Rowid Henryk, pierwotnie: Naftali Herz Kanarek (1877–1944), nauczyciel, teoretyk pedagogiki i działacz oświatowy. Ur. 12 XI w Rzeszowie w niezamożnej rodzinie żydowskiej, był synem Marka i Karoliny Kanarków.
W l. 1893–8 R. uczęszczał do seminarium nauczycielskiego w Rzeszowie i po jego ukończeniu rozpoczął pracę zawodową jako nauczyciel szkół ludowych w Rawie Ruskiej i Tarnowie (1898–1904), a następnie (od r. 1904) w Krakowie. W r. 1900 uzyskał kwalifikacje nauczyciela szkół ludowych, a w r. 1902 patent nauczyciela szkół wydziałowych. Jako nauczyciel ludowy złożył egzamin dojrzałości przed komisją egzaminacyjną szkoły realnej w Tarnowie (1904) oraz uzupełnił go (filologią klasyczną i propedeutyką filozofii) w Gimnazjum im. Jana Sobieskiego w Krakowie (1905). W r. akad. 1904/5 był słuchaczem nadzwycz., a następnie (1905/6–1908/9) zwycz. Wydz. Filozoficznego UJ, gdzie studiował polonistykę pod kierunkiem Stanisława Tarnowskiego i Jana Łosia, a u Wilhelma Creizenacha germanistykę. W r. 1908 przyjął chrzest i chrzestne imię Henryk. W dn. 15 IX 1909 złożył egzamin dla nauczycieli szkół średnich z języka polskiego oraz (13 X 1910) z niemieckiego. Po przedstawieniu nie opublikowanej dysertacji Über Herders Schulreden i zdaniu celująco rygorozów z języka niemieckiego i polskiego (18 XI 1910) oraz z filozofii (14 II 1911), został 16 II 1911 promowany na doktora filozofii UJ. W sierpniu 1911 wziął udział w Międzynarodowym Kongresie Wychowania Moralnego w Brukseli, a następnie (1913/14) kontynuował studia psychologii i pedagogiki na uniwersytecie w Lipsku u W. Wundta i W. Moedego. W l. 1910–13 zbliżył się R. do przebywającego wówczas w Krakowie pioniera polskiej pedagogiki eksperymentalnej Jana Władysława Dawida, który wywarł wielki wpływ na poglądy R-a pozostającego przez całe życie pod urokiem jego wybitnej osobowości (Jan Władysław Dawid, „Ruch Pedagog.” R. 3: 1914 nr 1–2, Znaczenie Władysława Dawida dla rozwoju nowoczesnych prądów wychowawczych w Polsce, „Mies. Pedagog.” R. 33: 1924, Jan Władysław Dawid w Krakowie. W 25-tą rocznicę, zgonu autora «O duszy nauczycielstwa», „Chowanna” R. 10: 1939 z. 2). R. był czołowym działaczem Krajowego Związku Nauczycieli Ludowych w Galicji (KZNL) z siedzibą w Krakowie; należał do grona propagatorów idei reformy szkolnictwa ludowego. W r. 1911 wszedł w skład Naczelnego Zarządu KZNL, z jego też inicjatywy powstała wówczas Sekcja Pedagogiczna KZNL w Krakowie, której przewodniczył. Miała ona na celu popularyzowanie wiedzy w zakresie psychologii dziecka i pedagogiki eksperymentalnej (do współpracy w niej R. zachęcił Dawida). Na Zjeździe Delegatów KZNL w Krakowie (9 IX 1911) R. wygłosił zasadniczy referat Nowoczesne poglądy na wychowanie dziecka, w którym zwrócił m.in. uwagę na potrzebę zmian w programie kształcenia nauczycieli w seminariach. Był też inicjatorem powołania do życia teoretycznego organu Związku, miesięcznika „Ruch Pedagogiczny”, który zaczął wychodzić w styczniu 1912 pod jego redakcją (początkowo jako dodatek do „Głosu Nauczyciela Ludowego”, po wojennej przerwie, w l. 1917–33 jako pismo samodzielne). Na jego łamach (pod pseud. Henryk Rowid) omawiał dorobek nowoczesnej pedagogiki na Zachodzie i popularyzował zdobycze badań psychologicznych, postulował także w celu podniesienia kultury pedagogicznej nauczycielstwa ludowego tworzenie katedr pedagogiki doświadczalnej w Krakowie i Lwowie. Podobną tematykę, a także ideę reformy oświaty ludowej, rozwijał w tym czasie w „Miesięczniku Pedagogicznym” wydawanym w Cieszynie. Jesienią 1912 rozpoczął starania o założenie w Krakowie szkoły wyższej (Polskiego Instytutu Pedagogicznego) i wraz z Dawidem wszedł (22 IV 1913) do działającego pod przewodnictwem Antoniego Karbowiaka Komitetu Wykonawczego, który opracował statut Tow. Polskiego Instytutu Pedagogicznego z siedzibą w Krakowie; na pierwszym Walnym Zgromadzeniu tegoż Towarzystwa (7 XII 1913) R. wszedł w skład członków Zarządu. Uczestniczył też w pracach Komitetu Reformy Szkolnictwa Ludowego w Wiedniu, popierając starania austriackich grup nauczycielskich o spowodowanie reformy oświaty. Zorganizował też dla nauczycieli ludowych (21 VII – 23 VIII 1913) wakacyjne kursy uniwersyteckie w Zakopanem (do wykładów zaprosił m.in. Dawida), które kontynuował w l. 1920–32 także na wybrzeżu morskim (w Pucku i Wejherowie). W l. 1914–16 odbył służbę w armii austriackiej, po czym wrócił do pracy pedagogicznej i działalności w KZNL. Reskryptem Namiestnictwa we Lwowie (z dn. 1 VI 1918) R. uzyskał urzędowe zezwolenie na zmianę nazwiska Kanarek na Rowid, którego w l. 1912–17 używał jako pseudonimu pisarskiego.
Od r. 1917 R. stał na czele Komisji przygotowującej program siedmioletniej szkoły powszechnej, przedstawiony i przyjęty na ogólnopolskim Zjeździe Nauczycielskim w Warszawie (tzw. Sejmie nauczycielskim, 14–17 IV 1919). Równocześnie swe poglądy na reformę szkolnictwa oraz systemu kształcenia nauczycieli zreferował na zjeździe delegatów stowarzyszeń nauczycieli wszystkich trzech zaborów (Rozkład i stosunek wzajemny przedmiotów nauki w szkole powszechnej; Kształcenie nauczycieli szkół powszechnych, w: „O szkołę polską. Protokół zjazdu delegatów stowarzyszeń nauczycielskich z Królestwa, Poznańskiego i Galicji, odbytego w Krakowie w dniach 6, 7, 8, 9 stycznia 1918”, Lw. 1918). R. działał odtąd w powołanym na Zjeździe w Warszawie Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (ZPNSP). Od dn. 13 II 1919 został kierownikiem prywatnych, ale subwencjonowanych przez państwo i prowadzonych w ramach ZPNSP Kursów Pedagogicznych w Krakowie, przekształconych (23 X 1920) w Państwowe Kursy Nauczycielskie, a od dn. 19 VI 1928 był dyrektorem nowej ich formy: pomaturalnego, dwuletniego Państwowego Pedagogium w Krakowie z własną szkołą ćwiczeń, zwanego powszechnie «Kursami Rowida». Po przezwyciężeniu wielu trudności lokalowych, wielokrotnych przeprowadzkach, oraz finansowych (R. przeznaczał często dochód ze swych prac na stypendia dla uczniów Pedagogium i szkół podstawowych Krakowa), Pedagogium uzyskało ostatecznie swą siedzibę przy ul. Straszewskiego 22 (do wybuchu wojny 1939 r.). Wykształciło systemem studiów wyższych przeszło 1700 nauczycieli i nauczycielek.
W l. 1926 i 1928 odbył R. podróże naukowe do Niemiec, Austrii, Francji i Szwajcarii w celu zwiedzenia szkół doświadczalnych różnego typu, pracowni oraz instytutów pedagogicznych. Organizacyjnie związany z ZPNSP (1919–30), a później (1931–9) ze Związkiem Nauczycielstwa Polskiego (ZNP) R. występował na wielu zjazdach delegatów ZPNSP, konferencjach programowych i kongresach pedagogicznych ZNP z referatami i wnioskami dotyczącymi programów nauczania i ustroju szkolnictwa w Polsce. W r. akad. 1922/3 był wykładowcą na Studium Pedagogicznym UJ (wydał skrypt: Psychologia pedagogiczna, Kr. 1923), a w l. 1913–9 w Instytucie Pedagogicznym w Katowicach. Wraz z Mieczysławem Ziemnowiczem był R. redaktorem organu tegoż Instytutu, kwartalnika „Chowanna” (1934–9). Była to swoista rekompensata za odsunięcie go w połowie 1933 r. przez władze ZNP od redagowania „Ruchu Pedagogicznego” i przeniesienie do Warszawy tego pisma, będącego odtąd organem Wydz. Głównego ZNP. W „Chowannie” ogłosił wiele cennych studiów (Jednostka a społeczeństwo w wychowaniu współczesnym tle koncepcji osobowości w „Chowannie” Trentowskiego>, Środowisko i jego funkcja wychowawcza w związku z programem nauki – oba R. 5: 1934, Zagadnienie autonomii w wychowaniu, R. 6: 1935, Młodzież współczesna w świetle własnej opinii. Uwagi o kulturze młodzieży szkół średnich, R. 7: 1936, czy wspomniana rozprawa o J. W. Dawidzie w Krakowie, R. 10: 1939).
Twórczość naukowa R-a zapoczątkowana w „Ruchu Pedagogicznym” (1912) i kontynuowana do r. 1939 była wielokierunkowa. Dotyczyła przede wszystkim problemów kształcenia nauczycieli i zagadnień ustroju oraz organizacji szkolnictwa (Reforma kształcenia nauczycieli ludowych, Kr. 1917, Nowa organizacja studiów nauczycielskich w Polsce i zagranicą. Instytuty pedagogiczne. Akademie pedagogiczne. Pedagogia, W. 1931, Organizacja i program zakładów kształcenia nauczycieli, w: „III Kongres Pedagogiczny Związku Nauczycielstwa Polskiego we Lwowie 1934”, W. 1934, Dydaktyka przedmiotów pedagogicznych w zakładach kształcenia nauczycieli, w: „Encyklopedia Wychowania”, W. 1936 II); miała również na celu upowszechnienie nowych prądów dydaktyczno-wychowawczych, zwłaszcza w zakresie nauczania początkowego, powstałych w Polsce i za granicą (tu wymienić należy artykuły w „Ruchu Pedagogicznym” 1912–34, „Nowych Torach” 1912–21, „Miesięczniku Pedagogicznym” 1912–24, „Szkole Polskiej” 1916–18, „Szkole i Nauczycielu” 1925 oraz publikacje zwarte: Z metodyki wypracowali pisemnych. , Lw.–W. 1920, System daltoński w szkole powszechnej. Z zagadnień współczesnej metodyki, Kr. 1927, Wyd. 2, Kr. 1929, Wyd. 3, W. 1933). Zasadniczym dziełem R-a w zakresie dydaktyki nauczania początkowego była koncepcja «szkoły twórczej» (Szkoła twórcza. Podstawy teoretyczne i drogi urzeczywistnienia nowej szkoły, Kr. 1926, Wyd. 2, Kr. 1929, Wyd. 3, Kr. 1931, Wyd. nowe z przedmową B. Suchodolskiego, W. 1958). Dotyczyła podstaw teoretycznych i sposobów realizacji «szkoły pracy», określanej od r. 1924 mianem «szkoły twórczej», «nowej szkoły». Traktowała dziecko jako podmiot wychowania, a nie jako przedmiot. Na jej istotę składały się cztery założenia: uznawanie dziecka za punkt wyjścia i ośrodek pracy wychowawczej szkoły, oparcie nauczania na zainteresowaniach ucznia, na wzajemnym zaufaniu nauczyciela oraz ucznia, wreszcie aktywnej (fizycznej i umysłowej) działalności ucznia. Nowatorska koncepcja «szkoły twórczej» R-a była wymierzona przeciwko szkole tradycyjnej i przestarzałym, sformalizowanym (zwłaszcza pod wpływem pedagogiki niemieckiej) systemom wychowania oraz nauczania. Stanowiła (pomimo cech eklektyzmu) najbardziej przemyślaną, dojrzałą i odważną próbę stworzenia nowego typu szkoły (głównie podstawowej) w polskiej pedagogice dwudziestolecia międzywojennego. R. poświęcał też uwagę historii oświaty, wychowania i myśli pedagogicznej (Podstawy pedagogiki Trentowskiego, Kr. 1917, Wyd. 2, Lw. 1920), psychologii wychowawczej (Psychologia pedagogiczna. Podręcznik dla młodzieży przygotowującej się do zawodu nauczycielskiego, W.–Kr. 1928, Wyd. 2, uzupełnione Kr. 1930, Wyd. 3 przerobione i uzupełnione, Kr. 1937–8 cz. 1–2, Psychologia świadczenia i problem sugestii, Lw. 1938 (życiorys, fot.>).
Przez wiele lat R. przygotowywał swą pracę życia dotyczącą pedagogiki ogólnej. Wybuch drugiej wojny światowej opóźnił wszakże jej ukończenie. Po tułaczce wrześniowej R. powrócił do Krakowa z wędrówki do Lwowa w listopadzie 1939 i pomimo grożącego mu niebezpieczeństwa nie ukrywał się, ale pracował w Okręgowym Biurze Szkolnym, biorąc udział w tajnym nauczaniu (prowadził kursy pedagogiczne dla kierowników i nauczycieli przyszłych powojennych liceów pedagogicznych), a nade wszystko niezwykle intensywnie zajmował się pracą pisarską przygotowując dzięki zasiłkom krakowskiego księgarza i wydawcy Stefana Kamińskiego syntetyczny podręcznik pedagogiki ogólnej, zamierzony na 18 rozdziałów, z których zdołał opracować czternaście (ukazał się już pośmiertnie: Podstawy i zasady wychowania, W. 1946, Wyd. nowe, W. 1957). Aresztowany w dn. 10 VIII 1943 w swym mieszkaniu przy ul. Lelewela-Borelowskiego 6, został osadzony początkowo w więzieniu getta krakowskiego na Podgórzu, a następnie znalazł się w obozie pracy przymusowej (od stycznia 1944 przekształconego w koncentracyjny) w Płaszowie. Wg relacji Tadeusza Seweryna R. odrzucił próby wydostania go z obozu w Płaszowie czynione przez kierownictwo Oporu Cywilnego nie chcąc narażać współwięźniów. W przekazywanych listach przejawiał otuchę i wyrażał wiarę w przyszłość, a także troszczył się o losy swego dzieła. W związku z likwidacją i selekcjami więźniów żydowskich obozu w Płaszowie w maju 1944 został wywieziony do obozu w Oświęcimiu-Brzezince, gdzie przetrwał do dn. 31 VIII t.r. i najprawdopodobniej tegoż dnia zginął w komorze gazowej. Był odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Polonia Restituta.
Z małżeństwa zawartego w r. 1910 z Marianną Teklą ze Strózików (1869–1941), nauczycielką żeńskich szkół podstawowych, po r. 1934 dyrektorką Szkoły Powszechnej im. Marii Konopnickiej w Krakowie, R. nie miał potomstwa. Na grobowcu żony, pochowanej na cmentarzu Salwatorskim w Krakowie, znajduje się też symboliczna tablica R-a.
Mała encyklopedia pedagogiczna, w: Kalendarz Nauczycielski na r. szk. 1957/8, W. 1957 s. 109–11; W. Enc. Powsz. (PWN); Filoz. w Pol. Słown.; Okoń W., Słownik psychologiczny, W. 1975; Österr. Biogr. Lexikon; Zagórowski, Spis nauczycieli; – Chmaj L., Prądy i kierunki w pedagogice polskiej 20 wieku, W. 1962; Chrzan B., Ofiary eksterminacji i terroru hitlerowskiego spośród nauczycieli i pracowników szkolnictwa m. Krakowa, „Roczn. Kom. Nauk Pedagog.” T. VIII, Mater. do dziej. oświaty w okresie okupacji hitlerowskiej (1939–1945) na terenie dystryktu krakowskiego, cz. 5: 1968 s. 199–200; Czerniewski W., Henryk Rowid, „Ruch Pedagog.” R. 39: 1945 nr 5/6 s. 105–9; tenże, Rozwój dydaktyki polskiej w latach 1918–1954, W. 1963; Hulewicz J., Henryk Rowid (1877–1944), w: H. Rowid, Podstawy i zasady wychowania, Wyd. nowe, W. 1957 s. 7–20 (fot.); tenże, Udział Galicji w walce o szkołę polską 1899–1914, W. 1934 s. 108–13; Inglot F., Henryk Rowid (1877–1944), „Przegl. Hist.-Oświat.” R. 1: 1947 nr 2 s. 191–3; Jakubiec I., Działalność Henryka Rowida, „Ruch Pedagog.” R. 29: 1945/6 nr 1–4 s. 4–10; Podgórska E., Krajowy Związek Nauczycielstwa Ludowego w Galicji 1905–1918, W. 1973; Seweryn T., Wielostronna pomoc Żydom w czasie okupacji hitlerowskiej, „Przegl. Lek.” R. 23: 1967, S. 2, nr 1 s. 170; Szczechura T., Związek Nauczycielstwa Polskiego. Zarys dziejów 1919–1939, W. 1957; Szumski A., W walce o postępową szkołę. Rzecz o Henryku Rowidzie, W. 1977 (fot.); Trzebiatowski K., Szkolnictwo powszechne w Polsce w latach 1918–1932, Wr. 1970; Zawodna T., Działalność Henryka Rowida na stanowisku redaktora „Ruchu Pedagogicznego”. (W setną rocznicę urodzin 1877–1944), „Zesz. Nauk. WSP w Szczecinie” Nr XXXI, Prace Wydz. Pedagog. Nr 10: 1980 s. 174–89; Zborowski J., Henryk Rowid i jego koncepcja nauczania początkowego, „Nowa Szkoła” R. 23: 1972 nr 6 s. 61–5 (fot.); tenże, Twórczość pedagogiczna Henryka Rowida, w: Studia nad pedagogiką XX wieku, Wstęp i red. W. Okoń, B. Suchodolski, W. 1962; Zych A., Krasuski J., Zborowski J., Henryk Rowid, „Studia Kieleckie” R. 12: 1982 nr 2 (34) s. 19–36; – Gałecki W., Jeszcze raz przez życie. Wspomnienia, Kr. 1966; Jednodniówka ku czci Dra Henryka Rowida dyrektora P[aństwowych] K[ursów] N[auczycielskich] w Krakowie, Red. J. Danek, Kr. 1927 (fot.); Księga pamiątkowa III Gimnazjum obecnie II Liceum im. króla Jana Sobieskiego w Krakowie 1883–1958, Kr. 1958; Postępowa myśl oświatowa w Polsce w latach 1918–1939, Wstęp i oprac. B. Ługowski, F. W. Araszkiewicz, Wr. 1972; Szematyzmy Król. Galicji, 1904–14; – AP w Kr.: Spis ludności m. Krakowa 1910 t. 21 Dzielnica XII l.b. 969, Spis ludności m. Krakowa 1921 t. 17 Dzielnica XII lp. 1485; Arch. UJ: Rodowody uczniów 1904/5–1908/9 sygn. S II 5, Państwowa Komisja Egzaminów Nauczycielskich (Kanarek Henryk sygn. PKEN-30), Doktoraty (Kanarek Henryk sygn. WF II-478); B. Jag.: rkp. 9530; B. Narod.: rkp. 7075, 7445; B. PAN w Kr.: sygn. 9223 (Hulewicz J., Henryk Rowid <1877–1944>, „Przegl. Hist.-Oświat.” 1949, skład rozrzucony, odbitka szczotkowa).
Wiesław Bieńkowski