Szajnocha Władysław, pseud.: Sz., W.Sz. (1857–1928), geolog, paleontolog, profesor i rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Ur. 28 VI we Lwowie, był synem Karola (zob.) i Joanny z Bilińskich.
S. uczył się i w r. 1876 zdał maturę w Gimnazjum im. Franciszka Józefa I we Lwowie; był kolegą gimnazjalnym Rudolfa Zubera. Po śmierci ojca przeniósł się z matką wiosną 1877 do Wiednia, gdzie do r. 1880 studiował geologię u Edwarda Suessa na uniwersytecie oraz paleontologię i stratygrafię u Melchiora Neumayera na politechnice. Doktoryzował się na uniw. w Wiedniu w r. 1881 na podstawie rozprawy Die Brachiopoden-Fauna der Oolithe von Balin. T.r. podjął pracę w wiedeńskim Państw. Inst. Geologicznym (Geologisches Reichsanstalt), z którym współpracował jako wolontariusz już podczas studiów. W l. 1880–2 wykonywał mapy geologiczne okolic Gorlic, Jasła i Krosna. Należał w Wiedniu do Erdbebencommision der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften i organizował jej prace w Galicji. W r. 1882 habilitował się z geologii i paleontologii na UJ na podstawie pracy Die Brachiopoden-Fauna der Oolithe von Balin bei Krakau („Denkschriften der Akademie der Wissenschaften” Bd. 41: 1879 [Wien]). W r. 1882 został członkiem Komisji Fizjograficznej AU. Jako profesor nadzwycz. objął w r. 1885 Katedrę Geologii i Paleontologii UJ. W czerwcu 1886 utworzył na UJ Gabinet Geologiczny, pierwszą polską placówkę tego typu, i objął jego kierownictwo. Wykładał geologię ogólną i paleontologię systematyczną, a także prowadził wykłady monograficzne O budowie geologicznej okolic Krakowa oraz O występowaniu nafty i wosku ziemnego w Galicji. Przywrócił, zarzucone w r. 1857, wycieczki geologiczne dla studentów; organizował też od r. akad. 1888/9 konwersatoria z udziałem pracowników naukowych spoza Gabinetu. W r. 1889 otrzymał profesurę zwycz. T.r. został członkiem korespondentem Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk. Należał w r. 1890 do założycieli Oddz. Krakowskiego Polskiego Tow. Przyrodników im. Kopernika. Ze względów finansowych (przewlekła choroba żony) zajmował się dodatkowo w l. 1890–7 administracją majątku Władysława Łozińskiego w Kuńkowcach (pow. przemyski). Dn. 2 V 1895 został wybrany na członka korespondenta Wydz. Matematyczno-Przyrodniczego AU.
Pierwsze swoje prace poświęcił S. paleontologii; opublikował m.in. O faunie średniej kredy z wysp Elobi na wybrzeżu zachodniej Afryki („Rozpr. AU Wydz. Mat.-Przyr.” T. 12: 1884, odb. Kr. 1884) oraz Tymczasowa wiadomość o kilku gatunkach ryb kopalnych z Monte Bolca pod Weroną znajdujących się w gabinecie Geologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego (tamże T. 14: 1886, odb. Kr. 1886). Opracował skamieniałości przywiezione z Ameryki Południowej przez Zubera, nadając jednemu z nowych gatunków imię tego geologa (Über die von Dr Rudolf Zuber in Süd-Argentinien und Patagonien gesammelten Fossilien, „Verhandlungen der Geologischen Reichsanstalt” 1888 nr 6, odb. Wien 1888). Z zakresu paleontologii krajowej opublikował m.in. prace: Przyczynek do znajomości fauny cefalopodów z karpackiego piaskowca („Rozpr. AU Wydz. Mat.-Przyr.” T. 11: 1884, odb. Kr. 1884), O stratygrafii pokładów sylurskich galicyjskiego Podola („Sprawozdanie Kom. Fizjograficznej” T. 23: 1889, odb. Kr. 1889) oraz Über ein fossiles Elenskelett aus der Höhle bei Jaszczurówka in der Tatra („Bulletin International de l’Académie des Sciences de Cracovie” 1889 nr 10, odb. Kr. 1889). Własnym nakładem opublikował studium Stanisław Staszic jako geolog (Lw. 1889). Interesował się też geologią surowcową i opisał występowanie w Galicji złóż soli, węgla, rud żelaza i źródeł mineralnych (Źródła mineralne Galicji, pogląd na ich rozpołożenie, skład chemiczny i powstawanie, „Rozpr. AU Wydz. Mat.-Przyr.” T. 22: 1891, odb. Kr. 1891, Płody kopalne Galicji, ich występowanie i zużytkowanie, Lw. 1893–4 I–II). Szczególną uwagę poświęcił zagadnieniom ropy naftowej, m.in. w broszurze Die Petroleumindustrie Galiziens (Wien 1899, wyd. 2, Kr. 1905). W rozprawie o podobnej problematyce Pochodzenie karpackiego oleju skalnego („Nafta” R. 7: 1899, odb. Lw. 1899) uznał powstanie w Karpatach ropy naftowej za wynik przemian tłuszczu ryb z łupków menilitowych. Na tym tle wywiązała się w r. 1901 na łamach „Kosmosu” kilkuletnia polemika naukowa między S-ą i Zuberem, pełna ostrych, często personalnych (zwłaszcza ze strony Zubera) ataków. Dla wydawanego przez Komisję Fizjograficzną AU „Atlasu geologicznego Galicji” opracował S. pięć zeszytów: V (1895), VI (1896), XI (1903), XIII (1901) i XX (1906, wspólnie z J. Grzybowskim i P. Miączyńskim); zawierały one 22 arkusze map w skali 1:75000, z których 17 wykonał S. (jedynie arkusz Wadowice w z. XI nie ukazał się drukiem). Z okazji VII Międzynarodowego Kongresu Geologicznego w Petersburgu odbył S. w r. 1897 podróż do Rosji azjatyckiej, m.in. do Turkiestanu; po powrocie opublikował pracę Z podróży geologicznej po Rosji (Lw. 1898), a później także szkic Z Turkiestanu. Kilka wrażeń z krótkiej podróży (Kr. 1910). Był autorem podręczników uniwersyteckich: Zasady geologii i petrografii (Kr. 1898) oraz Geologia ogólna (Kr. 1905).
S. interesował się sprawami Tatr. W r. 1888, wraz z innymi działaczami, przyczynił się do utworzenia w Zakopanem Muz. Tatrzańskiego. Działał w Tow. Tatrzańskim (od r. 1920 Polskie Tow. Tatrzańskie) jako członek Wydziału/Zarządu (1904–22), wiceprezes (1906–12, faktycznie sprawował już wtedy funkcję kierowniczą) oraz prezes (1912–22). Był pierwszym naukowcem wybranym na prezesa Towarzystwa. Zreorganizował w nim działalność finansową i programową (m.in. w zakresie ochrony przyrody). W l. 1908–10 redagował, a w r. 1911 współredagował (z Władysławem Kulczyńskim) „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego”. W r. 1908 kierował budową nowego schroniska nad Morskim Okiem, a w r. 1913 zainicjował budowę dużego schroniska na Hali Gąsienicowej. Ogłosił Pogląd na czterdziestoletnią działalność Towarzystwa Tatrzańskiego („Czterdzieści lat istnienia Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie 1873–1913”, Kr. 1913). W uznaniu zasług otrzymał w r. 1922 godność członka honorowego Towarzystwa.
S. zabiegał o rozwój dyscyplin geologicznych i górniczych. Od r. 1905 starał się o powołanie w Galicji Krajowego Zakł. Geologicznego. Na UJ przyczynił się do zorganizowania w r. 1912 odrębnego Zakł. Paleontologii. Należał do inicjatorów utworzenia polskiej wyższej szkoły górniczej; 24 II t.r. w Krakowie wziął udział w naradzie przedstawicieli polskiego świata naukowego i przemysłowego, na której jednogłośnie przyjęto projekt powołania takiej uczelni. Następnie wszedł w skład powstałego 1 VII Komitetu Organizacyjnego Studiów Górniczych (pierwsza wojna światowa spowodowała przesunięcie otwarcia Akad. Górniczej w Krakowie z 15 X 1914 na 1 X 1919). W r. akad. 1916/17 był S. na UJ rektorem, a w r. akad. 1917/18 prorektorem.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości ogłosił w r. 1919 projekt Państw. Inst. Geologicznego i po jego powołaniu t.r. użyczył pomieszczeń Gabinetu Geologicznego UJ na jego siedzibę. Dn. 17 II został wybrany na prezesa honorowego Narodowego Komitetu Obrony Kresów Południowych, utworzonego pod przewodnictwem Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Dodatkowo wykładał na otwartej w r. 1921 Szkole Nauk Politycznych, a także był egzaminatorem Państw. Komisji Egzaminacyjnej dla kandydatów na nauczycieli szkół średnich w Krakowie. Był inicjatorem i współorganizatorem powstałego w r. 1921 Polskiego Tow. Geologicznego; do r. 1924 pełnił funkcję jego pierwszego prezesa. W r. 1922 został delegatem PAU na zebranie Rady Międzynarodowej Badań Naukowych w Brukseli, gdzie brał udział w opracowaniu statutu Międzynarodowej Unii Geologicznej. W tym okresie publikował prace poświęcone rozwojowi polskiej geologii, m.in. rozdział Geologia w opracowaniu zbiorowym „Polska w kulturze powszechnej” (Kr. 1918 II) i artykuł Czterdziestolecie Gabinetu Geologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego (1886–1925) („Roczn. Pol. Tow. Geol. w Kr.” T. 3: 1925/6 [1926], odb. Kr. 1926), a także wyniki kontynuowanych badań geologicznych: Wapienie cieszyńskie w Goleszowie na Śląsku („Rozpr. PAU Wydz. Mat.-Przyr., Dz. A. Nauki mat.-fiz.” T. 21: 1921), Wapienie retyckie z Tatr Bielskich w łupkach dolnokredowych w Lanckoronie (tamże) i Szczawiany Karpat Wschodnich (Kr. 1927). W r. akad. 1921/2 prowadził wykłady w Szkole Nauk Politycznych przy Wydz. Prawa UJ; ogłosił je potem pt. Płody kopalniane Polski (Kr. 1928 I–II). Ponownie pisał o badaniach geologicznych Staszica w zredagowanej przez Zygmunta Kukulskiego pracy „Stanisław Staszic. Księga zbiorowa” (L. 1928).
S. należał do najwybitniejszych przedstawicieli polskiej geologii i był pierwszym polskim badaczem dziejów Karpat fliszowych. Opublikował ok. 110 rozpraw, artykułów i komunikatów dotyczących paleontologii, geologii surowcowej i geologii regionalnej, głównie Karpat, oraz prawie 90 recenzji prac polskich i obcych. Dążąc do stworzenia krajowej sieci powiązanych ze sobą instytucji geologicznych z Gabinetem Geologicznym UJ jako centrum naukowym, stworzył krakowską szkołę geologiczną; jego uczniami byli m.in. Walery Goetel, Józef Grzybowski, Konrad Konior, Marian Książkiewicz, Edward Passendorfer, Józef Premik, Bronisław Rydzewski, Jerzy Smoleński, Tadeusz Wiśniewski i Kazimierz Wójcik. Był członkiem Towarzystw Geologicznych w Berlinie i Brukseli, Tow. Badaczy Przyrody w Petersburgu i Tow. Geograficznego w Wiedniu. Otrzymał godność członka honorowego Polskiego Tow. Balneologicznego (1906), Koła Przyrodników UJ (1907) i Stow. Polskich Inżynierów Górniczych i Hutniczych (1925). Swą bibliotekę, liczącą kilka tysięcy tomów, przekazał Gabinetowi Geologicznemu UJ. Schorowany, wyjechał latem 1928 do sanatorium w Jaworzu na Śląsku Cieszyńskim; tamże zmarł 1 VIII 1928 i tam został pochowany. W r. 1929 ciało ekshumowano i złożono w grobie ojca na cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie.
Małżeństwo S-y, zawarte przed r. 1890 z Heleną Szenk (ur. 1864), było bezdzietne.
Imię S-y utrwalono w nazwach kilku organizmów kopalnych, m.in. ślimaka z trzeciorzędu («Spirulirostra szajnochae», Wójcik), dwóch gatunków otwornic z kredy («Verneuillina szajnochae», Grzybowski i «Reusella szajnochae», Grzybowski), głowonoga z jury («Taramelliceras (Neumayria) szajnochai», Lewiński), brachiopodów z jury («Zeilleria szajnochai», Rollier) i syluru («Dalamnella (Isortis) szajnochai», Kozłowski) oraz trylobitu z karbonu («Brachymetopus szajnochai», Jarosz).
Portret przez Jacka Malczewskiego (zaginął podczas drugiej wojny światowej), reprod. w: Katalog portretów i obrazów będących własnością Uniwersytetu Jagiellońskiego za rektoratu Władysława Szajnochy, Oprac. J. Mycielski, Kr. 1913; – Biogramy uczonych pol., cz. VII (fot.); Enc. tatrzańska (1995); Fleszarowa, Bibliogr. geol.; Katalog wydawnictw Polskiej Akademii Umiejętności 1873–1947, Kr. 1948 I–II; Nicieja, Łyczaków; Nieciowa, Członkowie AU oraz PAU; Poczet członków Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Umiejętności w latach 1872–2000, Kr. 2006; Poczet rektorów Uniwersytetu Jagiellońskiego 1400–2000, Kr. 2000 (fot.); PSB (Kuźniar Wiktor, Miczyński Kazimierz, Nowak Jan); Słown. biologów; Słown. pol. tow. nauk., I, II cz. 1; Słown. pseudonimów, IV; Śródka A., Uczeni polscy XIX–XX stulecia, W. 1998 IV (fot.); – Brzoza C., Kraków między wojnami. Kalendarium 28 X 1918 – 6 IX 1939, Kr. 1998; Czarniecki S., Praca Władysława Szajnochy nad wyjaśnieniem dziejów podróży Stanisława Staszica, „Zesz. Staszicowskie” Z. 2: 2000 s. 125–54 (fot.); tenże, Zarys historii geologii na Uniwersytecie Jagiellońskim, Kr. 1964 s. 57 i n. (fot.); Dybiec, UJ; Friedber g W., Działalność Zakładu Geologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego na polu paleontologii, „Roczn. Pol. Tow. Geol. w Kr.” T. 3: 1925, 1926 [1926] s. 84–5; Goetel W., Władysław Szajnocha, „Wszechświat” 1970 z. 2 s. 44–5 (fot.); Hist. Nauki Pol., IV cz. 1–3; Historia nauki polskiej. Wiek XX. Nauki o Ziemi, Red. Z. Mikulski, W. 1995; Historia polskiego przemysłu naftowego, Red. R. Wolwowicz, Brzozów–Kr. 1994–5 I–II; Kietlicz-Wojnacki W., Polskie osiągnięcia naukowe na obczyźnie, L. 1980; Krygowski W., Dzieje Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, W.–Kr. 1988; Książkiewicz M., Władysław Szajnocha (1858–1928), „Roczn. Pol. Tow. Geol.” T. 41: 1971 z. 1 s. 33–8 (fot.); Samsonowicz J., Historia geologii w Polsce, Kr. 1948 s. 16, 20, 22; Słabczyński W., Polscy podróżnicy i odkrywcy, W. 1988; Uniwersytet Jagielloński. Złota księga Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi, Kr. 2000 (fot.); Z dziejów Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie w latach 1919–1967, Kr. 1970; – Kossak W., Listy do żony i przyjaciół (1883–1942), Kr. 1985 II; – Kalendarz Górniczy na rok 1956, Stalinogród [Kat.] 1955 s. 52; „Roczn. AU” 1894/5 [1895] s. 32–3 (częściowa bibliogr.); „Roczn. Nauk.-Liter.-Artyst. na r. 1905” 1905 s. 235; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Przyr. i Techn.” 1928 z. 9 s. 404–5, „Roczn. PAU” 1928/9 [1930] s. 106, „Roczn. Pol. Tow. Geol.” T. 5: 1928 s. 353 (fot.), „Wiad. Geogr.” 1928 nr 8–9 s. 126–7 (J. Smoleński), „Wierchy” R. 6: 1928 s. 127–9 (A. Lardemer, fot.), „Wszechświat” T. 1 (34): 1928 nr 21 s. 268 (J. Nowak), „Ziemia” 1928 nr 20 s. 322–3 (fot.); – Arch. UJ: sygn. WF II 178, S II 619; B. Jag.: sygn. akcesji 123/56 (koresp. W. Łozińskiego); Katedra Geol. UJ: Dyplomy i fot. S-y; Pracownia Hist. Geol. Pol. Stanisława Czarnieckiego w Kr.: Teka biogr. (rkp. wykładów, koresp. K. Jaworskiego w sprawie pogrzebu S-y, fot. i druki okolicznościowe).
Stanisław Czarniecki