Łęga Władysław Jan (1889–1960), ksiądz, podpułkownik, historyk, archeolog i etnograf pomorski. Ur. 4 VI w Miranach w pow. sztumskim, był synem nauczyciela wiejskiego Izydora i Franciszki z Frankiewiczów. Rodzice pielęgnowali konsekwentnie polskie tradycje patriotyczne. Ł. ukończył szkołę podstawową w Miranach oraz pruskie gimnazjum w Rogoźnie w woj. poznańskim, gdzie należał do tajnego Kółka Filomatów. Po zdaniu matury (w r. 1910) rozpoczął studia filozofii i teologii w Seminarium Duchownym w Pelplinie, które ukończył 29 III 1914. W Pelplinie zetknął się z historykiem ks. Stanisławem Kujotem i etnografem z zamiłowania ks. Edmundem Majkowskim, którzy wywarli wpływ na jego późniejsze zainteresowania naukowe. Po uzyskaniu święceń kapłańskich objął w l. 1914–5 wikariat w Szczuce w pow. brodnickim. W czasie pierwszej wojny światowej Ł. przebywał od r. 1915 jako sanitariusz i kapelan na froncie wschodnim (Suwałki, Wilno, Kowno). Zdemobilizowany w r. 1916, pracował jako wikary w Grucznie (pow. Świecie). Powołany ponownie do wojska w styczniu 1918, został wysłany na front zachodni i 1 VII t. r. dostał się do niewoli amerykańskiej w okolicach Château-Thierry nad Marną. W maju 1919 zwolniony, wstąpił jako kapelan do 7 Dywizji Armii Polskiej gen. Józefa Hallera we Francji i powrócił do kraju w czerwcu t. r. Wspomnienia z okresu wojny ogłosił pt. Z mych wrażeń wojennych (1915–1919), (Grudziądz 1922). Ł. zamieszkał w Grudziądzu, gdzie aż do wybuchu drugiej wojny światowej był starszym kapelanem w Centrum Wyszkolenia Kawalerii i proboszczem parafii wojskowej dochodząc do rangi podpułkownika. W r. 1920 brał udział w przygotowaniach do plebiscytu na Powiślu; prowadził dział statystyczny w Komitecie Plebiscytowym, wygłaszał przemówienia na wiecach i zebraniach w wielu miejscowościach okolic Sztumu.
Obok pracy duszpasterskiej Ł. przez czterdzieści lat pracował naukowo w trzech pasjonujących go głównie dziedzinach: archeologii, historii i etnografii. Już w r. 1916 rozpoczął archeologiczne i etnograficzne badania terenowe i publikował pierwsze artykuły i recenzje z tego zakresu. W r. 1920 zapisał się na Wydział Filozoficzny (sekcję humanistyczną) Uniw. Pozn., gdzie studiował archeologię pod kierunkiem prof. Józefa Kostrzewskiego i etnografię z etnologią u prof. Jana S. Bystronia. Doktorat filozofii uzyskał na tymże uniwersytecie w r. 1928, przedstawiając dysertację pt. Kultura Pomorza we wczesnym średniowieczu na podstawie wykopalisk („Roczniki Tow. Nauk. w Tor.” T. 35–6: 1929–30 i odb. Tor. 1930). Pionierskie dzieło Ł-i zostało wysoko ocenione przez naukę (Kazimierz Nitsch, Mikołaj Rudnicki i Kazimierz Tymieniecki). Zakresem swych badań objął w nim Ł. Pomorze Gdańskie i Szczecińskie oraz Ziemie Chełmińską i Malborską. Wiele poglądów i ustaleń zawartych w pracy Ł-i (dotyczących m. in. rodzimej, słowiańskiej proweniencji szczątków kultury materialnej odkrytych na Pomorzu) znalazło obecnie potwierdzenie w wyniku najnowszych zespołowych badań archeologicznych.
Kontynuując rozpoczęte wcześniej badania terenowe, Ł. wędrując konno w l. 1934–7 przebadał prawie 80 wsi na terenie Pomorza Gdańskiego, Powiśla i Kociewia. Interesował się historią lokalną oraz przede wszystkim zjawiskami folkloru. Odkrył i zbadał liczne grodziska pomorskie z okresu VII–XIII w., natrafił także na osady mezolityczne i z okresu neolitu. Prace wykopaliskowe prowadził także na cmentarzysku kultury łużyckiej w Grucznie. Próbował też podać chronologię ceramiki wczesnośredniowiecznej. Do wybuchu wojny w r. 1939 zdołał ogłosić drukiem kilkadziesiąt artykułów (np. Z opowiadań ludu polskiego w Grucznie pow. świecki, „Gryf” R. 6: 1922 nr 4–7; O składnikach etnograficznych Pomorza w ubiegłych wiekach, „Zap. Tow. Nauk. w Tor.” T. 6: 1924; Przyczynki do poznania kultury „łużyckiej” na Pomorzu, „Roczniki Tow. Nauk. w Tor.” T. 32: 1926; Toruń i okolice w czasach przedhistorycznych, w: Dzieje Torunia, Tor. 1933), a ponadto wiele recenzji, głównie poświęconych polskim i niemieckim pracom archeologicznym, etnograficznym i językoznawczym. W swych pracach (które ukazywały się w „Zapiskach” i „Rocznikach Tow. Naukowego w Toruniu”, „Przeglądzie Archeologicznym”, „Ziemi”, „Mestwinie”, „Tęczy” i in.) Ł. wykazywał bezspornie słowiańskość kultury całego Pomorza. Pierwszą większą pozycję etnograficzną stanowiła Ziemia Malborska – kultura ludowa (Tor. 1933), podstawowe, oparte na obfitym materiale dokumentacyjnym (szkice, rysunki i fotografie), studium polskiej kultury chłopskiej tego regionu.
Ł. współpracował też od r. 1937 z „Polskim Słownikiem Biograficznym”. Wydał dwa przewodniki po Grudziądzu (1925 i 1936), tomik wierszy Z pomorskich łanów (Grudziądz 1925); pisał również w tamtejszym dwutygodniku młodzieżowym „Od Naszego Morza” (1931). Był członkiem licznych towarzystw naukowych: w r. 1923 wszedł do zarządu Tow. Naukowego w Toruniu (w r. 1924 został sekretarzem Wydziału Historyczno-Archeologicznego, a w l. 1925–39 był redaktorem kwartalnika „Zapiski Tow. Naukowego w Toruniu”). W r. 1925 został członkiem korespondentem Komisji Konserwatorskiej przy Województwie Poznańskim. Od r. 1931 był współpracownikiem Komisji Antropologii i Prehistorii PAU oraz Komisji Archeologicznej Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk. W r. 1932 został członkiem korespondentem Instytutu Bałtyckiego z siedzibą w Toruniu (ogłosił m. in. Działalność Instytutu Bałtyckiego w zakresie badań etnograficznych, w: Dostęp do morza, Tor. 1938). Pełnił też honorowo funkcje kustosza Muzeum Miejskiego w Grudziądzu, wzbogacając jego zbiory archeologiczne, etnograficzne i numizmatyczne. Działał aktywnie jako prezes honorowy Sekcji Muzealnej w Tow. Czytelni Ludowych w Grudziądzu oraz jako prezes tamtejszego Oddziału Polskiego Tow. Krajoznawczego. W r. 1939 powołany do wojska, znalazł się we Lwowie, gdzie (a częściowo w Borzęcinie pod Tarnowem) spędził okres okupacji. Wykorzystując kontakty z prof. Franciszkiem Bujakiem, pracował naukowo w zakresie historii gospodarczej Pomorza Gdańskiego w oparciu o wydawnictwa dokumentów.
Po zakończeniu wojny Ł. powrócił na Pomorze. Po kilkumiesięcznej pracy w parafii radzyńskiej został w listopadzie 1945 administratorem parafii Najśw. Maryi Panny «Gwiazda Morza» w Sopocie. Był też do r. 1947 dziekanem gdańskim. Od r. 1946 aż do śmierci pełnił funkcje konsultanta diecezjalnego. Równocześnie kontynuował prace naukowo-badawcze. Ogłosił Obraz gospodarczy Pomorza Gdańskiego w XII i XIII wieku (P. 1949) oraz Społeczeństwo i państwo gdańsko-pomorskie w XII i XIII wieku (P. 1956), w którym udowodnił nie tylko słowiański charakter Pomorza Gdańskiego w tym okresie, ale także ukazał polski charakter organizacji administracyjnej tych ziem wraz z ich ścisłymi, wielorakimi związkami z pozostałym terytorium państwowości polskiej. Prace Ł-i mają również ważne znaczenie metodyczne, gdyż Ł. doszedł do swych wyników dzięki połączeniu metod właściwych dla badań problematyki historii społeczno-gospodarczej oraz historii kultury materialnej. Z zakresu etnografii wydał publikację folklorystyczną Legendy Pomorza (Gdynia 1958). Natomiast już pośmiertnie ukazały się Okolice Świecia – Materiały etnograficzne (Gd. 1960) oraz przygotowana do druku jeszcze w wydawnictwach PAU w poł. 1950 r. Ziemia Chełmińska (Wr. 1961), stanowiące podsumowanie wieloletnich studiów i badań terenowych oraz ankietowych. Prace Ł-i oparte na obfitym i różnorodnym materiale źródłowym przynosiły nie tylko opis całokształtu kultury materialnej, społecznej i duchowej tych regionów, ale ukazywały także zasięg terytorialny badanych grup etnograficznych. Pozostawił ukończone na krótko przed śmiercią Materiały do paleoetnografii ziem polskich (referowane na posiedzeniu Gdańskiego Tow. Naukowego w r. 1959) oraz Obrazki z Powiśla i Warmii. W okresie powojennym rozprawy Ł-i ukazywały się głównie w „Roczniku Grudziądzkim”, „Roczniku Olsztyńskim”, „Ludzie” i „Z Otchłani Wieków”. Nie stronił też od popularyzacji, ogłaszając w „Dzienniku Bałtyckim” artykuły na tematy etnograficzne.
Od r. 1953 brał Ł. aktywny udział w pracach Komisji Archeologicznej Towarzystwa Przyjaciół Nauk i Sztuki w Gdańsku, od r. 1956 Komisji Archeologicznej Gdańskiego Tow. Naukowego, której był przewodniczącym. Był także członkiem prezydium Wydziału I Nauk Społecznych i Humanistycznych tegoż Towarzystwa oraz członkiem Komitetu Redakcyjnego serii wydawniczej Komisji Archeologicznej „Gdańsk Wczesnośredniowieczny”. Z okazji jubileuszu 40-lecia pracy naukowej i 70-lecia urodzin (3 XII 1959) dedykowano mu tom I „Gdańska Wczesnośredniowiecznego” (Gd. 1959). W r. 1953 Ł. został prezesem Oddziału Gdańskiego Polskiego Tow. Archeologicznego, którego był współorganizatorem; był również wiceprezesem Oddziału Gdańskiego Polskiego Tow. Historycznego. Ł. miał tytuł Tajnego Szambelana papieskiego. Mimo ciężkiej i nieuleczalnej choroby pracował systematycznie do ostatniego momentu. Zmarł 2 VIII 1960 w Sopocie, pochowany na tamtejszym cmentarzu parafialnym.
Baranowski H., Skobejko E., Nauka w Toruniu. Bibliografia za lata 1945–1962, Zesz. Nauk. Uniw. Tor. Nauki Human.-Społ. Z. 11: Nauka o Książce, Z. 2, Tor. 1964 s. 87; Bystroń J. S., Bibljografia etnografji polskiej, Kr. 1929; Skobejko E., Jaworczakowa I., Bibliografia prac Towarzystwa Naukowego w Toruniu 1875–1960, Tor. 1961; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Oracki, Słownik Warmii; Podgóreczny J., Niepospolici ludzie Kujaw i Pomorza, Bydgoszcz 1967; – Lietz Z., Plebiscyt na Powiślu, Warmii i Mazurach w 1920 roku, W. 1958; Machaliński Z., Czasopiśmiennictwo morskie II Rzeczypospolitej, Gd. 1969; – Wspomnienia pośmiertne: Łuka L., Pamięci zasłużonego badacza Pomorza, „Z Otchłani Wieków” R. 26: 1960 s. 305–8 (fot.); Malicki L., Wspomnienie o etnografie pomorskim ks. doktorze W. Ł-dze, „Lud” T. 47: 1961 [druk.] 1962 s. 605–8 (fot. portretu V. Hofmana); Pawłowicz Z., Śp. ks. Prałat dr W. Ł., „Mies. Diec. Gdań.” R. 4: 1960 s. 397–405 (fot.); Tymieniecki K., W. Ł. (1889–1960), „Zap. Hist.” T. 27: 1962 s. 455–6; Wolnikowski A., W. J. Ł., „Roczn. Grudziądzki” T. 2: 1961 s. 201–8 (fot); Zbierski A., W. Ł. (1889–1960), „Roczn. Gdań.” T. 29/30: 1970 [druk.] 1971 s. 183–90 (fot.); – Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Materiały biograficzne.
Wiesław Bieńkowski