Pyrrhys de Varille (Pyrhus de Varille, Pyrrhus de Varille, Pyrris de Varille, Pyrrus Warylleusz) César Félicité h. własnego (1708 – ok. 1800), pisarz polityczny i pedagogiczny. Ur. w szlacheckiej rodzinie francuskiej z okolic Avranches w Normandii. Ojciec Etienne (Stéphane) Alfons był oficerem piechoty królewskiej, kawalerem Orderu Św. Ludwika, matka Anne Marguerite wywodziła się z rodziny de la Piganière. P. od dzieciństwa zajmować się miał literaturą, pisząc ody, listy poetyckie i komedie. Znany jest z tego czasu jeden jego drukowany utwór: Ode sur la naissance de M. le Dauphin présentée à la reine le 20 octobre 1729.

Nie uzyskawszy stopni wojskowych i gaży w regimencie normandzkim, P. w r. 1755 wyruszył do Polski. Protegowany przez ambasadora francuskiego Ch. de Broglie, objął stanowisko wychowawcy synów owdowiałej marszałkowej w. lit. Barbary Sanguszkowej: Józefa, Janusza (Jana) i Hieronima. Z Sanguszkami związany był aż do zgonu swej protektorki 2 X 1791. Mieszkał głównie w Lubartowie, Szymanowie i Warszawie. Stał się jedną z podpór salonu literackiego Sanguszkowej, z którym związani byli m. in. Stanisław Konarski, Ignacy Krasicki, Stanisław August, jeszcze jako stolnik lit., i inni. Uzyskał też tytuł pułkownika wojsk polskich. W r. 1757, gdy młodzi Sanguszkowie uczyli się w pijarskim Collegium Nobilium, ogłosił w Warszawie Lettre sur l’éducation d’un seigneur Polonais à Son Altesse Monseigneur le Prince Jean Sanguszko, w którym popularyzował i chwalił kierunek zreformowanego wychowania pijarskiego. Zapewne w r. n. napisał większe dziełko Compendium politicum, seu brevis dissertatio de variis Poloni Imperii vicibus…, (wyd. dopiero w r. 1760, ponownie – również w W. w r. 1761). Tłumaczenie polskie ukazało się w dwóch odbiciach w l. 1762–3 pod tytułem: Zebranie polityczne, albo krótki opis różnych panowania polskiego odmian…. Lichy przekład ukazał się w wydawnictwie jezuitów warszawskich, stąd przypisywano dawniej jego autorstwo – raczej niesłusznie – Franciszkowi Bohomolcowi, który kierował wtedy tą drukarnią. Sam P. wiązał wydanie polskie w 3 000 egzemplarzy z «poleceniem» Augusta Czartoryskiego, woj. ruskiego. W książce tej P. propagował idee reform ustrojowych w Polsce, a przede wszystkim potrzebę likwidacji anarchicznego liberum veto i usprawnienia prawodawstwa, analogicznie do współcześnie wypowiadanych zaleceń Konarskiego. Wywody swe P. opierał jednak na nieco odmiennym spojrzeniu na rozwój historyczny ustroju Rzpltej. Za przykładem niektórych ówczesnych autorów zagranicznych dopatrywał się w państwie piastowskim silnej monarchii, stopniowo dopiero rezygnującej ze swych uprawnień na rzecz arystokracji. W ogólnych ujęciach filozoficzno-społecznych P. rozwijał przede wszystkim koncepcje J. Locke’a. Opinie P-a uzyskały dość szeroką popularność zarówno w Polsce, jak i we Francji. Pod ich wpływem pozostawał m. in. Ignacy Krasicki, doczekały się też one obszernej recenzji na kartach paryskiego „Journal Étranger” (1761). P. wypowiadał się w Compendium również na tematy literatury i teatru. Organizował także przedstawienia modnego wtedy «théâtre de société» i sam w nich uczestniczył, grając m. in. w „Ifigenii” J. B. Racine’a wystawianej u Barbary Sanguszkowej (1764).

W okresie ostatniego bezkrólewia polskiego P. wraz z żoną włączył się do polityki, popierając poczynania Czartoryskich. Ogłosił Lettres historiques et politiques à Son Altesse le Prince Jean Sanguszko sur les interrègnes de Pologne… (trzy listy, datowane Lubartów–Warszawa 1, 12 i 22 IV 1764). Tylko pierwszy spośród nich ukazał się w t. r. w przekładzie polskim: Listy o bezkrólewiach polskich do J. O. Książęcia Jana Sanguszki… . W swych broszurach P. ukazywał potrzebę doceniania krytycznego i zwrotnego momentu, jaki wtedy nastąpił w dziejach państwa polskiego. Zebranie… i Listy… miały być – wedle informacji autora – rozsyłane w czasie bezkrólewia w charakterze broszur agitacyjnych stronnictwa Czartoryskich. Po obiorze na króla Stanisława Poniatowskiego zwrócił się P. do sejmików, obradujących przed sejmem koronacyjnym, z drukowanym listem łacińskim i polskim, w którym prosił o przyznanie indygenatu polskiego. Odpowiednia uchwała sejmu koronacyjnego z jesieni 1764 nadała indygenat również potomstwu P-a. Jako uzasadnienie podano: «in re literaria indolem i pracowitą chęć do usług publicznych». W odpowiednim dokumencie, wydanym P-owi po przedstawieniu dowodów posiadania szlachectwa francuskiego, z datą 1 VI 1765 wymieniono szerzej zasługi okazane przez odbiorcę dla dobra publicznego «za poprzedniego panowania». Szczególnie podkreślono przedstawienie dziejów państwa polskiego «nową metodą», przy ukazaniu błędów i zmian w stanie samego państwa. W l. 1765–71 P. napisał kilka broszur, zrazu rozpowszechnianych w rękopisach, a następnie drukowanych. Wśród nich zwraca uwagę publikacja z r. 1769 (wyd. także w Paryżu w r. 1771) zatytułowana Lettres sur la constitution actuelle dc la Pologne… (drugi tytuł: Lettres sur la Pologne). Opinie P-a, zalecające pojednanie narodowe w Polsce, rozdzieranej walkami wewnętrznymi doby konfederacji barskiej, zostały wyszydzone w paryskiej „Correspondance Littéraire”, redagowanej przez M. Grimma i innych (grudzień 1770). Wcześniejszy memoriał P-a o sposobie rozwiązania sprawy dysydentów dotarł rzeczywiście w rękopisie do francuskiego Min. Spraw Zagranicznych w połowie 1769 r. W r. 1767 P. zabiegał za pośrednictwem I. Krasickiego o protekcję królewską, która zapewniłaby mu możność stałego zamieszkania w Warszawie i kształcenia tam syna. Istnieją też ślady powiązań literacko-naukowych P-a z Józefem Aleksandrem Jabłonowskim – odnoszą się one do listopada 1770.

Obok rozmaitych pism, autorstwo czy współautorstwo których nie jest całkiem pewne, z nazwiskiem P-a związana jest publikacja, trzykrotnie odbijana w Londynie w r. 1772: Réflexions politiques sur la Pologne, ou lettre d’un patriote modéré à son ami, avec plusieurs autres lettres et un coup d’oeil sur les vues secrètes que peuvent avoir les Puissances de l’Europe par rapport à la situation actuelle de la Pologne… . P. dowodził w liście do Stanisława Augusta z przełomu l. 1773/4, że książka ta zawierała jego poufne opracowania wraz z dodatkami, do których się nie przyznaje, a całość opublikowana została wbrew jego woli. Wydaje się, że jednak sam autor zainteresowany był wydawaniem większości memoriałów, tworzonych od 1765 r., nie przewidział jednak skutków swego posunięcia. Wywołało ono pewien skandal dyplomatyczny, co zmusiło P-a do ucieczki z Polski być może w pocz. 1772 r. Wyjechał wraz z synem przez Gdańsk do Paryża, gdzie przebywał – wedle własnych słów z 1782 r. – przez sześć lat, t. j. zapewne do r. 1777. W tym czasie żona P-a mieszkała w jakimś klasztorze w Lublinie. Straty, poniesione w związku z drukiem prac i przymusowym pobytem we Francji, naraziły P-a na utratę całych oszczędności. Przedstawiając sprawę Stanisławowi Augustowi na przełomie l. 1773/4 w rękopiśmiennym i nieco odmiennie zredagowanym liście drukowanym P. prosił króla o wynagrodzenie strat w wysokości od 1500 do 2 000 dukatów. Nic nie wiadomo o pozytywnym załatwieniu tej sprawy, podobnie jak i podań, kierowanych we Francji w r. 1775 do ministra Ch. G. Vergennesa. W maju 1774 Komisja Edukacji Narodowej zleciła swemu prezesowi zwrócić się do P-a, «zasłużonego członka ku ojczyźnie» z propozycją powołania do «akademii» – późniejszego Tow. do Ksiąg Elementarnych. Propozycji tej P. miał nie przyjąć. Podstawą utrzymania P-a wraz z rodziną były zapewne nadal dochody z wioski, otrzymanej od Sanguszków ok. 1765 r. W r. 1782 P. zabiegał o przyznanie dożywotniej pensji przez sejm, a przynajmniej wyrażenie wdzięczności za zasługi wyświadczone dla Rzpltej. Podkreślał, że w czasie przymusowego pobytu we Francji stracił ponad 4 000 dukatów. Starania ponowił przed sejmem 1784 r., zabiegając o poparcie licznych posłów. Brak jakichkolwiek śladów pozytywnego załatwienia prośby P-a.

Oprócz drobnych utworów literackich sędziwy P. przypomniał się jeszcze dwoma pismami politycznymi doby Sejmu Wielkiego. Pierwsze to Lettre d’un gentilhomme Polonais à Mr Hennin…, – współczesne tłumaczenie polskie: List Polaka do J. P. Hennin… wydane w r. 1789. Autor odwoływał się w nim do polskich powiązań i sympatii szefa biura francuskiego Min. Spraw Zagranicznych, prosząc go o wywarcie wpływu na zmianę stanowiska ministra A. M. Montmorina w sprawach Rzpltej. Ostatnią znaną publikację P-a stanowi Sentiment impartial sur un écrit intitulé: Ma confession de foi et sur l’imposant ouvrage de Mr. Burke … (W. 1791). Końcowe lata życia P. spędził w Warszawie, gdzie zmarł ok. 1800 r.

Losy jego rodziny nie są znane; wiadomo tylko, iż był ożeniony z francuską guwernantką i że miał syna.

Współcześni na ogół wysoko oceniali zasługi P-a – Hugo Kołłątaj dowodził, że doszedł on aż do źródła wad «naszego nierządu». Późniejsi i współcześni historycy wskazują wiele ważnych stron twórczości polityczno-literackiej P-a, choć spotkać można też opinie o płytkości jego rozważań (np. W. Konopczyński).

Estreicher; Nowy Korbut; Historia nauki polskiej, VI; Uruski; – Bednarski S., Upadek i odrodzenie szkół jezuickich w Polsce Kr. 1933; Fabre J., Stanislas-Auguste Poniatowski et l’Europe des Lumières – Étude de cosmopolitisme, Paris 1952; Grabski A. F., Myśl historyczna polskiego oświecenia, W. 1976; Jobert A., Komisja Edukacji Narodowej w Polsce (1773–1794), Wr. 1979; Klimowicz M., Oświecenie – Historia literatury polskiej, W. 1972; Konopczyński W., Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej, Kr. 1917; tenże, Polscy pisarze polityczni XVIII wieku (do Sejmu Czteroletniego), W. 1966; Pietraszko S., Doktryna literacka polskiego klasycyzmu, Wr. 1966; Poplatek J., Komisja Edukacji Narodowej, Kr. 1973; Radwański Z., Prawa kardynalne w Polsce, P. 1952 s. 112–13; Smoleński W., Pisma historyczne, Kr. 1901 I 347–68; tenże, Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII, W. 1979; Stasiewicz-Jasiukowa I., Człowiek i obywatel w piśmiennictwie naukowym i podręcznikach polskiego oświecenia, Wr. 1979; Wołoszyński R., Ignacy Krasicki, utopia i rzeczywistość, Wr. 1970; Wołoszyński R.W., Polska w opiniach Francuzów XVIII w. Rulhière i jego współcześni, W. 1964; tenże, Sprawy polskie w pismach i działalności P. M. Hennina, „Przegl. Hist.” T. 52: 1961 s. 217, 220; tenże, Wokół autorstwa kilku dzieł francuskich o Polsce z połowy XVIII w., tamże T. 55: 1964 s. 231; – Kołłątaj H., Stan oświecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta III (1750–1764), Wr. 1953; Krasicki I., Korespondencja, Wr. 1958 I; Magier, Estetyka Warszawy; Materiały do dziejów genezy Rady Nieustającej, Wyd. W. Konopczyński, Arch. Kom. Hist. PAU, Kr. 1919 XII cz. 1 s. 33–8 (tekst memoriału P-a z r. 1770); Protokoły posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej 1773–1785, Wr. 1973; Vol. leg., VII 376; – „Correspondance Littéraire, Philosophique et Critique” Paris T. 9: 1879 s. 195–6; „Journal Étranger” 1761 III s. 175–90; – AGAD: Zbiór Popielów 179 k. 42–53, 202 k. 548–552; Archives du Ministère des Affaires Étrangères w Paryżu: Correspondance Politique, Pologne 292 k. 269–282; Arch. Państw. w Kr.: Arch. ks. Sanguszków ze Sławuty rkp. 688 i in.; B. Czart.: rkp. 894, 1162 k. 137; B. PAN w Kr.: dypl. 300.

Ryszard W. Wołoszyński