Strauss Aleksander Władysław (1834–1896), malarz, dekorator teatralny, fotograf, działacz społeczny.
Ur. 4 XII w Wilnie, w wielodzietnej szlacheckiej rodzinie ewangelików reformowanych, osiadłej w Wilnie od wielu pokoleń. Był synem Marcina (1789–1870), kupca trzeciej gildii, burmistrza m. Wilna w l. 1829–32, 1845–7, 1852–8, 1861 i 1863, oraz jego drugiej żony Wilhelminy z domu Ruif (Rubach?, zm. przed 1853). Miał przyrodnią siostrę Emilię (ur. 1824), zamężną za Ludwikiem Wróblewskim, oraz braci: Roberta (1836–1905), od r. 1862 ordynatora, a następnie starszego lekarza szpitala Sawicz w Wilnie, wiceprezesa (1882–90) i prezesa (1894, 1900) wileńskiego Cesarskiego Tow. Lekarskiego, działacza społecznego, pianistę-amatora, i Edwarda (ur. 1842).
S. ukończył pięcioklasową tzw. szkołę szlachecką (Inst. Szlachecki); tam po raz pierwszy wykazał zdolności rysunkowe. Towarzyszem jego młodych lat był Michał Elwiro Andriolli. W l. 1851–3 kształcił się S. pod kierunkiem wileńskiego malarza Jana Moraczyńskiego. W r. 1853 rozpoczął studia w ASP w Petersburgu; już po pierwszym kwartale nauki złożył egzamin uprawniający do nauczania rysunków w gimnazjach rządowych i uzyskał stopień rzeczywistego artysty. W r. 1854 namalował m.in. portret senatora Józefa Augusta Ilińskiego. Bezinteresownie wykonywał dekoracje, głównie dla sceny operowej, np. do drugiego aktu wystawianej w lutym t.r. w Wilnie dwuaktowej wersji „Halki” Stanisława Moniuszki. Zapisał się następnie do klasy A. Markowa w petersburskiej ASP; zaprzyjaźnił się tam ze Stanisławem Chlebowskim i Józefem Marszewskim. W r. 1855 przebywał ponownie przez pewien czas w Wilnie; namalował wtedy nawiązujący do „Konrada Wallenroda” Adama Mickiewicza obraz olejny Pożegnanie Waltera z Aldoną oraz wykonał różne szkice (m.in. rysowany węglem widok okolic Wilna). Studia ukończył w r. 1857 z wynikiem bardzo dobrym. Po powrocie do Wilna nawiązał przyjaźnie z miejscowymi artystami: Władysławem Majeranowskim, Bolesławem Rusieckim, Alfredem Romerem, Wincentym Slendzińskim i Janem Zienkiewiczem. W l. 1857–60 namalował wiele portretów, m.in. znane z reprodukcji we współczesnych pismach podobizny gen.-gubernatora W. I. Nazimowa, dyrektora teatru Herkulana Abramowicza, Eustachego Tyszkiewicza, Juliana Moszyńskiego, dr. Dąbrowskiego oraz swej siostry i jej męża. Od r. 1858 był dyrektorem (głównym scenografem) teatru polskiego w Wilnie. Z największym uznaniem spotkała się jego scenografia do „Wolnego strzelca” C. M. Webera, wystawionego w kwietniu 1860; był również autorem dekoracji do opery „Hernani” G. Verdiego. Zajmował się także charakteryzacją, pomagając w tym zakresie aktorom, zwłaszcza Józefowi Dąbrowskiemu (Dombrowskiemu), z którym się przyjaźnił. Uczestniczył w organizowanych w teatrze «żywych obrazach» („Kur. Wil.” 1860 nr 19).
W r. 1860 objął S. po Kanutym Rusieckim posadę nauczyciela rysunków w Inst. Szlacheckim w Wilnie. Rysunków uczył również w wileńskiej Szkole Żeńskiej im. Najjaśniejszej Pani oraz dawał lekcje prywatne. Sukcesy S-a z tego okresu upamiętnił Andriolli w sztambuchowym rysunku, przedstawiając go z promienną gwiazdą nad głową. Po zamknięciu w r. 1864 przez władze teatru polskiego S. nie podjął już współpracy z powstałym w jego miejsce teatrem rosyjskim i jesienią t.r. razem z Jarosławem Brzozowskim otworzył w Wilnie przy ul. Wielkiej 5 zakład fotograficzny. Atelier działało początkowo pod firmą «Strauss i Brzozowski», następnie S. miał innego wspólnika, nieznanego z nazwiska, a od r. 1880 prowadził zakład samodzielnie. Nie wiadomo, gdzie S. poznał techniki fotograficzne; być może uczył się w założonym w r. 1863 zakładzie fotograficznym Józefa Czechowicza, o czym może świadczyć humorystyczny rysunek Romera „Walka konkurencyjnych fotografów” („Tyg. Ilustr.” 1902 nr 50 s. 993). Prawdopodobnie w r. 1868 otworzył S. zakład fotograficzny w Kownie, gdzie następnie działał w spółkach z Szymonem Surewiczem (od r. 1873) i P. S. Piotrowiczem (od r. 1876). W r. 1882 na wystawie przemysłu i sztuki w Moskwie uzyskał za fotografie brązowy medal. Ok. r. 1885 zakład S-a w Kownie przejął Piotr Kotkowski. S. stosował najnowsze udoskonalenia; wykonywał fotografie w technikach mokrego koloidu i albuminowej. Wielkie znaczenie przypisywał retuszowi: w celu uzyskania naturalnego kolorytu stosował kredki pastelowe o wszystkich barwach i odcieniach. Zasłynął jako mistrz kompozycji, umiejętnie wykorzystujący światło. Ulubionym tematem jego zdjęć był portret; wybredny wobec modeli, fotografował m.in. Romera, Pawła Kukolnika, Karola Rypińskiego, Marcelinę Sembrich-Kochańską, Zofię Rabcewiczową i (w r. 1891) Franciszka Bohuszewicza. Fotografie wykonywał w przyjętych wówczas formatach tzw. carte de visite (ok. 9,5 × 5,5 cm) oraz gabinetowym (16,5 × 10,5 cm). Na firmowych tekturkach z napisami «A. Strauss Photo Crayon Vilna» (na licu) oraz «A. Staruss Vilna Rue Grande „Maison Schmidt”» (na odwrociu) użyto po raz pierwszy w dziejach polskiej fotografii napisu: „Photographie Artistique”. Zdjęcia wykonywał też (nieodpłatnie) dla Wileńskiego Tow. Lekarskiego; w r. 1892 został jego członkiem wspierającym. Wykształcił całe pokolenie fotografów wileńskich; jego wychowankami byli bracia Edward, Henryk i Wacław Mistowt-Czyżowie, Stanisław Filibert Fleury i Adam Darkszy.
W l. 1880–8 był S. ławnikiem magistratu. Brał udział w działalności miejskich komitetów, zwłaszcza komitetu ogrodowego. Z jego inicjatywy i wg jego projektów utworzono w Wilnie ogród publiczny w tzw. Gaju pobernardyńskim i Cielętniku oraz na skwerach nad Wilenką (otwarty dla publiczności już po śmierci S-a w sierpniu 1897). W realizacji tych planów współpracował ze Stanisławem Jamonttem i inżynierem Jasińskim oraz architektem Cyprianem Maculewiczem. Współdziałał też przy renowacji wileńskich kościołów: św. Jana, św. św. Jakuba i Filipa oraz św. Rafała oraz przy organizacji wileńskich wystaw rolniczo-przemysłowych w l. 1885, 1887, 1888, 1891, 1893 i 1895. U schyłku życia był dotknięty postępującą ślepotą jednego oka. Zmarł 18 XII 1896 w Wilnie, został pochowany 21 XII na tamtejszym cmentarzu ewangelickim.
Żoną S-a była Katarzyna, która po jego śmierci prowadziła do początku r. 1908, działające w Wilnie Atelier pod firmą «A. Strauss».
Fotografie S-a pokazano w Muz. Narodowym w Warszawie na wystawach: „Sztuka fotografii. Portret, pejzaż, reportaż w fotografii polskiej” (1990) oraz „Spojrzenie na Wilno” (1999). Prace S-a znajdują się w muzeach: Narodowym w Warszawie, Historii Fotografii w Krakowie i Kauno technologijos universiteto biblioteka w Kownie.
Pol. Bibliogr. Sztuki, I cz. 2; PSB, (Czechowicz Józef, Moraczyński Jan); Słown. Teatru Pol.; Wileński słownik biograficzny, Bydgoszcz 2002; – Plater-Zyberk M. Spojrzenie na Wilno, W. 1999 s. 15–16, 345; – Bułhak J., O pierwszych fotografach wileńskich z XIX w., „Fotograf Pol.” 1939 nr 4 s. 49; Jackowski J. M., Malarz i fotograf, „Foto Magazyn Fot.” 1983 nr 4 s. 106; Juncevičius D., Fotografowie na Litwie 1839–1914, Ł. 2001 s. 33–4; Romanowski A., Pozytywizm na Litwie, Kr. 2003; Uziębło L., [Aleksander Strauss], „Biesiada Liter.” T. 43: 1897 nr 8 s. 130; tenże, Aleksander Władysław Strauss, „Wilno” 1939 nr 1; – Pamiatnaja knižka vil’enskoj guberni za l. 1845, 1850, 1852–8, 1863, Vil’na; toż za l. 1870, 1872–4, Vil’na (dot. brata S-a, Roberta); – „Kalendarz Pol.” 1898 s. 60; „Kraj” 1896 nr 50 s. 26; – Wspomnienia pośmiertne z r. 1897: „Kraj” nr 2 s. 21 (L. Uziębło), „Kur. Niedzielny” nr 1 (L. Uziębło), „Kur. Wil.” nr 51 s. 437, „Tyg. Ilustr.” nr 6 s. 107 (fot. autoportretu S-a, Rabcewiczowa mylnie jako córka S-a, L. Uziębło), „Ziarno” nr 4 s. 77–8; – B. Ossol.: rkp. 16151 (Śnieżko A., Cmentarz ewangelicki w Wilnie); Lietuvos valstybės istorijos archyvas w Wil.: F. 937 apr. 1 b. 1219, F. 937 apr. 1 b. 3169, F. 937 apr. 1 b. 7439 lap. 31–40 (kwerendę wykonał A. R. Čaplinskas); – Informacje Józefa Szostakowskiego z Wil.
Magdalena Skrejko