Kopernicki Izydor (1825–1891), antropolog lekarz, uczestnik powstania styczniowego. Ur. 17 IV w należącej do Potockich Czyżówce w pow. zwinogrodzkim na Ukrainie, był synem Stanisława, dzierżawcy czy rządcy tej wsi, i Marianny Pieńkowskiej. Jego braćmi byli: Walery, znany filolog klasyczny i polonista, oraz Franciszek, uczestnik powstania 1863 r. K. uczęszczał w l. 1835–44 do gimnazjów w Złotopolu, Kijowie i Winnicy, a w 1844–9 studiował medycynę na Uniw. Kijowskim i ukończył ją cum eximia laude. W l. 1847–9 należał do zorganizowanego przez Z. Miłkowskiego konspiracyjnego studenckiego kółka patriotycznego. Po ukończeniu studiów wstąpił do wojska dla odsłużenia stypendium rządowego. Pracował przez 8 lat jako lekarz wojskowy i kierownik szpitali wojskowych w Łucku, Berszadzie, Aloszkach u ujścia Dniepru, na Wołyniu, w l. 1853–6 odbył kampanię wołoską i oblężenie Sewastopola. Za opatrywanie rannych pod ogniem nieprzyjacielskim otrzymał Ordery Św. Anny, Św. Stanisława, Medal Św. Jerzego i kolejne awanse na starszego lekarza i sztabs-lekarza oraz radcę dworu. Po wojnie służył jeszcze rok w wojsku w gub. tambowskiej i na Wołyniu, po czym – by móc pracować naukowo – zwolnił się z wojska i objął posadę prosektora anatomii w Uniw. Kijowskim w r. 1857. Na tym stanowisku pozostał do r. 1863, prowadząc wykłady i ćwiczenia z anatomii oraz chirurgii operacyjnej dla medyków, a z zootomii i anatomii ludzkiej dla przyrodników na Wydziale Matematyczno-Fizycznym. Chciał się wtedy doktoryzować, zdał rygoroza, ale brak środków uniemożliwił mu tak druk pracy (nie znanej do dziś nawet z tytułu), jak i opłatę wysokiej taksy dysertacyjnej. Zdobył sobie sympatię studentów, udzielając im prywatnie lekcji preparowania i ostrożnie prowadził wśród nich propagandę patriotyczną. Należał do władz tajnego Tow. Naukowej Pomocy, popierającego zakładanie polskich szkół na Ukrainie. Miał kontakty z Z. Sierakowskim w Petersburgu i Z. Miłkowskim w Mołdawii, gościł w swym domu ukraińskich demokratów: A. Krassowskiego i T. Szewczenkę, sam był bliski chłopomanom, chociaż nie popierał kierunku W. Antonowicza.
W r. 1862 został wciągnięty przez E. Różyckiego do udziału w Prowincjonalnym Komitecie Rusi, który przygotowywał powstanie na Ukrainie. Jednakże w kwietniu 1863 r. zagrożony aresztowaniem, zbiegł z Kijowa, drogą na Petersburg dotarł do Warszawy, czas jakiś pełnił funkcje naczelnego lekarza w Kaliskiem organizując tam powstańcze ambulanse. We wrześniu 1863 r. Rząd Narodowy mianował go komisarzem we Lwowie. Wszedł w zatarg z tamtejszym, opanowanym przez «białych» Komitetem Galicji Wschodniej i rozwiązał go własną decyzją, gdy zaś komitet nie uznał tego rozkazu, złożył swe funkcje w ręce władzy wojskowej, tj. gen. E. Różyckiego. W następnych tygodniach pracował nad ułożeniem jakiegoś modus vivendi z «białymi», lecz w listopadzie 1863 r. został aresztowany przez Austriaków i wywieziony do Ołomuńca. Szczęśliwie udało mu się wydostać stamtąd do Paryża. Półroczny pobyt tam wykorzystał dla słuchania wykładów fizjologa Claude Bernarde’a, A. Quatrefagesa i twórcy nowoczesnej antropologii P. Broca.
W czerwcu 1864 r. przeniósł się do Belgradu z myślą o zdobyciu pracy w kraju słowiańskim, do którego czuł żywą sympatię. Władze serbskie liczące się z rządem carskim odmówiły mu jednakże stanowiska urzędowego, a prywatna praktyka lekarska słabo się zapowiadała. Dlatego K. chętnie przyjął propozycję uniwersytetu w Bukareszcie zorganizowania muzeum anatomicznego Wydziału Lekarskiego. W Bukareszcie przebywał w l. 1864–71, od r. 1866 jako dyrektor Muzeum Anatomicznego. Za zorganizowanie muzeum został nagrodzony przez rząd rumuński Orderem Bene Merenti. Brał wtedy żywy udział w międzynarodowym ruchu naukowym: uczestniczył w V Kongresie Międzynarodowym Antropologii w Paryżu, prezentując swój kraniograf, w I Zjeździe Lekarzy i Przyrodników Polskich w Krakowie (I-a nagroda za preparaty anatomiczne), odbył liczne podróże naukowe do Belgii, Holandii, Niemiec. W l. 1866–8 pełnił funkcję korespondenta Komitetu Zjednoczenia Emigracji Polskiej na Rumunię. Współpracował jednak zarazem z agencją „Correspondance du Nord-Est”, wydawaną przez Hotel Lambert. Sympatyzował gorąco z ruchem narodowym bułgarskim i stanowczo potępiał współpracę emigrantów polskich z rządem tureckim. Zorganizował też w Bukareszcie czytelnię polską, do miejscowych komitetów polskich nie należał. Do polityki rumuńskiej się nie mieszał i w ogóle odnosił się sceptycznie do możliwości pracy w danej chwili dla sprawy polskiej na Bałkanach, myślał stale o powrocie do kraju, co starał się mu ułatwić jego przyjaciel A. Baraniecki. W r. 1869 miał nadzieję na otrzymanie prosektury anatomii na UJ z perspektywą docentury fizjologii, w r. 1870 na otrzymanie katedry anatomii porównawczej.
W połowie 1871 r. przeniósł się K. do Galicji; osiadł zrazu w Tarnowie, potem w Bochni, wreszcie w Krakowie. W Galicji robiono mu jednak ciągle trudności z otrzymaniem prawa praktyki lekarskiej czy z pracą naukową. Wobec ciężkich warunków materialnych pracował pół roku jako lekarz zdrojowy (1871–80 w Rabce, 1880–8 w Marienbadzie), następne pół roku poświęcał nie przynoszącej dużych korzyści materialnych pracy naukowej. Odrzucił jednak w r. 1874 propozycję objęcia katedry anatomii w Genewie, pragnąc poświęcić się pracy dla kraju. Z namowy J. Majera doktoryzował się z medycyny w r. 1876, a habilitował w 1878 z antropologii na Wydziale Lekarskim UJ. Podjął też natychmiast wykłady z antropologii ogólnej i szczegółowej i prowadził je aż do zgonu; cieszyły się one wielkim powodzeniem. Docentura była jednak bezpłatna, a niechęć L. Teichmanna uniemożliwiła K-emu objęcie katedry anatomii artystycznej Akademii Sztuk Pięknych, korzystanie z pomieszczeń zakładu anatomii UJ, wyjazdy zagraniczne. W r. 1885 zdecydował się w ostateczności na stanowisko lekarza powiatowego w Bośni lub Hercegowinie, co wreszcie spowodowało jego nominację w r. 1886 na płatnego tytularnego profesora nadzwycz. UJ (ad personam). Europejskiego rozgłosu uczony, był członkiem towarzystw antropologicznych w Paryżu, Florencji, Berlinie, Londynie, Wiedniu i Brukseli oraz polskich lekarskich w Galicji, Kijowie, Podolu, Lublinie. Był członkiem Krakowskiego Tow. Naukowego i AU (1877 członkiem korespondentem, 1887 członkiem czynnym), inicjatorem i sekretarzem Komisji Antropologicznej AU, redaktorem „Zbioru Wiadomości do Antropologii Krajowej” (1877–91) i „Przeglądu Akademickiego” (1881–9). Gromadzone przez całe życie zbiory antropologiczne (podziwiane przez R. Virchowa) oraz bibliotekę darował przyszłemu Zakładowi i Muzeum Antropologicznemu UJ; uruchomienie tych placówek nastąpiło w 17 lat po jego śmierci.
Zasługi naukowe K-ego są znaczne i wielokierunkowe. Opublikował przeszło 100 prac, z czego 40 antropologicznych, 25 archeologicznych, 20 etnograficznych i etnologicznych, kilka lingwistycznych, lekarskich (w młodości ogłosił kilka prac internistycznych, balneologicznych) i in. Był pierwszym polskim, europejskiej sławy antropologiem, torującym u nas drogę nowoczesnemu traktowaniu tej nauki. Wraz z J. Majerem należał do twórców krakowskiej szkoły antropologicznej. Zajmował się początkowo kraniologią, badając czaszki słowiańskie współczesne i dawniejsze, także i inne, cygańskie i ajnowskie. Wysunął m. in. teorię o pokrewieństwie cyganów z Hindusami. W zakresie antropologii fizycznej dał kilka prac charakteryzujących ludność Galicji (Polaków, Rusinów, Żydów). Ogłoszone wyniki badań były do początku XX w. jedynymi źródłami naszych wiadomości o budowie fizycznej ludności Galicji. Ogłosił także prace badawcze tyczące odłamów ludności rosyjskiej, murzyńskiej i in. Antropologia morfologiczna powiązała K-ego (i całą szkołę krakowską) z archeologią; sam K. zbadał wiele grodzisk, cmentarzysk, grot (Mnikowska, Smocza Jama). Przyjaźń z O. Kolbergiem, którym się na starość zaopiekował i który u niego zmarł, wzmocniła jego zainteresowania etnografią i etnologią. O. Kolberg ustanowił K-ego testamentarnie opiekunem pozostawionej spuścizny rękopiśmiennej oraz kontynuatorem swojego wydawnictwa „Lud”. Z teki pośmiertnej ogłosił K. „Przemyskie – Zarys etnograficzny O. Kolberga” (Kr. 1891), poprzedzone przedmową wydawcy. K. zostawił z zakresu etnografii i etnologii liczne prace dotyczące podań, wierzeń, pojęć naukowych, pieśni i strojów ludowych, dokonał przekładu na jęz. polski serbskich pieśni (w r. 1889 ogłosił „Na Vidov – dan 1389–1889. Pieśni serbskie o Kosowym Polu”) i podań ludowych oraz opisu ludowego wesela litewskiego (w starszym wieku nauczył się w tym celu po litewsku). Gromadzone materiały z tego zakresu ogłaszał przeważnie w wydawnictwach AU. Był jednym z czołowych badaczy języka cygańskiego, wydawcą cygańskich baśni i pieśni, publikowanych w wydawnictwach angielskich oraz w wydawnictwach PAU w „Pracach Komisji Orientalistycznej” w r. 1925 i 1930. Interesował się nowym językiem międzynarodowym – volapükiem. Ożenił się w r. 1859 z Marią Berezowską; miał syna Stanisława, długoletniego redaktora „Czasu”, oraz córkę Magdalenę Orlikowską. Zmarł K. w Krakowie 24 IX 1891 r. na gruźlicę, której się nabawił przy pielęgnowaniu O. Kolberga.
Tablica z portretem w kościele Św. Anny w Krakowie; – Estreicher, (także za lata 1881–1900); Bystroń J. S., Bibliografia etnografii polskiej, Kr. 1929 I; Gawełek F., Bibliografia ludoznawstwa polskiego, Kr. 1914; Hahn W., Bibliografia bibliografij polskich do 1950 roku, Wyd. 3. uzupełnił H. Sawoniak, Wr. 1966; Kołodziejczyk E., Bibliografia słowianoznawstwa polskiego, Kr. 1911; Wrzosek A., Bibliografia antropologii polskiej do roku 1955 włącznie, Wr. 1959–60 I–II; W. Enc. Ilustr., (fot.); W. Enc. Powsz., (PWN); Album biograficzne zasłużonych Polaków i Polek XIX w., W. 1903 II 45–8 (fot.); Oesterr. Biogr. Lexikon; Ottův slovnik naučný, Praha 1899 XIV; Słownik folkloru polskiego, Pod red. J. Krzyżanowskiego, W. 1965 (fot.); Katalog wydawnictw PAU, Kr. 1948 I, II; – Barycz H., Wśród gawędziarzy, pamiętnikarzy i uczonych galicyjskich, Kr. 1963 II (fot.); Bieńkowski W., Badania etnograficzne Komisji Antropologicznej AU w Krakowie oraz Komisji Etnograficznej PAU, „Lud” T. 51: 1966 [druk.] 1967 s. 71–5; tenże, Kolberg w Krakowie, „Roczn. Krak.” T. 39: 1968; Borejsza J., Emigracja polska po powstaniu styczniowym, W. 1966; Czekanowski J., Główne kierunki w antropologii polskiej, „Kosmos” (Kr.) 1928 t. jubileuszowy cz. I s. 195–201; Dzierżanowski R., I. K., „Służba Zdrowia” 1963 nr 5; Godycki M., I. K., Wr. 1956 (fot., bibliogr.); tenże, Trzy listy I. K-ego, „Przegl. Antropol.” T. 24: 1958 nr 2 s. 466–72 (fot.); Marachov G., Polskoe vosstanie 1863 g. na Pravoberežnoj Ukraine, Kiev 1967 s. 39–40, 77, 144–8, 171–2, 224–5;Mydlarski J., Notatka do życiorysu I. K-ego, „Przegl. Antropol.” T. 22: 1956 nr 1 s. 209–11; Stella-Sawicki J., Galicja w powstaniu styczniowym, Lw. 1909 s. 91, 105; Wrzosek A., K. I., „Przegl. Antropol.” 1954 s. 735–44; tenże, Materiały do życiorysu I. K-ego, „Arch. Hist. Med.” T. 3: 1925 s. 259–60, T. 12: 1932 z. 1 s. 208–13; Zembrzuski L., Złota Księga Korpusu Sanitarnego Polskiego, W. 1927 s. 79, (fot.); – K. I., Listy do Jana Karłowicza, Adama Honorego Kirkora i Benedykta Dybowskiego, Wyd. i wstępem zaopatrzył A. Wrzosek, „Przegl. Antropol.” R. 26: 1960 s. 59–132; tenże, Listy do Juliana Talko-Hryncewicza (1887–1891), „Arch. Hist. i Filoz. Med. oraz Hist. Nauk. Przyr.” T. 1: 1924 s. 120–30, 269–84, T. 2: 1925 s. 145–55; Kolberg O., Korespondencja, Zebr. i oprac. M. Turczynowiczowa, Cz. 1: (1837–1876), Wr. 1965; toż, Cz. 2: (1877–1882), Wr. 1966 (fot.); Lasocki W., Wspomnienia z mojego życia, Kr. 1933 I (fot.); Mickiewicz W., Pamiętniki, W. 1927 II; Miłkowski Z., Od kolebki przez życie, Kr. 1936; Obščestvenno-političeskoe dviženie na Ukraine, T. 1 (1856–1862), Kiev 1963 (fot.); toż, T. 2 (1863–1864), Kiev 1964; Syroczyński L., Z przed 50 lat, Lw. 1914 s. 67 (podob.); Wydawnictwo materiałów do historii powstania 1863–1864 r., Lw. 1890 III 143; Zbiór zeznań śledczych o przebiegu powstania styczniowego, Wr. 1965; Zeznania śledcze o powstaniu styczniowym, Wr. 1956; Zjednoczenie Emigracji Polskiej, Materiały pod red. C. Bobińskiej, (w druku); – „Folia Morphologica” T. 3: 1931 nr 2–4 s. 1033 (fot.); Kalendarz Krak. J. Czecha 1892 s. 94–5; Karłowicz J., „Wisła” T. 5: 1891 s. 1001–25 (fot., bibliogr.); „Kron. Lek.” 1891 nr 12 s. 636; „Tyg. Illustr.” 1883 t. 1 s. 305 (fot.), 1891 t. 4 s. 94, 241–2 (fot.); – B. Jag.: rkp. 4496, 5755, 6510, 6702; B. Narod.: rkp. 2674, 2808, 2995, 6487, 7021; B. Ossol.: rkp. 4397, 4812; B. PAN w Kr.: rkp. 2020, 2064, 2149, 2158, 2185.
Stefan Kieniewicz i Paweł Sikora