Nowodworski Witold (1861–1923), historyk, docent uniwersytetu petersburskiego, profesor Uniw. Wil. Ur. 2 (14) VI w majątku Lemno w gub. mińskiej (pow. ihumeński), pochodził z zubożałej szlachty osiadłej po Unii Lubelskiej na ziemiach litewsko-białoruskich, był synem Władysława, dzierżawcy folwarków, i Alojzy z domu Spett. Po ukończeniu w maju 1878 gimnazjum wojskowego w Połocku wstąpił N. do Instytutu Dróg i Komunikacji w Petersburgu, ale po 2 latach przeniósł się na wydział historyczno-filologiczny uniwersytetu petersburskiego, który ukończył wiosną 1885 ze stopniem kandydata nauk. Następnie do r. 1906 był nauczycielem historii w szkołach średnich Petersburga, m. in. w I Petersburskim Korpusie Kadetów. Do r. 1901 wykładał również w polskim żeńskim gimnazjum przy kościele Św. Katarzyny. W r. 1900 został docentem prywatnym w uniwersytecie petersburskim (wg nekrologu w „Ateneum Wil.” w r. 1904). W 4 lata potem uzyskał stopień naukowy magistra historii powszechnej na podstawie źródłowej rozprawy pt. Bor’ba za Livoniju meždu Moskvoju a Rečju Pospolitoju (1570–1582) (druk. „Zapiski Istoriko-Filologičeskogo Fakul’teta Petrogradskogo Universiteta” Cz. 72 i odb. Pet. 1904). Nominacja z 30 (17 st. st.) IX 1906 na profesora nadzwycz. historii powszechnej w Historyczno-Filologicznym Instytucie ks. Bezborodko w Nieżynie zakończyła okres petersburski w życiu N-ego.
Oprócz wymienionej rozprawy magisterskiej ogłosił N. popularnonaukowy szkic pt. Jan Zamoyski, jego życie i działalność polityczna (Pet. 1898) oraz studium Lata szkolne Jana Zamoyskiego („Rozpr. AU, Wydz. Hist.-Filoz.” T. 40: 1900, przedrukowane w r. 1918 w „Tece Zamojskiej”). W r. 1902 Komisja Historyczna AU powierzyła N-emu wydanie w oryginale „Interregnum” Świętosława Orzelskiego. N. dokonał odpisu całej kroniki i opracował pierwszy tom, lecz na skutek przeniesienia się do Nieżyna zmuszony był zrzec się wydania dzieła. Na polecenie Komisji Historycznej AU kronikę tę wydał później Edward Kuntze. W r. 1911 ukazała się rozprawa pt. Stosunki Rzpltej ze Szwecją i Danią za Batorego („Przegl. Hist.”). Kontakt z polską nauką historyczną utrzymywał N., publikując artykuły i recenzje w czasopismach: „Ateneum”, „Głos”, „Kwartalnik Historyczny”, „Prawda”, „Przegląd Historyczny” i współpracując z „Wielką Encyklopedią Ilustrowaną” (artykuł Feudalizm czyli lennictwo). O zainteresowaniach N-ego rozwojem polskiej nauki historycznej świadczą artykuły: Ryszard Röppel i stanowisko jego w dziejopisarstwie polskim („Charitas”, Pet. 1894), Adolf Pawiński („Głos” R. 11: 1896), Dziejopisarstwo polskie w XIX w. („Prawda” R. 21: 1901), i Jak powstała monarchia litewska? (tamże R. 23: 1903). W artykule o dziejopisarstwie polskim i w recenzjach prac historycznych wypowiadał się zdecydowanie przeciwko tezie szkoły krakowskiej o winie narodu za upadek Polski i wysoko oceniał wyniki, do których doszli w swych badaniach historycy warszawscy: Władysław Smoleński i Tadeusz Korzon. Równocześnie informował społeczeństwo rosyjskie o ludziach i sprawach z polską nauką historyczną i historią Polski związanych. Pisał o Adolfie Pawińskim („Žurnal Ministerstva Narodnogo Prosveščenija” 1896 č. 308), Karolu Szajnosze („Vestnik i Biblioteka Samoobrazovanija” 1903), Adamie Jerzym Czartoryskim („Russkij biografičeskij slovar”‘ S. Pet. 1905 XI), ogłaszał sprawozdania i recenzje, opracowywał hasła o tematyce polskiej do rosyjskich wydawnictw encyklopedycznych (m. in. Carstvo Polskoe w: „Encyklopedičeskij slovar”‘ F. A. Brokgauza [Brockhausa] i I. A. Efrona). W lipcu 1906 wziął udział w Zjeździe Historyczno-Literackim im. Mikołaja Reja w Krakowie, reprezentując na nim, wraz z Janem Baudouin de Courtenay i Stanisławem Ptaszyckim, Polonię petersburską.
Przeniesienie się ze stolicy Rosji do Nieżyna spowodowało zasadniczy zwrot w zainteresowaniach naukowo-badawczych N-ego. Miejsce historii Polski zajęła historia powszechna oraz zagadnienia metodologiczne. W r. 1908 został N. docentem uniwersytetu kijowskiego. W wykładzie wstępnym pt. Neskol’ko slov o napravlenijach v sovremennoj istoriografii („Universitetskija Izvestija” 1909 maj s. 1–20) rozwinął swoje poglądy metodologiczne zaznaczone fragmentarycznie wcześniej w recenzjach i w artykule Przegląd historiografii rosyjskiej 1901–1904 („Przegl. Hist.” 1906). Wychodząc z pozycji pozytywistycznych, za przedmiot badań historii jako nauki uznawał tylko to, co jest rzeczywiste, przeciwstawiając się wszelkim spekulacjom, które uważał za metafizykę. Występował N. przeciwko wszelkiemu monizmowi historycznemu, zwalczał subiektywizm, twierdził, iż historia jako nauka idiograficzna nie zajmuje się wykrywaniem praw rozwoju społecznego. W tym przedstawieniu swych poglądów metodologicznych szedł N. po drodze wytyczonej przez liberalnych historyków rosyjskich Maksyma Kowalewskiego, Pawła Winogradowa, a przede wszystkim Mikołaja Karejewa.
Oprócz docentury w uniwersytecie kijowskim miał N. wykłady na wieczorowych wyższych kursach A. I. Żekulinej i od r. 1909 w Instytucie Handlowym w Kijowie. W r. 1914 wydany został dla studentów tego Instytutu skrypt jego wykładów pt. Istorija Zapadnoj Evropy v načale novogo vremeni. Wcześniej Instytut Historyczno-Filologiczny w Nieżynie ogłosił jego wykłady z historii Anglii w wiekach średnich oraz w XVI i XVII w. W „Izvestijach” tegoż Instytutu (t. 29, 31 i 32, jako odbitka zbiorcza) ukazała się część jego pracy Istoričeskij materializm. Doktrina Marksa i Engel’sa. Opyt istoričeskogo izsledovanija (Nežin 1914). Po przedstawieniu genezy materializmu historycznego w łączności z ogólnym rozwojem myśli historiozoficznej w Europie i jej przesłanek filozoficznych poddał N. analizie krytycznej „Manifest komunistyczny” i prace historyczne Marksa. Następne nieopublikowane partie rozprawy obejmują krytykę dalszych prac historycznych Marksa i Engelsa oraz wykład ich socjologii. Zostały one przekazane do zbiorów rękopiśmiennych Biblioteki Uniwersyteckiej KUL. W całej tej pracy widoczne jest pozytywistyczne i neokantowskie stanowisko N-ego. Na wyższych Polskich Kursach Naukowych powstałych w r. 1917, przemianowanych następnie na Polskie Kolegium Uniwersyteckie w Kijowie, miał N. wykłady: Polska w okresach rozkwitu i upadku (XVI, XVII i XVIII w.) oraz Geneza i rozwój demokracji współczesnej. Należał również do grona założycieli Polskiego Tow. Naukowego w Kijowie. Mianowany 15 I 1921 profesorem zwycz. historii powszechnej w Uniw. Wil., zdołał przybyć do kraju dopiero we wrześniu t. r.; dn. 22 X wygłosił wykład inauguracyjny pt. Istota i zadania dziejów powszechnych, zachowując w nim zaznaczone dawniej stanowisko metodologiczne. Obok działalności profesorskiej przez krótki czas (25 XI 1921 do 1 VII 1922) był dyrektorem Uniwersyteckiej Biblioteki Publicznej. Zmarł nagle 25 XI 1923. W ciągu tej krótkiej działalności w Wilnie przygotował do druku polskie wydanie swojej pracy o materializmie historycznym oraz pracował nad syntezą dziejów kultury Europy nowożytnej.
Żonaty z Marią Kowzanówną, miał z nią dzieci: Wandę (1901–1974), zamężną Achremowiczową, polonistkę, nauczycielkę szkół średnich, potem pracowniczkę KUL, Witolda (ur. 1907), historyka, bibliotekarza i bibliografa, Gustawa (1912–1939), prawnika.
W. Enc. Ilustr.; – Chodynicki K., Śp. prof. W. Nowodworski, w: Nowodworski W., Istota i zadanie dziejów powszechnych, Wil. 1924 s. 5–12 (fot. i spis prac); Dutkiewicz J., Śreniowska K., Zarys historii historiografii polskiej, Ł. 1959 III 250, 253; Feldman J., Udział Polski w badaniach nad historią nowożytną, „Kwart. Hist.” R. 51: 1937 s. 460; Istoriko-filologičeskij institut knjazja Bezborodko v Nežine 1901–1912, Nežin 1913; Kamiński S. L., Wyższe Polskie Kursy Naukowe w Kijowie, „Wiad. Bibliogr.” (Kijów) R. 1: 1917 s. 87; Konopczyński W., Rozwój badań nad dziejami Polski nowożytnej 1506–1795, „Kwart. Hist.” R. 51: 1937 s. 295; Księga pamiątkowa ku uczczeniu CCCL rocznicy założenia i X wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego, Wil. 1929 II; Serejski M. H., Historycy o historii, W. 1966 II (fot.); Tymieniecki K., Zarys dziejów historiografii polskiej, Kr. 1948 s. 84; Wilczyński J., Polskie Kolegium Uniwersyteckie w Kijowie 1917–1919, w: Pamiętnik Kijowski, Londyn 1963 II; Z murów św. Katarzyny, W. 1933 I; Zdziechowski M., Prof. W. Nowodworski, „Alma Mater Vilnensis” Z. 2: 1924 s. 21–2 (fot.); – Otčët o sostojanii i dejatel’nosti Imperatorskogo S-Petersburskogo Universiteta za 1900 g. s. 13, za 1901 g. s. 72, za 1903 g. s. 77, za 1906 g. s. 13; – „Ateneum Wil.” 1923 s. 596–9 (nekrolog K. Chodynickiego); „Słowo” 1923 nr 266; – Arch. PAN Oddz. w Kr.: sygn. PAU W II 20 k. 233–234, 238, 246, 258, 297 (Księga protokołów posiedzeń Komisji Historycznej AU); B. PAN w Kr.: rkp. 22805 III k. 145–161 (Listy N-ego do Jana Łosia); – Dokumenty w posiadaniu rodziny; – Artykuł opracowano na podstawie materiałów dostarczonych przez syna Witolda Nowodworskiego.
Red.