Szczepański Władysław, pseud. W.S. (1877–1927), jezuita, biblista, orientalista, palestynolog.
Ur. 21 V w Białej.
W r. 1878 zamieszkał S. z rodzicami w Nowym Sączu, gdzie uczęszczał w l. 1883–7 do szkoły elementarnej, a następnie do gimnazjum. Dn. 29 IX 1891 wstąpił do Prow. Galicyjskiej Tow. Jezusowego (jezuitów) w Starej Wsi koło Brzozowa. Po dwuletnim nowicjacie kontynuował naukę w tamtejszym gimnazjum jezuickim. Od r. 1896 pracował z młodzieżą w Zakł. Naukowo-Wychowawczym Ojców Jezuitów w Chyrowie. Maturę zdał z wyróżnieniem 28 VI 1898 w gimnazjum w Nowym Sączu. Następnie studiował filozofię w tamtejszym kolegium jezuitów, a od r. 1900 teologię w kolegium krakowskim. Anonimowo publikował w wydawanym przez jezuitów w Krakowie miesięczniku „Posłaniec Serca Jezusowego”, a rozprawy naukowe i popularnonaukowe zamieszczał w warszawskim „Kwartalniku Teologicznym” i lwowskim „Przeglądzie Teologicznym”. W książce Nowy indeks książek zakazanych oraz jego uzasadnienie, dzieje i nowe prawo. Rzecz o nowym indeksie i komentarz do Konstytucyi Leona XIII: „Officiorum ac munerum” (Kr. 1903) wyraził opinię, że na indeksie powinni znaleźć się również polscy pisarze, którzy «starają się praktycznie pouczyć nieświadomych, jak sobie mają radzić i postępować, by sprośnym swym żądzom zadość uczynić»; jako przykład podał Stanisława Przybyszewskiego, Gabrielę Zapolską i Zygmunta Niedźwieckiego. Dn. 23 V 1903 w Krakowie otrzymał święcenia kapłańskie z rąk bp. sufragana Anatola Nowaka.
Od 10 XI 1904 studiował S. języki wschodnie, geografię, historię i archeologię biblijną na Uniw. św. Józefa w Bejrucie, odbywając jednocześnie podróże naukowe do Palestyny, Egiptu i Syrii oraz na półwyspy Arabski i Synaj. Opisy tych podróży zamieszczał w wydawanym przez jezuitów we Lwowie „Przeglądzie Powszechnym”; na ten temat opublikował też książkę Na Synaju. Na podstawie podróży z r. 1906 (Kr. 1908), wydanej w wersji poszerzonej w języku niemieckim Nach Petra und zum Sinai. Zwei Reiseberichte nebst Beiträgen zur biblischen Geographie und Geschichte (Innsbruck 1908). Publikacja ta przyniosła mu rozgłos w świecie naukowym, a niektóre jej rozdziały ukazały się w językach arabskim i włoskim. Podczas studiów w Bejrucie współpracował z redaktorem wydawanego w Krakowie miesięcznika „Misje Katolickie”, jezuitą ks. Marcinem Czermińskim, któremu dostarczał artykuły, książki i materiały fotograficzne z Bliskiego Wschodu. Po ukończeniu studiów S. opuścił 27 VII 1907 Bejrut i przez Smyrnę, Stambuł i Troję dotarł na Kretę (13 VIII t.r.), gdzie prowadził rekolekcje dla dwóch grup polskich żołnierzy w służbie rosyjskiej (Misja na Krecie dla rosyjskich żołnierzy, Polaków, 1907, „Misje Katol.” R. 27: 1908 nr 1). Od 28 VIII 1907 przebywał w szesnastodniowej podróży naukowej po Grecji, a następnie z Pireusu przez Neapol przybył ok. 18 IX t.r. do Rzymu, gdzie zatrzymał się na dwa tygodnie na Papieskim Uniw. Gregoriańskim. Uczestniczył wtedy w audiencji u papieża Piusa X. Od 13 X 1907 do poł. r. 1908 kontynuował studia biblijne na uniw. w Innsbrucku pod kierunkiem jezuity ks. Leopolda Foncka; prowadził tam wówczas wykłady z języka asyryjskiego. Następnie udał się do Tarnopola, gdzie odbył ostatni etap formacji zakonnej, tzw. trzecią probację (1 IX 1908 – 30 VI 1909).
W lipcu 1909 jako pierwszy Polak został S. profesorem palestynologii, archeologii biblijnej i języka hebrajskiego w Papieskim Inst. Biblijnym w Rzymie. Profesję zakonną złożył 15 VIII 1910 w Starej Wsi. Kontynuował wyprawy naukowe na Bliski Wschód; z powodu pogarszającego się stanu zdrowia wakacje spędzał w Karlsbadzie (obecnie Karlowe Wary), Zakopanem i Truskawcu. W tym czasie opublikował książkę z palestynologii Geographia Palaestinae antiquae (Romae 1912, wyd. 2, tamże 1928) oraz zamieszczał artykuły naukowe i popularnonaukowe w wydawanym przez jezuitów we Włoszech piśmie „La Civiltà Cattolica”, a także w wydawanym przez archidiec. poznańską i gnieźnieńską „Miesięczniku Kościelnym”. Rozpoczął też pracę nad nowym przekładem Nowego Testamentu; dokonywał go nie z Wulgaty, lecz z tekstu greckiego. Przekład Ewangelii uwzględniający nowe odkrycia archeologiczne i badania egzegetyczne wydał w Rzymie już w r. 1914 pt. Bóg-Człowiek w opisie Ewangelistów. Nowy synoptyczny przekład czterech Ewangelii w jednej (następne wyd.: Kr. 1924, 1937, 1950).
Po przystąpieniu Włoch do wojny światowej, S. jako obywatel austro-węgierski został 6 V 1915 zmuszony do opuszczenia Rzymu. Przez Feldkirch, Wiedeń, Innsbruck, Velehrad i Karlsbad dotarł 2 IX 1915 do Dziedzic (pow. bielski). W tamtejszym kolegium jezuickim prowadził w r. akad. 1915/16 wykłady z Pisma św., a w okresie 31 I – 11 IV 1916 pełnił obowiązki wicerektora. Od r. 1916 kontynuował wykłady i był konsulatorem rektora w krakowskim kolegium jezuickim. Współpracował od r. 1916 z Wydz. Filologicznym AU, prezentując swoje publikacje oraz wyniki wypraw naukowych na Bliski Wschód. W tym czasie wydał swoje najważniejsze dzieła: Cztery Ewangelie (Wstęp ogólny do Ewangelii) (Kr. 1916), Przekład i komentarz (Kr. 1917), Ewangelie na każdy dzień roku kościelnego (Kr. 1917) oraz Ewangelie i Dzieje Apostolskie (Kr. 1917). W części polskich diecezji jego tłumaczenie przyjęto jako obowiązujące, zostało ono jednak skrytykowane przez środowisko polonistyczne (najsurowiej ocenił je Ignacy Chrzanowski w artykule „Nowy przekład polski Pisma Świętego”, „Głos Narodu” 1920 nr 99–104, osobno Kr. 1920). Pod koniec wojny włączył się S. w Krakowie w prowadzenie kursów z teologii dla inteligencji świeckiej, organizowanych przez Tow. św. Augustyna we współpracy z profesorami Wydz. Teologicznego UJ. Owocem jego czterech odczytów była książka popularnonaukowa, wzbogacona 130 ilustracjami Jeruzalem i Jerycho w świetle dziejów i wykopalisk (Kr. 1917). W dn. 15 I – 1 II 1918 wygłosił w Krakowie w sali Tow. Lekarskiego przy ul. Radziwiłłowskiej 4 sześć publicznych odczytów naukowych na temat Ex oriente lux – Ze wschodu światło, w których przedstawił najstarsze kultury: egipską i babilońską; dochód ze sprzedaży biletów został przeznaczony na rzecz Polaków na Litwie. Dn. 29 IV 1918 został współpracownikiem Komisji Orientalistycznej Wydz. Filologicznego, a 17 V t.r. powołany na członka korespondenta AU (od r. 1919 PAU).
Na prośbę biskupów warszawskich S. uczestniczył w tworzeniu na Uniw. Warsz. Wydz. Teologicznego (od r. akad. 1920/1 Wydz. Teologii Katolickiej) i objął w nim 5 V 1918 Katedrę Egzegezy Biblijnej Nowego Testamentu, a w l. akad. 1919/20 i 1920/1 był jego dziekanem. Prowadził seminarium biblijne, miał wykłady z palestynologii i nauk orientalnych, także podczas tzw. wieczorów biblijnych. Równocześnie od 6 XII 1918 do 6 I 1921 pełnił obowiązki moderatora Kongregacji Mariańskiej studentek Uniw. Warsz. Z powodu pogarszającego się stanu zdrowia otrzymał w r. 1921 roczny urlop. W Papieskim Inst. Biblijnym w Rzymie przygotowywał się od 18 XI t.r. do kolejnej wyprawy na Bliski Wschód. Wygłosił w Rzymie odczyt Gérico antica alla luce della storia e degli scavi (21 i 25 II 1922), a w auli Kancelarii Apostolskiej referat Eucharystia w nauce św. Pawła (23 III 1922). Wsparty finansowo m.in. przez papieża Piusa XI, przebywał na Bliskim Wschodzie od 25 III do 17 VIII 1922, podróżując po Egipcie, Półwyspie Synaj, Palestynie i Syrii. Obserwacje z podróży zawarł w książce Palestyna po wojnie światowej. Światła i cienie (Kr. 1923). Ogłosił trzytomowe dzieło popularnonaukowe Najstarsze cywilizacje Wschodu klasycznego: Egipt (Lw. 1922), Babilon (Lw. 1923), Egea i Hatti (Lw. 1923). Część środowiska naukowego bardzo krytycznie zrecenzowała te publikacje, zarzucając S-emu plagiat (Antoni Śmieszek, Mojżesz Schorr i Ryszard Ganszyniec, „Roczn. Oriental.” T. 2: 1919–24 [1925]). S. opublikował też przewodnik dla pielgrzymów polskich na rok jubileuszowy 1925 pt. Bazyliki Rzymu (Kr. 1925) oraz zbiór swych referatów Jezus z Nazaretu w świetle krytyki (L. 1925). Wygłaszał w Warszawie kazania w kaplicy prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego. W semestrze letnim r. 1925 ponownie prowadził wykłady z Pisma św. w Papieskim Inst. Biblijnym w Rzymie. Dn. 2 XII t.r. udzielił w Warszawie ostatniego namaszczenia umierającemu Władysławowi Stanisławowi Reymontowi i 9 XII uczestniczył w jego pogrzebie. Otrzymawszy na Uniw. Warsz. urlop zdrowotny, opuścił Warszawę 28 XII i wyjechał na kurację do Innsbrucka (przebywał tam do 26 III 1926), a następnie do Cannes (do 24 V 1926). Napisał wstęp do polskiego wydania rozprawy niemieckiego profesora prawa Fryderyka Doerra „Proces Jezusa Chrystusa w oświetleniu prawnohistorycznym” (Wil. 1927). Ogółem opublikował ok. 80 książek, broszur i artykułów z zakresu prawa kanonicznego, biblistyki i archeologii chrześcijańskiej. Ponad 20 prac i wykładów pozostawił w rękopisie w Bibliotece Teologicznej «Bobolanum» w Warszawie. Był współzałożycielem Inst. Wschodniego w Warszawie (1926). Należał do Tow. Przyjaciół Nauk w Poznaniu (od 14 II 1917), Deutscher Palestinaverein w Lipsku (od kwietnia 1918), Vorderasiatische Gesellschaft w Berlinie (od maja 1918), Tow. Benedykta XV w Krakowie (od listopada 1917), Tow. Teologicznego we Lwowie, Tow. Naukowego Warszawskiego (od r. 1920, w l. 1923–7 jako członek zarządu). Zamierzając objąć w Jerozolimie kierownictwo nowo utworzonej filii Papieskiego Inst. Biblijnego, zwolnił się w r. 1927 z Uniw. Warsz. W drodze na Bliski Wschód zatrzymał się ponownie w Innsbrucku, gdzie poddał się operacji nerek. Tam zmarł 30 V 1927 na skutek powikłań pooperacyjnych; został pochowany w grobowcu jezuitów na tamtejszym cmentarzu komunalnym.
S. uważany jest za prekursora stosowania w biblistyce zasad hermeneutycznych, zalecanych później w Konstytucji „Dei Verbum” Soboru Watykańskiego II. Jego tłumaczenie Ewangelii i Dziejów Apostolskich było po r. 1945 wykorzystywane w przekładach m.in. ks. Eugeniusza Dąbrowskiego i ks. Feliksa Gryglewicza oraz tłumaczy „Biblii Tysiąclecia”.
Albumy fot. w Arch. Prow. Polski Południowej TJ w Kr., sygn. 5000–42 nr 10–11, 32, sygn. 5241 nr 7; – [Bzowski T.], Ojcowie i bracia Towarzystwa Jezusowego zmarli w polskich prowincjach od r. 1820, Kr.–W. 1932 s. 142–3; Chyrowiacy; Diccionario histórico de la Compańía de Jesús. Biográfico-temático, Roma–Madrid 2001 IV 3679; Drzymała K., Wspomnienia naszych zmarłych 1820–1982, Kr. 1982 II 130–1; Enc. Jezuitów (fot.); Enciclopedia cattolica, Città del Vaticano 1953 XI col. 1669; Encyklopedia polskiej emigracji i Polonii, Tor. 2005 V; Grzybek S. i in., Polska bibliografia biblijna za lata 1931–1965, W. 1968 I; Katalog wydawnictw Polskiej Akademii Umiejętności 1873–1947, Kr. 1948 I; Koch L., Jesuiten-Lexikon, Paderborn 1934; PSB (Semkowski Ludwik); Poczet członków Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Umiejętności w latach 1872–2000, Kr. 2006; Podr. Enc. Kośc., XXXVII/XXXVIII; Polgár L., Bibliographie sur l’histoire de la Compagnie de Jesús 1901–1980, Roma 1990 III; Polscy kanoniści (wiek XIX i XX), W. 1981 II; Słabczyńscy W. i T., Słownik podróżników polskich, W. 1992; Słown. Pol. Teologów Katol., VII (bibliogr.); Słown. pseudonimów, IV; Słownik historyków polskich, W. [1994]; Śródka A., Uczeni polscy XIX–XX stulecia, W. 1998 IV; Uniwersytet Warszawski 1915–1939, 1939–1944. Suplement 1945–1965. Materiały bibliograficzne, W. 1991; – Archutowski J., Vetera et nova. Odnowienie tekstu Wujkowego i nowe przekłady ksiąg świętych, „Ateneum Kapł.” 1917/18 s. 28–43; Bakalarz A., Polaków odkrywanie Arabii Saudyjskiej, Kr. 2005 (fot.); Bender R., Katolicka myśl i działalność społeczna w Polsce w XIX i XX wieku, L. 1987; Bieńkowski P., Instytut Biblijny w Rzymie a palestynologia, „Eos” R. 19: 1913 z. 1 s. 167–73; Bober A., Antologia patrystyczna, Kr. 1965, tenże, Studia i teksty patrystyczne, Kr. 1967; Chojecki A., W sprawie nowych przekładów Pisma Świętego, „Znak” 1948 nr 3 s. 276–80; Cieślak S., Prekursor „Biblii tysiąclecia” – ks. Władysław Szczepański SJ (1877–1927), w: Pamięć wieków kształtuje potomność. Księga jubileuszowa dedykowana Księdzu Profesorowi Ludwikowi Grzebieniowi SJ z okazji 70. urodzin, Red. A. Bieś, B. Topij-Stempińska, Kr. 2010 s. 673–94; Dzieje archeologii na Uniwersytecie Warszawskim, W. 1993 s. 6; Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1915–1939, W. 1982; Ejsmont M., Czterdziesta rocznica śmierci ks. prof. Władysława Szczepańskiego TJ, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” R. 20: 1967 nr 1/6 s. 48–54; Gąsiorowski S. J., Badania polskie nad sztuką starożytną, Kr. 1948 s. 38–9, 48; Kietlicz-Wojnacki W., Polskie osiągnięcia naukowe na Obczyźnie. Od średniowiecza do II wojny światowej, L. 1980; Klawek A., Zarys dziejów teologii katolickiej w Polsce, Kr. 1948 s. 36, 48; Kossowska M., Współczesne polskie przekłady Pisma Świętego Nowego Testamentu (uwagi o strukturze językowej), w: Podręczna encyklopedia biblijna, P.–W.–L. 1960 II; Kubski G., Egzegeza, retoryka i wyobrażenia. Komentarze księży Waleriana Serwatowskiego i Władysława Szczepańskiego do Wujkowego przekładu Ewangelii według św. Mateusza, Zielona Góra 2003; Maj J. P., Działalność Instytutu Wschodniego w Warszawie 1926–1939, W. 2007; Niemiec J., Zakład Naukowo-Wychowawczy Ojców Jezuitów w Chyrowie 1886–1939, Rzeszów–Kr. 1998; Nowak P., Ks. Władysław Szczepański SJ – prekursor współczesnych badań biblijnych, „Przegl. Powsz.” 1983 nr 7/8 s. 69–79; Sajdak J., Nowe tłumaczenie Pisma św. i jego stosunek do Wujka, „Mies. Katechetyczny i Wych.” 1917 s. 387–95, 450–7, 493–9, 1918 s. 34–41, 74–81, 122–9; Stachowiak L., Rozwój nauk biblijnych w XIX i początkach XX wieku, w: Dzieje teologii katol., III cz. 1; Talikowski S., Reymont w kręgu rodzinnym, Ł. 1973; Wołczański J., Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie 1918–1939, Kr. 2002; Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy 1872–1972. Historia, opracowania, bibliografia, Kr. 1972; Załęski, Jezuici, V cz. 2; Zarębczan W. M., Polacy w Watykanie. Instytucje i urzędy oraz Polacy w nich pracujący. Historia i współczesność, Pelplin 2004; – Catalogus defunctorum in renata Societate Jesu, ab a. 1814 ad a. 1970, Romae 1972 s. 314; Chrzanowski I., Pigoń S., Mistrz i uczeń. Korespondencja wzajemna (1914–1936), Rzeszów 2005; „Roczn. AU” za l. 1916/17 – 1926/7, Kr. 1917–28; Skład Uniwersytetu Warszawskiego i spis wykładów, 1919/20–1926/7, W. 1920–6; „Spraw. AU” T. 18: 1913 nr 10 s. 8, T. 21: 1916 nr 5 s. 20–4, nr 7 s. 5–9, T. 23: 1918 nr 1 s. 3–10, T. 27: 1922 nr 9 s. 2–7, T. 29: 1924 nr 1 s. 5, VI; Sprawozdanie dyrekcji gimnazjum wyższego w Nowym Sączu za r. szk. 1888, Nowy Sącz 1988 s. 105; toż za r. 1891, Nowy Sącz 1891 s. 79; Sprawozdanie Zakładu Naukowo-Wychowawczego OO. Jezuitów w Bąkowicach pod Chyrowem za rok 1899, Przemyśl 1899 s. 45; Zieja J., Życie ewangelią. Spisane przez Jacka Moskwę, Paris 1991 s. 36; – „Bieżące Wiad. z Prow. Galicyjskiej w Czasie Wojennym w r. 1915” nr 6 s. 160, nr 7 s. 190, nr 8 s. 216, nr 9 s. 248; „Nasze Wiad.” 1906/9 nr 10 s. 339–42, 438, nr 12 s. 741, 1910/12 nr 4 s. 179, 182, 186, 188, 193, nr 17 s. 562–4 (M. Skibniewski), 1913/15 nr 18 s. 119, 1918 nr 24 s. 103, 1922 nr 29 s. 187, 1923 nr 30 s. 244, 250, 1923 nr 32 s. 47, nr 34 s. 144, 1926 nr 46 s. 220, nr 47 s. 263 (J. Sawicki), 1928/9 nr 52 s. 102 (J. Antoniewicz), nr 53 s. 137–41 (L. Semkowski), 1930/4 nr 62 s. 323 (B. Waczyński), nr 66 s. 213–15 (J. Mokrzycki); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Gaz. Kośc.” 1927 nr 24, „Muzeum” 1927 (W. Michalski), „Nasze Wiad.” 1927 nr 48 (P. Stach), Pamiętnik czwartego zjazdu [Związku Zakładów Teologicznych] w Kielcach, 20 IV – 22 IV 1927 roku, Kielce 1927 (W. Michalski), „Przegl. Katol.” 1927 nr z 5 VI i 12 VI (W. Michalski), „Przegl. Teolog.” 1927 z. 4 (P. Stach), „Roczn. Oriental.” 1926 (A. Klawek); – Arch. Nauki PAN i PAU w Kr.: Koresp. Sekretarza Generalnego PAU, rkp. b.n./1916, 104/1916, 105/1916, 147/1916, 208/1918, 258/1916, 380/1918, 711/1927, rkp. WI–2 s. 64, rkp. WI–3 s. 10–11, 13–14, 83, rkp. WI–204 s. 2; Arch. Prow. Polski Południowej TJ w Kr.: Utwory, koresp. i dok. S-ego, rkp. 227 s. 223–6, rkp. 271–I nr 197, 199–200, rkp. 271–IV nr 693, rkp. 271–VI nr 1061, rkp. 292 s. 430, rkp. 295 s. 190, rkp. 878–XV s. 81–90, rkp. 980 nr 214, rkp. 985 nr 155–215, rkp. 986 s. 204–7, rkp. 1001–I nr 233, rkp. 1010 s. 410, rkp. 1081 s. 552–6, 679, 699, 710, rkp. 1169 nr 28, 35, rkp. 177 s. 1168–70, rkp. 1302–I s. 191, rkp. 1302–IV s. 104–6, 148–9, rkp. 1314–II s. 159, rkp. 1335–I s. 224–5, rkp. 1417 s. 247, rkp. 1419 s. 159, 316–17, rkp. 1469–III s. 13–15, rkp. 1507 s. 63, rkp. 1905 s. 219, rkp. 1916 s. 362–71, rkp. 2007 s. 223–9, rkp. 2475 s. 190, 197, 298, 314, rkp. 3159–III s. 148, rkp. 4190 s. 22, rkp. 4920 s. 226–7; Arch. Prow. Wpol.-Maz. TJ w W.: rkp. 36 (dok., koresp., fot. S-ego); B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 4613 k. 10–13 (listy do J. Grzegorzewskiego), rkp. 4616 k. 34 (fot.), rkp. 10188, 10530 (listy do B. Rychter-Janowskiej), rkp. 12086 (Uwagi o poszukiwaniach naukowych w Palestynie po I wojnie światowej z 13 XI 1922); B. Ossol.: rkp. 12242 s. 501–6 (list do Rychter-Janowskiej).
Stanisław Cieślak