Szmolcówna (Smoltz, Schmolz, Szmolc-Fitelbergowa) zamężna Fitelbergowa Halina (Alina, Albina, Hanna) (1892–1939), tancerka baletu, pedagog.
Ur. 25 XII w Warszawie, była córką Ignacego (zm. 1907) i Barbary z Rutkowskich (zm. 1939?), siostrzenicą tancerek Marii i Janiny Rutkowskich.
S. uczyła się w szkole baletowej Warszawskich Teatrów Rządowych u Jana Walczaka i Enrica Cecchettiego. Debiutowała 11 X 1903 w roli solowej w Teatrze Wielkim w Warszawie w balecie „Katarzyna, córka bandyty” C. Pugniego. Dn. 2 XI t.r. tańczyła w Skierniewicach w obecności cara Mikołaja II jako Kupido oraz w pierwszej parze w mazurze z Maksymilianem Statkiewiczem. W r. 1904 zatańczyła w operetce „Druciarz” F. Lehára i wystąpiła jako Dziecko w balecie komicznym „Pipelet” L. Madoglio (choreografia Cecchetti). Po ukończeniu szkoły została w r. 1909 koryfejką zespołu baletowego Teatru Wielkiego; wystąpiła m.in. w „Jeziorze łabędzim” P. Czajkowskiego (choreografia R. Grassi wg M. Petipy) w teatrze w Łazienkach, „Chopinianach” do muzyki Fryderyka Chopina (choreografia M. Fokin), „Córce źle strzeżonej” P. Hertla (choreografia Grassi i Walczak), a także w sztuce „Wenus” Kazimierza Wroczyńskiego (muzyka Adam Elertowicz, choreografia Walczak, reż. Józef Śliwicki) oraz operetce „Złota rybka” J. Jarno (choreografia Michał Kulesza, reż. Ludwik Śliwiński).
Zaangażowana w r. 1910 do zespołu baletowego A. Pawłowej, wyjechała S. do Londynu, po czym od grudnia t.r. do kwietnia 1911 uczestniczyła w tournée tego zespołu po USA; wystąpiła w Nowym Jorku i stanie Pensylwania m.in. w „Rapsodii węgierskiej” nr 2 F. Liszta, solowym walcu z „Chopiniany” oraz (w pierwszej parze) mazurze z opery „Iwan Susanin” M. Glinki. Po powrocie do Londynu tańczyła tam w sierpniu t.r. nokturn Chopina w Palace Theatre. Z powodu nieprzedłużenia kontraktu wróciła do kraju, ale wkrótce potem została zaangażowana przez M. Mordkina, który odszedł z zespołu Pawłowej; z kierowanym przez niego zespołem All Star Imperial Russian Ballet występowała jako jego pierwsza solistka od grudnia 1911 do marca 1912 w USA, m.in. w Filadelfii, Nowym Jorku, Atlancie, Memphis, Dallas i Nowym Orleanie. Od końca lipca 1912 tańczyła w „Szeherezadzie” N. Rimskiego-Korsakowa w Coliseum Theatre w Londynie. Następnie, jako pierwsza solistka Imperial Russian Ballet, kierowanego przez A. Genée, występowała od listopada t.r. ponownie w USA (m.in. Bostonie, Waszyngtonie, San Francisco, Nowym Jorku, New Haven), a potem także w Kanadzie (Montrealu i Ottawie). W nowojorskim Metropolitan Theater tańczyła rolę Toinette w balecie „La Camargo” J. B. Lully’ego i J. P. Rameau (w aranżacji D. Bright), partie solowe m.in. w „Motylkach” A. Steinkego, a w duecie z Aleksandrem Wolininem w adagio do muzyki M. Hausera. W czerwcu i lipcu 1913 uczestniczyła w tournée zespołu Genée po Australii (Melbourne, Brisbane, Sydney, Adelajda), a we wrześniu w Nowej Zelandii (m.in. Auckland) tańczyła m.in. w baletach: „Chopiniana”, „La Camargo”, „Szeherezada” (tu pt. „Noce arabskie”) i „Coppelii” L. Delibesa oraz solo w „Motylkach” i „Umierającym łabędziu” C. Saint-Saënsa.
W lutym 1914 przybyła S. z zespołem Genée do Londynu, po czym już sama wróciła do Warszawy i zatańczyła w „Chopinianie” i „Umierającym łabędziu” oraz „Bachanaliach” A. Głazunowa. Wystąpiła też w filmie krótkometrażowym „Łabędzi śpiew” (premiera 7 III t.r.). W kwietniu tańczyła gościnnie w Kijowie w „Nocy” Antona Rubinsteina i „Mazurku” z „Wesela w Ojcowie” z muzyką Jana Stefaniego i Józefa Elsnera. Wybuch pierwszej wojny światowej zatrzymał ją w Warszawie. W kolejnych miesiącach tańczyła tam w divertissement „Potężny sojusz” do muzyki różnych kompozytorów (choreografia Julian Apoznański) oraz we wznowionym dla niej w Teatrze Wielkim balecie „Rococo” Czajkowskiego, uzupełnionym tańcem solowym „Muszla i perła” do „Etiudy E-dur” Chopina. Dn. 31 I 1915 wykonała partię Jadwigi w balecie „Pan Twardowski” Adolfa Sonnenfelda (choreografia Apoznański, Walczak i Kulesza). W poł. lutego t.r. wystąpiła w scenie baletowej w operze „Niema z Portici” D. Aubera, a w maju w roli Kolombiny w „Arlekinadzie” R. E. Drigo. Od lipca 1915 występowała w Moskwie w sali Słowiańskiego Bazaru; 22 II 1916 odbył się tam jej benefis. Z zespołem operetki warszawskiej tańczyła w marcu i kwietniu t.r. w Piotrogrodzie.
W r. 1918 wróciła S. do Warszawy; w sierpniu t.r. tańczyła w teatrzyku «Qui pro Quo», a w grudniu w Filharmonii, wzbudzając powszechny zachwyt („Kur. Warsz.” 1918 nr 345). W kolejnych występach partnerował jej Piotr Zajlich, dyrektor baletu warszawskiego. W maju 1919 zatańczyła w Teatrze Wielkim w nowym, jednoaktowym balecie „Pieśń tańca” Leopolda Kronenberga (choreografia Zajlich). Z baletem warszawskim występowała t.r. w Paryżu (21–23 VI) i Grodnie (6–7 VII). Następnie została zaangażowana do Ballets Russes S. Diagilewa i w październiku tańczyła z nim w Empire Theatre w Londynie; odniosła sukces, występując jako solistka w baletach „La Boutique fantasque” G. Rossiniego i „Kleopatra” A. Areńskiego (muzyka uzupełniona utworami Rimskiego-Korsakowa, Glinki, Głazunowa i S. Taniejewa). Po powrocie do Warszawy wykonała w listopadzie t.r. partię tytułową w „Giselle” A. Adama, po której otrzymała wieloletni kontrakt i została primabaleriną Teatru Wielkiego. Zatańczyła we wznowieniach, m.in. Zobeidę w „Kleopatrze”, Lizettę w „Córce źle strzeżonej” i partię tytułową w „Katarzynie, córce bandyty”. W „Panu Twardowskim” Ludomira Różyckiego (choreografia Zajlich) wykonała 9 V 1921 partię Królowej Górnictwa, Boginki i Władczyni Wschodu (role te rozdzielono następnie między trzy tancerki). Franciszek Brzeziński („Kur. Warsz.” 1921 nr 129) uznał, że S. «w idealny niemal sposób łączy plastykę z muzyką: jest uosobieniem wdzięku plastycznego i wyczucia rytmu w każdym ruchu». W r. 1922 skonfliktowała się z Zajlichem i przeszła do teatrzyku «Stańczyk», gdzie wykonywała „Cztery tury walca” oraz występowała jako recytatorka; wkrótce potem spór został zażegnany i wróciła do Teatru Wielkiego. Tańczyła Swanildę w „Coppelii”, Odettę w „Jeziorze łabędzim”, Balerinę w „Pietruszce” I. Strawińskiego, Chloe w „Dafnis i Chloe” M. Ravela, Marynę w „Kupale” Ludomira Michała Rogowskiego, Faworytę w „Siang-Sin” G. Hüe, Cygankę Tyrę w „Święcie ognia” Zygmunta Noskowskiego, Sagnę w „Świteziance” E. Morawskiego oraz tytułowego „Ognistego Ptaka” Strawińskiego (polski tytuł premiery: „Płomienny Ptak”, 1931); wystąpiła także w „Kaprysie hiszpańskim” Rimskiego-Korsakowa i „Pieśniach miłosnych Hafiza” Karola Szymanowskiego. Tańczyła również w operach: „Afrykanka” G. Meyerbeera i „Hrabina” Stanisława Moniuszki (wykonała partie Bachantki). Z zespołem baletowym Teatru Wielkiego występowała m.in. w Krakowie i Białymstoku oraz Wiedniu, Pradze, Sofii, Sztokholmie, Rydze i Bukareszcie. Z grupą dwudziestu tancerzy Teatru Wielkiego tańczyła gościnnie w czerwcu 1925 w Paryżu. W tym charakterze występowała także w Wilnie (na zaproszenie Jana Cieplińskiego), Łodzi i Brukseli. W ambasadzie angielskiej w Warszawie zatańczyła w r. 1927 rolę Królewny w „Historii żołnierza” Strawińskiego w opracowaniu Grzegorza Fitelberga i choreografii Feliksa Parnella. U boku Aleksandra Sobiszewskiego wystąpiła w r. 1928 na Festiwalu Sztuki Polskiej w Paryżu. Była też czynna jako pedagog; od r. 1923 uczyła tańca klasycznego w warszawskiej szkole baletowej (zapewne przez rok), a następnie w Prywatnej Szkole Tańca Scenicznego Tacjanny Wysockiej (1928–9).
W r. 1928 wyszła S. za mąż za Fitelberga. W r.n. zamieszkała w warszawskiej willi na Saskiej Kępie, przy ul. Elsterskiej 3, gdzie miała salę do ćwiczeń i udzielała lekcji tańca. Prawdopodobnie w r. 1930 spędziła urlop w Krynicy, z tego bowiem czasu pochodzi walc „Szmolcówna” Mieczysława Kochanowskiego (wyd. W.), kierującego tam orkiestrą zdrojową. Dn. 19 III 1931 tańczyła w komedii muzycznej „Król kochanek” Adama Wieniawskiego (reż. Józef Węgrzyn, choreografia Zajlich). W warszawskim Teatrze Alhambra wystąpiła w kwietniu 1933 w duecie z Zygmuntem Dąbrowskim w pas de deux z „Jeziora łabędziego”, „Umierającym łabędziu”, „Menuecie” Ignacego Paderewskiego, „Walcu” F. Kreislera, „Frivolitte” Delibesa i „Bachanaliach”. W czerwcu t.r. tańczyła w operze „Pan Tadeusz” Jana Tomasza Wydżgi wg Adama Mickiewicza (reż. Scheyer i Stefan Romanowski, choreografia Zajlich). W Siedlcach i Białymstoku uczestniczyła w październiku t.r. w Wielkim Festiwalu Tańca, Pieśni i Humoru. Pod koniec t.r. próbowała bezskutecznie założyć w Warszawie teatr tańca. Zorganizowała natomiast warszawskie Tow. Miłośników Sztuki Tanecznej, którego została prezeską. Jako primabalerina Teatru Wielkiego wystąpiła prawdopodobnie po raz ostatni w sierpniu i wrześniu 1934 podczas tournée po Rumunii; zatańczyła wówczas z Dąbrowskim m.in. pas de deux w „Chopinianie”, „Bachanaliach” oraz „Preludium” do muzyki Liszta. T.r. wzięła udział w Dekadzie Muzyki Polskiej w Moskwie, gdzie zachwyciła publiczność interpretacją „Umierającego łabędzia”. Na początku r. 1937 związała się ze zorganizowanym przez Cieplińskiego Baletem Warszawskim. W czerwcu t.r. uczestniczyła w Festiwalu Muzycznym w ramach «Dni Krakowa», a w lutym 1938 – Wielkim Festiwalu Tańca w Warszawie. W „Wiadomościach Literackich” (1938 nr 52/53) ukazała się jej wypowiedź na temat braku sprzyjających warunków dla rozwoju rodzimej sztuki baletowej. Pod koniec l. trzydziestych uczyła tańca klasycznego w Prywatnej Szkole Rytmiki i Plastyki Janiny Mieczyńskiej. Jako tancerkę cechowały ją «głębia poczucia artystycznego, prostota w obejściu i inteligencja w odtwarzaniu swych ról, muzykalność wielka [...] owiane rzadko w takim stopniu napotykanym wdziękiem niewieścim, objawiającym się zarówno uroczo w życiu codziennym, jak i na scenie» („Rzeczpospolita” 1926 nr 14).
We wrześniu 1939, podczas oblężenia Warszawy przez wojska niemieckie, S. na moście Poniatowskiego śpiesząc z pomocą zranionej przez szrapnel matce została śmiertelnie ugodzona. Wg Ryszarda Ordyńskiego („Wiad. Pol.” 1940 nr 6, fot.) świadkiem zdarzenia był Fitelberg. Przewieziona (wg Wysockiej) do warszawskiej lecznicy «Omega» w Alejach Ujazdowskich, S. zmarła 28 IX 1939, została pochowana na cmentarzu Powązkowskim (kw. 5 rząd 5).
W małżeństwie z Grzegorzem Fitelbergiem (1879–1953), dyrygentem i kompozytorem, S. dzieci nie miała.
Rzeźba (gips) postaci S-y z ok. r. 1925 i portret w brązie z r. 1930 przez Olgę Niewieską, w Muz. Teatr. w W.; Rzeźba w tańcu z ok. r. 1925 przez Apolinarego Głowińskiego, tamże; Replika miniatury S-y w tańcu z ok. r. 1924, przez Kazimierę Dąbrowską, tamże; Reprod. grafiki S-y w balecie „Pan Twardowski” przez Jana Wodyńskiego, w: „Świat” 1921 nr 21; toż w tańcu wschodnim, przez Adama Grabowskiego, w: tamże nr 53; Trzynaście szkiców S-y w tańcu przez Michała Borucińskiego, w Muz. Teatr. w W.; Fot. portretu przez Stefana Norblina, w Narod. Arch. Cyfrowym w W.; Fot. w: „Świat” 1925 nr 33 s. 15, nr 49 (w „Coppeli”), 1926 nr 7 s. 13, 14; Fot. w rolach i prywatne, w: Muz. Teatr. w W., IS PAN, Narod. Arch. Cyfrowe w W.; – Bibliogr. Warszawy; PSB (Statkiewicz Maksymilian); Słown. Teatru Pol.; – Grigoriev S. L., The Diaghilev Ballet 1909–1929, London 1960; Komorowska M., Za kurtyną lat, Kr. 2008 (fot.); Mamontowicz-Łojek B., Polskie szkolnictwo baletowe w okresie międzywojennym, W. 1978; taż, Terpsychora i lekkie muzy, Kr. 1972 (fot.); Sokolova L., Dancing for Diaghilev, London 1960 s. 17; Szczublewski J., Teatr Wielki w Warszawie 1833–1993, W. 1993; Szczygieł-Rogowska J., Boćkowski D., Zdarzyło się dnia… Kalendarium wydarzeń polityczno-gospodarczych i kulturalnych w Białymstoku w latach 1919–1939 na podstawie lokalnej prasy, Białystok 2001; Witkiewicz J. S., Życie dla tańca, W. 1998 s. 8; Wysocka T., Dzieje baletu, W. 1970 (fot.); – Dymek z papierosa, Red. K. Rudzki, W. 1959 s. 356, 365; Mieczyńska-Lewakowska J., Fakty i ludzie z mego życia, W. 1993; Parnell F., Moje życie w sztuce tańca, Ł. 2003; Repertuar teatrów warszawskich 1907–1910, Oprac. P. Domański, W. 1977; – „Głos Poranny” 1930 nr z 19 IV; „Kur. Bydgoski” 1937 nr z 12 V; „Kur. Warsz.” 1924 nr 302, 303; „The New York Times” z l. 1910–13; „Warsz. Dzien. Narod.” 1939 nr 266 (nekrolog); – IS PAN: Afisze i programy; Muz. Teatr. w W.: Księgi wycinków prasowych S-y oraz P. Zajlicha; National Library of Australia: Wycinki prasowe dot. S-y; USC W.-Śródmieście: Akt zgonu, nr 1126/1939.
Joanna Sibilska-Siudym