszedł z częścią załogi do Gdańska i nie padł tam ofiarą krzyżackiej rzezi, bowiem do chwili szturmu krzyżackiego miasto pozostawało pod zarządem zwolenników margrabiów.
W starszej historiografii uważano, że siedzibą S-a był Pruszcz pod Niewieścinem, na pograniczu ziemi świeckiej i bydgoskiej (R. Wegner), w najnowszej (K. Bruski) próbuje się wykazać, iż «Pruscz» to Rzucewo nad Zatoką Pucką («Ruscz»). Oba domysły należy odrzucić; pod Pruszczem Gdań. rodzina S-a posiadała już wcześniej Juszkowo, jego samego jako dziedzica Pruszcza pamiętał były wojewoda z niedalekiego Tczewa. Podobnie trudno przyjąć pogląd (Bruski), że występujący w r. 1328 Wojciech, syn Stefana z Pruszcza, nie był synem S-a lecz właścicielem byłego ośrodka kasztelańskiego Pucka, podarowanego mu przez Krzyżaków; wszyscy rycerze wzmiankowani w dokumencie z r. 1328 pochodzili z okolic Pruszcza Gdań. Najnowsza próba zanegowania związków S-a z Pruszczem Gdań. wynika z koncepcji jej autora (Bruskiego), że S. był protoplastą jednej z bardziej liczących się pomorskich rodzin rycerskich z okresu rządów krzyżackich, dziedziczącej w Rzucewie i Osłoninie, używającej imienia Stefan i przydomku «Stolnik», a pochodzącej od urzędu pełnionego przez któregoś z przodków, jeszcze przed r. 1308. Hipoteza upatrująca w potomkach S-a późniejszych dziedziców podpuckiego Rzucewa i Osłonina jest prawdopodobna, ale jedyny znany syn S-a, Wojciech, nie nosił przydomka Stolnik. Przyjmując wywodzenie się dziedziców Rzucewa i Osłonina od stolnika S-a, należy jednak odrzucić domysł o jego ewentualnym przejściu na kaszt. chmieleńską, bowiem przydomki osobowe tego typu tworzono od ostatniego, a nie «środkowego» urzędu.
Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Gd. 1997 IV (B. Śliwiński); Urzędnicy, V/1; – Bruski K., Dziedzice Rzucewa i Osłonina w XIV i XV wieku, w: Krzyżowcy, kronikarze, dyplomaci. Gdańskie studia z dziejów średniowiecza, Red. B. Śliwiński, Gd. 1997 nr 4 s. 9–21; tenże, Lokalne elity rycerskie na Pomorzu Gdańskim w latach 1309–1454. Studium prozopograficzne, Gd. 2002; tenże, Puck w czasach krzyżackich (1308–1466), w: Historia Pucka, Red. A. Groth, Gd. 1998 s. 68; Bruski K., Śliwiński B., Najdawniejsze dzieje Witomina w świetle źródeł pisanych, „Roczn. Gdań.” T. 50: 1990 z. 1 s. 247–59; Dąbrowski K., Monografia Chmielna, Kartuzy 1936 s. 33–4; Długokęcki W., Osadnictwo na Żuławach w XIII i początkach XIV w., Malbork 1992 s. 70; Grzegorz M., Pomorze Gdańskie pod rządami zakonu krzyżackiego w latach 1308–1466, Bydgoszcz 1997 s. 52, 55; Spors J., Podziały administracyjne Pomorza Gdańskiego i Sławieńsko-Słupskiego od XII do początku XIV w., Słupsk 1983 s. 96; tenże, W kwestii autentyczności dokumentu Świętopełka z 1180 r., „Roczn. Słupski” T. 3: 1981 s. 14–16 (w sprawie dokumentu z r. 1284); Schuch H., Das Land Chmielno, „Zeitschr. des Westpreuss. Geschichtsvereins” Bd. 10: 1886 s. 113–18; Śliwiński B., Dowódcy grodu gdańskiego w 1308 roku, „Zap. Hist.” T. 53: 1988 z. 1/2; tenże, Dzieje kasztelanii chmieleńskiej, Chmielno 2000 s. 58–9; tenże, Pomorze Wschodnie w okresie rządów księcia polskiego Władysława Łokietka w latach 1306–1309, Gd. 2003 s. 142–4, 333–4; tenże, Rola polityczna możnowładztwa na Pomorzu Gdańskim w czasach Mściwoja II, Gd. 1987 s. 69–70, 148–9, 195; tenże, Rola polityczna rycerstwa gdańskiego w okresie wojny domowej na Pomorzu Gdańskim w latach 1269–1272, „Zap. Hist.” T. 51: 1986 z. 2 s. 14–15; Wegner R., Ein pommersches Herzogthum und Deutsch-Ordens Komturei. Kulturgeschichte des Schwetzer Kreises, Posen 1872 s. 433; – Lites, I 388–90; Pomm. Urk.-buch, nr 259, 375, 507, 592, 628a; Preuss. Urk.-buch, II nr 614.
Błażej Śliwiński