Romanowicz Tadeusz, krypt.: Sz. Cz., T. R. (1843–1904), polityk demokratyczny. Ur. 25 X we Lwowie, był synem Piotra (zob.) i Julii z domu Krauze, młodszym bratem Zofii (zob.).
R. uczył się w gimnazjum we Lwowie, gdzie złożył egzamin dojrzałości w r. 1861. Z grupą kolegów na wiosnę t.r. prowadził na ochotnika protokół pierwszej sesji Sejmu krajowego. Po maturze redagował tajne pisemka akademickie „Znicz” i „Partyzant”. Aresztowany w grudniu 1861 wyszedł na wolność po 4 miesiącach. W r. 1862 zapisał się na Wydział Prawa Uniw. Lwow. Aktywny w lwowskiej organizacji czerwonej, wyszedł w pole w marcu 1863 z oddziałem Leona Czechowskiego, powtórnie w maju pod Zapałowiczem (Jan Żalplachta); brał udział w kilku potyczkach. Debiutował w r. 1863 w „Dzienniku Literackim” szkicem biograficznym o Maurycym Mochnackim. Tam też ogłosił kilka rozbiorów dzieł literackich pod krypt. Sz. Cz., a ponadto zwięzły Pamiętnik szeregowca gwardii, z opisem swoich przeżyć, a także ostrą krytyką dowódców. W końcu czerwca Komitet Galicji Wschodniej odwołał go, jak twierdzi siostra, dla «objęcia w organizacji pracy poważnej». Miał zapewne kontakt we Lwowie z umiarkowanie czerwoną opozycją przeciw Komitetowi. Powtórnie aresztowany 19 XII 1863, skazany został «za zaburzenie spokoju publicznego», na 2 lata twierdzy. Odbywał karę od listopada 1864 w Ołomuńcu w warunkach znośnych, mógł nielegalnie korespondować z rodziną i otrzymywać prasę tajnymi sposobami. Od lata 1865 zachęcano więźniów, aby indywidualnie zwracali się do cesarza o ułaskawienie, co miało skrócić ich karę. R. należał do szczupłej grupy skazanych, którzy odrzucili tę sugestię i w listopadzie t.r. doczekali się ogólnej amnestii. Przeżycia ołomunieckie opisał zwięźle w „Gazecie Literackiej” (1871 nr 2–8). R. podjął przerwane studia, ale wkrótce je porzucił, oddając się polityce i pracy społecznej. Pod wodzą Franciszka Smolki zaangażował się w Tow. Narodowo-Demokratycznym, należał do władz Towarzystwa, w l. 1868–9 był jego sekretarzem, na posiedzeniach «Wydziału» referował sprawy przemysłowe i kredytowe. Wszedł do redakcji „Tygodnika Naukowego i Literackiego”, oraz „Dziennika Lwowskiego”. W czasie gdy Smolka posłował do Wiednia, R. był faktycznym redaktorem tego ostatniego pisma aż do jego upadku z braku funduszów. Występował na licznych wiecach, zwalczał politykę ugodową (broszura: Hrabia Gołuchowski i Gazeta Narodowa, Lw. 1869), bronił tradycji powstańczej, ogólnikowo wyznawał republikanizm, w praktyce opowiadał się za pracą organiczną. W l. 1867–70 wydawał pisemko „Gminę”, swego rodzaju poradnik dla kształtujących się niższych organów samorządu galicyjskiego. Ogłaszał artykuły i broszury na tematy ekonomiczne, jak m. in.: recenzję pracy Zygmunta Dangla „Ogólne zasady ekonomii politycznej” („Tyg. Nauk.” 1865 nr 46–8), świadczącą o zafascynowaniu teoriami polskiego ekonomisty Józefa Supińskiego, Bank Hipoteczny („Dzien. Liter.” 1867 nr 16), Banki rolnicze czyli zaliczkowe stowarzyszenia (Lw. 1869). W broszurze O stowarzyszeniach (Lw. 1867) popularyzował zasady spółdzielczości. Dedykował ją «przyjaciołom swoim rękodzielnikom». Jakoż w r. 1868 został sekretarzem «Stowarzyszenia Młodzieży Czeladniczej ku Nauce i Rozrywce Gwiazda». Był «duszą tego ruchu» (E. Haecker), prowadził w nim działalność oświatową, organizował kursy dokształcające, chór, teatr amatorski, wieczorki, wycieczki – wszystko w duchu patriotycznym i demokratycznym raczej niż klasowym. Zdobył sobie też trwałą popularność wśród drobnomieszczaństwa lwowskiego. Ponadto w artykule Koncesje czy odrębność („Dzien. Liter”. 1867 nr 26), R. wysunął postulat powiększenia liczby posłów sejmowych z miast, który niebawem rozwinął w hasło reformy ordynacji wyborczej. Na zwołanym w czerwcu 1870 «zjeździe miast» we Lwowie, manifestującym politykę galicyjskiej lewicy, był głównym referentem.
R. miał wówczas skromną posadę bankową, zabiegał o pracę w magistracie, w r. 1873 uzyskał stałe zajęcie w Miejskim Biurze Statystycznym we Lwowie, na jego zlecenie zwiedzał w t.r. wystawę światową w Wiedniu oraz wydał Wiadomości statystyczne o mieście Lwowie (Lw. 1874). W r. 1872 rzucił pomysł składki ogólnopolskiej na szkoły ludowe, w setną rocznicę I rozbioru. Firmowali tę akcję galicyjscy notable różnych odcieni, lecz osobisty wkład R-a jako organizatora był znaczny. Na walnym zebraniu Tow. Pedagogicznego w Tarnopolu wygłosił programowy odczyt: Społeczne zadania nauczyciela wiejskiego („Szkoła” 1877 i odb.), w którym wytyczał zadania szkół ludowych dla wydźwignięcia ludu z jego nędzy. Izbie Handlowo-Przemysłowej we Lwowie przedłożył memoriał: Środki podniesienia przemysłu w naszym kraju („Rękodzielnik” 1873 i odb. Lw. 1873); postulował w nim zakładanie szkół przemysłowych, muzeów przemysłowych, zaprowadzenie sądów polubownych, regulujących konflikty majstrów i pracowników. Z ramienia demokratów wszedł do Centralnego Komitetu Przedwyborczego i w r. 1874 pierwszy raz, bez powodzenia, kandydował w Samborze do Sejmu.
W czasie wojennego kryzysu 1876 r. wystąpił R. z broszurą Sprawa polska i sprawa wschodnia (Lw.). Polacy, twierdził, winni w obecnej koniunkturze międzynarodowej poprzeć Austrię przeciw Rosji, lecz «tylko po uzyskaniu należytych gwarancji». Należał wówczas R. do lwowskiego «Koła», którym kierował Agaton Giller; wycofał się zeń latem 1877 wraz z Franciszkiem Zimą i Bernardem Goldmanem. Zawiązali oni wtedy «Komitet Bezpieczeństwa», który obiecywał sobie «gromadzić środki na sposobną chwilę», ale i «zapobiegać niewczesnym porywom». W grudniu t.r. R. postawił we Lwowie kandydaturę Jana Dobrzańskiego w wyborach uzupełniających do Rady Państwa, pod hasłem obrony sprawy polskiej przed forum Europy, wbrew lękliwej polityce Koła Polskiego. Przeciwdziałając tej agitacji namiestnik Alfred Potocki kazał zamknąć R-a na 12 dni do kozy na czas wyborów, które zakończyły się przegraną Dobrzańskiego. Formalnie R. został aresztowany jako autor programu «Polskiego Stronnictwa Postępowego». Wyszedłszy z aresztu zredagował tekst adresu w obronie sprawy polskiej, zebrano pod nim w Galicji 30 tys. podpisów i przekazano go – bez namacalnych rezultatów – Kongresowi Berlińskiemu. W październiku 1878 R. wraz z tzw. grupą szlachty samborskiej przejął z rąk Adama Sapiehy „Dziennik Polski” i kierował nim w ciągu roku popierając Ottona Hausnera, przywódcę secesjonistów, którzy zerwali wtedy z Kołem Polskim i jego linią polityczną uległą wobec Wiednia. Ale secesja nie znalazła poparcia w kraju, zaś R. z braku funduszów musiał zwrócić we wrześniu 1879 „Dziennik Polski” Sapieże. W r. 1871 redagował wspomnianą „Gazetę Literacką”, w r. 1877 „Tydzień”, a w l. 1879–80 „Nowiny”. Żadna z tych efemeryd się nie utrzymała. W r. 1881 Mieczysław Pawlikowski polecił R-a dr. Janowi Czerwińskiemu, który zakładał w Krakowie „Reformę” jako organ «narodowego centrum» przeciwstawiony „Czasowi”. R. wszedł do redakcji wraz z Adamem Asnykiem i wbrew intencjom fundatora dziennika zaczął nadawać mu odcień demokratyczny. Po 11 miesiącach doszło do zerwania: R. wraz z większością redakcji oraz z poparciem finansowym Pawlikowskiego założył (1882) „Nową Reformę”, doprowadzając organ Czerwińskiego do upadku. Miał o to sprawę w sądzie honorowym we Lwowie, który go jednak oczyścił z zarzutów. R. prowadził w „Nowej Reformie” nieustępliwą polemikę ze stańczykami, a zwłaszcza ze Stanisławem Tarnowskim (Polityka stańczyków, Kr. 1882; Dwie opinie, Kr. 1891) nie tylko wyrzucając im rezygnację z dążeń narodowych, ale i bezczynność na niwie prac organicznych. Zniekształcanie prawdy historycznej wytknął im w polemice ze Stanisławem Koźmianem (Stronnictwo krakowskie o styczniowym powstaniu, Lw. 1891).
W r. 1883 i ponownie w r. 1887 R. sondowany był parokrotnie przez czynniki wojskowe austriackie co do zachowania się Polaków w wypadku konfliktu z Rosją. W kwietniu 1880 wszedł do Sejmu Krajowego w wyborach uzupełniających z miasta Lwowa. Mandat ten utrzymał w kolejnych wyborach 1883, 1889, 1895 i 1901 r. Mowy R-a jako kandydata na posła do Sejmu ogłaszano drukiem (Lw. 1880, Kr. 1883, 1889). W ciągu blisko ćwierćwiecza należał do najaktywniejszych członków Izby, jako uznany przywódca opozycji demokratycznej. Zasiadał przemiennie w komisjach: budżetowej, gminnej, szkolnej, przemysłowej, bankowej, propinacyjnej i wodnej, nieraz w komisjach tych sekretarzował. Występował wielokrotnie w sprawach rozbudowy sieci szkół ludowych i przemysłowych, programu szkół średnich, subwencji dla rękodzieła, organizacji straży pożarnych. W r. 1882 podjął kampanię o konwersję długu indemnizacyjnego, która by dostarczyła krajowi funduszów na cele inwestycyjne. Do sprawy tej powracał wielokrotnie, aż do uchwalenia konwersji w r. 1890. Bronił autonomii prowincji wobec Wiednia, autonomii gminy wobec władz krajowych. Bez powodzenia wypowiadał się (1881, 1887) za likwidacją odrębności obszarów dworskich. W r. 1886 poparł wniosek Juliana Romanczuka o rozszerzenie praw języka «ruskiego» w szkolnictwie – z poszanowaniem jednak interesów ludności polskiej i z uzyskaniem gwarancji przeciw «moskalofilom». Niekonsekwencje postawy w sprawach «ruskich» wytykał mu Iwan Franko.
W r. 1889 R. zorganizował «wiec miast i miasteczek» we Lwowie budząc przesadny niepokój prawicy. Chodziło o emancypację kurii miejskiej spod feruły Centralnego Komitetu Wyborczego, zdominowanego przez ziemiaństwo. Był to dalszy etap walki o demokratyzację ordynacji wyborczej. W r. 1893 R. bronił wniosku Ferdynanda Weigla o powiększenie liczby posłów z kurii miejskiej. Uspokajał ziemiańską większość Izby: «Jesteśmy konserwatystami bardzo dobrymi, bo konserwujemy ducha narodowego; stawiamy też po miastach tamę „kosmopolityzmowi”» (czytaj socjalistom). Nie zniechęcony przegraną powrócił do ataku 17 II 1898 jako mówca generalny w debacie nad zaprowadzeniem «piątej kurii» (powszechnego głosowania) w wyborach do Sejmu. Głównym argumentem R-a było, że skoro V kuria już weszła w życie w wyborach do Rady Państwa, ordynacja sejmowa nie może zostać w tyle. Inaczej dla proletariatu Galicji Rada Państwa okaże się matką, Sejm macochą. Spór zakończył się skąpym ustępstwem prawicy: przyznano kurii miejskiej dodatkowych 5 mandatów.
Statut krajowy zapewniał delegatowi posłów z kurii miejskiej jedno miejsce w Wydziale Krajowym. R. objął to stanowisko w r. 1889, porzucając wówczas redakcję „Nowej Reformy”. Okazał się w Wydziale jednym z najpracowitszych członków, zyskując znaczny wpływ na nieudolnego marszałka Eustachego Sanguszkę, który chętnie się R-em wyręczał. Jako szef Wydziału Przemysłowego oraz kierownik biura Krajowej Komisji dla Spraw Przemysłowych R. forsował rozbudowę szkół przemysłowych oraz kredytowanie drobnego rękodzieła. Stopniowo nabierał przekonania do racjonalności kredytowania także wielkiego przemysłu. Zasiadał też w Krajowej Komisji dla Spraw Rolniczych oraz (przez jedną kadencję) w Krajowej Radzie Szkolnej. W Sejmie referował wiele przedłożeń Wydziału Krajowego, bywał też sprawozdawcą budżetu. Cieszył się w Izbie rosnącą popularnością i bywał oklaskiwany, zwłaszcza kiedy oświadczał, jak np. 25 XI 1890, że stawia interes kraju wyżej, niż interes własnego stronnictwa. Ulegał wtedy wpływowi Stanisława Szczepanowskiego, który starał się pozyskać konserwatystów dla polityki inwestycyjnej. Wkrótce zresztą doszedł R. do przekonania, że Szczepanowski we współpracy z prawicą idzie za daleko. W r. 1897 przy pierwszych wyborach powszechnych z «piątej kurii» do Rady Państwa poparł w „Słowie Polskim” kandydaturę Ignacego Daszyńskiego. W lutym 1898 wycofał się z Wydziału Krajowego twierdząc, że chce się poświęcić wyłącznie dziennikarstwu; powrócił jednak do Wydziału w grudniu 1901. Ostatnie jego wystąpienia w debatach budżetowych (5 VII 1901, 27 X 1903) podsumowywały osiągnięcia kraju w zakresie gospodarki i kultury, stawiały przed nim ambitniejsze cele: regulacji rzek i rozbudowy ubezpieczeń socjalnych, pod hasłem: «dla ludu i wspólnie z ludem». Naczelnym postulatem pozostawała, zdaniem R-a, demokratyczna ordynacja wyborcza.
W r. 1886 kandydował R. także do Rady Państwa z kurii miejskiej w Krakowie. Gdy w pierwszej turze padło na niego blisko tysiąc głosów, Kazimierz Badeni, wówczas delegat Namiestnictwa, użył presji administracyjnej i spowodował przegraną R-a w drugiej turze, co miało posmak skandalu. Nie przyjął wówczas R. mandatu ofiarowanego sobie przez lwowską Izbę Przemysłowo-Handlową. Wszedł do Rady Państwa jako poseł miasta Lwowa dopiero w styczniu 1901. Czynny w komisjach: budżetowej, gospodarczej, konstytucyjnej i wodnej, z pierwszą mową na plenum wystąpił 21 V, w debacie nad państwowymi inwestycjami kolejowymi. Przy sposobności zahaczył niektóre przerosty c.k. fiskalizmu w Galicji. Mowa była dowcipna, R-a gorąco oklaskiwano. Dn. 6 XII t.r. interpelował premiera R. Körbera o brutalne zachowanie się policji lwowskiej, która rozproszyła uczniowską demonstrację przed konsulatem niemieckim we Lwowie. Chodziło o sprawę Wrześni; mógł więc przy tej okazji R. napiętnować i w Radzie Państwa «oburzające każde serce ludzkie prześladowanie dzieci polskich w Prusach». Dn. 18 II 1902 R. zrezygnował jednak z mandatu wiedeńskiego, nie mogąc go pogodzić z pracą w Wydziale Krajowym.
Wilhelm Feldman wyraził się o R-u, że «sam starczył za małą armię pracowników». Był istotnie w l. 1884–9 radnym m. Krakowa, od r. 1890 radnym m. Lwowa, aktywnym w komisji przemysłowej tej ostatniej Rady oraz jako jej delegat do okręgowej Rady Szkolnej. Z ramienia Wydziału Krajowego wszedł do rady nadzorczej Muzeum Przemysłowego we Lwowie oraz do władz Zakładu Ubogich i Sierot w Drohowyżu. Zasiadał też we władzach Tow. Kółek Rolniczych oraz Związku Stowarzyszeń Zarobkowych i Gospodarczych; z ramienia tej spółdzielczej placówki redagował dwutygodnik „Związek”. W r. 1898 został przewodniczącym Miejskiego Zakładu Sierot im. Franciszka Józefa i przewodniczył też kołu męskiemu Tow. Szkoły Ludowej we Lwowie. Należał do założycieli „Ekonomisty Polskiego” (1880). Włożył wiele pracy w przygotowanie Wystawy Krajowej w r. 1894 we Lwowie. Konsekwentnie trzymał się linii aktywnej pracy organicznej. W r. 1886 nawiązał dyskretny kontakt z redakcją „Głosu” w Warszawie oraz z tamtejszym kółkiem Henryka Benniego. W tym czasie liczył się poważnie z możliwością wybuchu wojny europejskiej. Od końca t.r. był członkiem Ligi Polskiej, acz mało aktywnym. Stanisław Głąbiński chyba bezpodstawnie podejrzewał go o filiacje masońskie. Z rzadka porozumiewał się R. z Zygmuntem Miłkowskim (6 listów 1870–1904), trzymał się z dala od Ligi Narodowej, wypowiedział się przeciw «żałobie narodowej» w stulecie II rozbioru, w r. 1893 uchylił się od propozycji Jędrzeja Moraczewskiego, firmowania planowanego «uniwersytetu robotniczego” we Lwowie. Współpracował ze Szczepanowskim aż do jego krachu w r. 1899. Ów skandal finansowy nadszarpnął też reputację R-a, jako jednego z 9 dyrektorów objętej krachem Galicyjskiej Kasy Oszczędności. Jeden z dziennikarzy lwowskich nazwał go wtedy «szubrawcem», stąd ponowny sąd honorowy, zamknięty pogodzeniem się stron.
W marcu 1902 narodowi demokraci wyparli R-a z redakcji „Słowa Polskiego”. R. usiłował powtórzyć swój manewr z „Nową Reformą” sprzed lat 20, lecz założone przezeń „Nowe Słowo Polskie” nie uzyskało poparcia. R. podjął w „Nowej Reformie” krytykę „Myśli nowoczesnego Polaka” Romana Dmowskiego. W r. 1903 wspólnie z ludowcami zmontował we Lwowie «wiec narodowy»; endecy wzięli w nim udział i nie dopuścili do wyłonienia z wiecu jakiegoś ciała ponadpartyjnego. Schodził R. z pola otoczony powszechnym szacunkiem, lecz stopniowo wyobcowany z życia politycznego, w którym dominować zaczęły nowe siły. Zmarł nagle 29 V 1904 we Lwowie, pochowany został na koszt miasta na cmentarzu Łyczakowskim. W r. 1912 ze składek wystawiono mu na grobie skromny pomniczek.
Już po śmierci R-a ukazały się opracowane i zaopatrzone przez niego wstępem „Pseudoplotki i Prawdy” Mieczysława Pawlikowskiego (Lw. 1904).
Późno ożeniony (1887) z Marią z Nawrockich, R. dzieci nie pozostawił.
Nowy Korbut, V 34; Lewak–Więckowska, Zbiory B. Rapp. Katalog, II; – Barwiński E., Zygmunt Kaczkowski w świetle prawdy, Lw. 1920; Bujak F., Galicja, Lw. 1910 II 423; Buszko J., Sejmowa reforma wyborcza w Galicji, W. 1956; Chołodecki, Księga pamiątkowa, s. 343–4; Dunin-Wąsowicz K., Czasopiśmiennictwo ludowe w Galicji, Wr. 1952; tenże, Dzieje Stronnictwa Ludowego w Galicji, W. 1956; Feldman W., Dzieje polskiej myśli politycznej, W. 1933; tenże, Stronnictwa i programy polityczne w Galicji, Kr. 1907 II 24–30; Frybes S., W krainie groteski, Wr. 1979; Galicja w dobie autonomicznej (1850–1914), Wr. 1952; Homola-Dzikowska I., Mikołaj Zyblikiewicz, Wr. 1964; Kieniewicz S., Adam Sapieha, Lw. 1939; Kozicki S., Historia Ligi Narodowej (okres 1887–1907), Londyn 1964; Kozłowska-Sabatowska H., Ideologia pozytywizmu galicyjskiego, Wr. 1978; taż, Między konspiracją a pracą organiczną. Młodość Tadeusza Romanowicza, Kr. 1986; Ludwikowski R., Główne nurty polskiej myśli politycznej, W. 1982; tenże, Szkice na temat galicyjskich ruchów i myśli politycznej 1848–1892, Kr. 1980; Miasto Lwów w okresie samorządu, Lw. 1896; Myśliński J., Grupy polityczne Królestwa Polskiego w zachodniej Galicji (1895–1904), W. 1967; tenże, Studia nad polską prasą… społeczno-polityczną w zachodniej Galicji 1905–1914, W. 1970; Najdus W., Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego 1890–1919, W. 1983; Nicieja S., Cmentarz Łyczakowski we Lwowie w latach 1786–1986, Wr. 1988; [Zaleski S.] Światłomir, Ciemnota Galicji w świetle cyfr i faktów 1772–1902, Lw. 1904 s. 40–1, 42, 44; – Bobrzyński M., Z moich pamiętników, Wr.–Kr. 1957; Borzemski W., Pamiętnik tajnych organizacji niepodległościowych na terenie byłej Galicji, Lw. 1930; Chłędowski K., Album fotograficzne, Wr. 1951; tenże, Pamiętniki, Wr. 1951; Czerwiński J., Psychopatia kraju przez lat 35, Kr. 1901; Dębicki Z., Iskry w popiołach, P. 1931 s. 137–9; Franko I., Nieco o stosunkach polsko-ruskich, Lw. 1895; Głąbiński S., Pamiętniki, Pelplin 1939 s. 19–30; Goszczyński S., Dziennik sprawy Bożej, W. 1984 II; Limanowski B., Pamiętniki, W. 1958 I; Listy Mieczysława Romanowskiego. W promieniu Lwowa, Żukowa i Medyki, W. 1972; Miłkowski Z., Od kolebki przez życie, Kr. 1937 II; Prasa tajna; Romanowiczówna Z., Tadeusz Romanowicz. Listy i wspomnienia, Lw. 1934 (fot.); Spraw. stenogr. sejmu krajowego galicyjskiego 1880–1903; Stenographische Protokolle über die Sitzungen des Hauses der Abgeordneten des Österreichischen Reichsrates, 1901–2; Szczepanowski S., Pisma i przemówienia, Lw. 1912 III; Szematyzmy Król. Galicji 1873–1904; – „Gaz. Narod.” 1904 nr 123; „Nowa Reforma” 1904 nr 123; „Tyg. Ilustr.” 1904 nr 444 (podob.); – B. Jag.: rkp. 6004, 7885, 7891, 8083; B. Narod.: rkp. 2734, 7028, 7862; B. Ossol.: rkp. 4575, 5157, 5248, 6825, 7182, 8048, 12118, 12167, 12186, 12976, 13442; B. PAN: rkp. 2064, 2569.
Stefan Kieniewicz