Popielski Leon (1866–1920), fizjolog, farmakolog, prof. Uniw. Lwow. Ur. 11 III w Sośniczanach, pow. Sandomierz, był synem Bernarda, dzierżawcy, i Antoniny z Łopatków. Gimnazjum ukończył w Piotrkowie, w l. 1884–7 studiował matematykę i fizykę w uniwersytecie w Petersburgu, gdzie doktoryzował się z pracy o funkcjach Bessla. W l. 1887–8 studiował w Instytucie Technologicznym w Petersburgu, ale za udział w studenckim strajku został relegowany i przez rok pracował jako korepetytor w finlandzkich dobrach generała-gubernatora Petersburga, za którego protekcją dostał się na medycynę. W l. 1889–94 odbył studia medyczne w Wojskowej Akademii Lekarskiej w Petersburgu, którą ukończył jako pierwszy Polak cum eximia laude, a za pracę o znaczeniu wątroby w przemianach krwi (Rol’ pečenii v prevraščenjach krovi, „Vrač” 1897 nr 7) otrzymał I nagrodę im. D. Busza. W l. 1894–7 specjalizował się w fizjologii u I. P. Pawłowa i I. R. Tarchanowa, zaś w bakteriologii w Instytucie Medycyny Doświadczalnej u Marcelego Nenckiego w Petersburgu. Doktoryzował się w Wojskowej Akademii Lekarskiej na podstawie pracy o wydzielniczych i hamujących nerwach trzustki (O sekretorno zaderživajuščich nervach podželudočnoj železy, Pet. 1896) w r. 1897, a habilitował z fizjologii w r. 1899. Opublikował też wtedy wcześniej napisaną pracę kandydacką Istoričeskij očerk kafedry fiziologii v Imperatorsskoj Voenno-Medicinskoj Akademii za 100 let (Pet. 1899). W l. 1898–1900 był w tej uczelni prosektorem katedry fizjologii, wykładowcą fizjologii w Żeńskim Fakultecie Lekarskim oraz na kursach biologicznych P. Lesgafta w Petersburgu. W l. 1900–3 P. kierował oddziałami: bakteriologicznym i chemicznym w Wojskowym Laboratorium w Moskwie. W r. 1899 i 1901 zwiedził instytuty medycyny doświadczalnej we Lwowie, Krakowie, Wiedniu, Budapeszcie, Monachium, Berlinie, Turynie, Genui, Lyonie, Marsylii i Paryżu, w r. 1904 pracował jako stypendysta Min. Wojny w rosyjskiej stacji zoologiczno-morskiej w Villefranche sur Mer, w laboratoriach farmakologicznych O. Schmiedeberga w Strasburgu i R. Boehma w Lipsku, chemii fizycznej u W. Ostwalda i chemii organicznej u C. Hantscha w Lipsku. W l. 1904–5 zwalczał epidemię dżumy i cholery w Mandżurii w czasie wojny rosyjsko-japońskiej. Zaproszony w r. 1904 (polecał go I. Pawłów) przez Wydział Lekarski Uniw. Lwow. na katedrę farmakologii i farmakognozji P.objął ją w r. n. Był w l. 1905–20 profesorem zwycz. farmakologii i farmakognozji Uniw. Lwow., w l. 1909/10 dziekanem Wydziału Lekarskiego. W l. 1914–16 przebywał w Wiedniu i Brnie.
P. wyszedł ze szkoły Pawłowa, ale się od niej uniezależnił, szczególnie przeciwstawiając się tezie Pawłowa o celowości w pracy gruczołów trawiennych. Badania jego dotyczyły fizjologii przewodu pokarmowego, fizjologii zwojów nerwowych obwodowych (co łączyło się ściśle z problemem wydzielania wewnętrznego), farmakodynamiki peptonu. Znakomity analityk, eksperymentator, operator skupił się przede wszystkim na fizjologii przewodu pokarmowego i gruczołów trawiennych i w licznych pracach (m. in. Ueber die Grundeigenschaften des Pankreassaftes, „Centralblatt für Physiologie” 1904 z. 17, Ueber die physiologische Wirkung und chemische Natur des Sekretins, tamże 1906 z. 19, Ueber die Blutdruckwirkung des Cholins, tamże 1910 z. 20, O mechanizmie wydzielania soku trzustkowego pod wpływem kwasów, „Rozpr. Wydziału Mat. Przyr. AU” S. 3, T. 14 B: 1914, Jony wodorowe i czynność wydzielnicza trzustki, tamże S. 3 T. 16. B: 1916, Sposób działania pilokarpiny na gruczoły, „Przegl. Lek.” 1901, O sposobie działania alkoholu na gruczoły żołądkowe, tamże 1903) wykazał, że wydzielanie soku trzustkowego nie zależy tylko od chemicznego bodźca sekretyny z dwunastnicy, ale z wyciągu wielu innych narządów, że bodźce gruczołów trawiennych – niezależnie od wpływów nerwowych czy fizyko-chemicznych – mają swe źródło w krwi i krwiobiegu, w zmianach ciśnienia i niekrzepliwości krwi, że na wydzielanie soku trzustkowego ważny wpływ wywiera ilość wolnych jonów wodorowych zawartych w kwasach dostających się do dwunastnicy. Tu też ważne okazały się jego badania z l. 1911–12 nad wpływem niekrzepliwości krwi na wydzielanie gruczołów trawiennych.
Dla patologii ważną rolę odegrały badania P-ego nad rolą zwojów nerwowych obwodowych, brzusznych i piersiowych, jak szczególnie zwój trzewny i gwiaździsty, ześrodkowujących w sobie szereg bodźców przy ich prawidłowym czy patologicznym stanie, i tych osiągnięć dotyczyły m. in. prace: Ueber Veränderungen der Leitungsfähigkeit und Erregbarkeit der Nerven unter dem Einflusse von Cocain, „Centralblatt für Physiologie” 1897 z. 10, Ueber das peripherische reflectorische Nervencentrum des Pankreas, „Pflügers Archiv” 1901, wiele prac o przysadce mózgowej, sercu, tarczycy, narządach płciowych. Trzecią grupę stanowiły badania farmakodynamiczne peptonu i wyciągu z narządów, co łączyło się z nauką o wydzielaniu wewnętrznym, anafilaksją, odpornością i farmakodynamiką określonych ciał chemicznych ustroju ludzkiego. Tu P. wykrył (wraz z Kazimierzem Pankiem) ciało hypotenzyjne – wazodilatynę dla substancji powodującej zjawiska wstrząsu oraz hypertenzyjne – wazohypertenzynę, co z kolei doprowadziło go do odkrycia sekretorycznych właściwości histaminy, najsilniejszej substancji powodującej wydzielanie soku żołądkowego i innych soków trawiennych, a próba histaminowa do dziś ma duże znaczenie kliniczne w ocenie czynności wydzielniczej żołądka i stanowi ciągle przedmiot zainteresowania fizjologów i farmakologów. Tej grupy badań P-ego dotyczyły m. in. prace: O wpływie peptonów na izolowane serce zwierząt ssących („Tyg. Lek.” 1907 z. 29), O fizjologicznych i chemicznych własnościach wazodilatyny („Przegl. Lek.” 1909 z. 2), Ueber die physiologische und chemische Eigenschaften des Peptons Witte („Pflügers Archiv” 1909), Organoterapia w świetle faktów („Nowe Czas. Aptekarskie” 1919 z. 1), O fizjologicznych własnościach ß-imidazolyletylaminy, „Rozpr. Wydziału Mat. Przyr. AU” s. 3 T. 16 B: 1916, ß-imidazolyletylamina i wyciągi z narządów (tamże S. 3 T. 17 B: 1918), Histamina i wyciągi z narządów („Księga pamiątkowa w 25-letnią rocznicę Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jana Kazimierza”, Lw. 1920). Doświadczenia P-ego nad wydzielaniem soku trzustkowego wywołały żywą europejską dyskusję i doprowadziły do angielsko-francuskiej teorii humoralnej wydzielania soku trzustkowego i zrozumienia sekretyny jelitowej oraz fizjologicznej adrenalinemii. P. był przeciwnikiem tej teorii, miał własny pogląd na rolę gruczołów dokrewnych, podkreślał ich czynność desintoksykacyjną, co okazało swą przydatność badawczą i leczniczą szczególnie w gruczołach przytarczycznych i nadnerczy.
P. ogłosił również liczne prace z zakresu higieny, działania alkoholu na organizm, znaczenia smaku, wpływu mięsnych konserw na organizm, fizjologicznych podstaw racjonalnego odżywiania; opublikował też rozprawę Fizyka i chemia w biologii („Przegl. Lek.” 1905 nr 9, 10), a pośmiertnie ukazał się jego podręcznik Podstawy farmakologii doświadczalnej (W. 1927). Jego odkrycia utorowały drogę współczesnej histo- i cytochemii; śmiałość badawcza, znakomita technika eksperymentów na zwierzętach oraz dynamiczna działalność laboratoryjna uczyniły go europejskim autorytetem w zakresie medycyny doświadczalnej, szczególnie przewodu pokarmowego, jednym z prekursorów nowoczesnej biochemii i fizjologii. Fanatyk pracy naukowej, pobłażliwy dla studentów, bardzo wymagający dla asystentów i docentów, zgromadził zaraz we Lwowie wokół siebie liczne grono młodych entuzjastów, a jego uczniami byli: Kazimierz Panek, Jerzy Modrakowski, Władysław Mazurkiewicz, Włodzimierz Koskowski, Franciszek Kmietowicz junior, Adolf Gizelt, Franciszek Czubalski, Jan Pruszyński, Józef Heller, Leon Warchoł, Aleksander Domaszewicz, Józef Dadlez, Zdzisław Steusing, Władysław Jakowicki, Jan Studziński, Józefa Zduńczyk-Zakrzewska, tworzący z nim zrąb lwowskiej szkoły fizjologicznej i farmakologicznej. Na wniosek P-ego powierzono katedrę chemii lekarskiej Jakubowi Parnasowi, pediatrii Franciszkowi Groerowi, natomiast nie udało mu się wprowadzić na katedrę patologii ogólnej odkrywcę witamin Kazimierza Funka. We Lwowie przyjaźnił się z Antonim Denizotem i Ludwikiem Rydygierem, w Krakowie z Janem Piltzem i Napoleonem Cybulskim. P. był członkiem zwycz. lwowskiego Tow. Naukowego i Akademii Nauk Lekarskich w Warszawie. W życiu prywatnym «gołębiego serca», był człowiekiem roztargnionym i dziwakiem. Zmarł na zapalenie płuc 8 X 1920 we Lwowie i pochowany został na cmentarzu Łyczakowskim.
W małżeństwie z Heleną z Iwanowów, lekarzem pediatrii, P. miał synów Wacława, inżyniera i pracownika naukowego Instytutu Gazownictwa w Krakowie, Bolesława, profesora medycyny sądowej Akademii Medycznej w Wrocławiu, i córkę Wandę, nauczycielkę w szkołach gospodarstwa wiejskiego.
W r. 1923 uczniowie ufundowali tablicę pamiątkową z płaskorzeźbą P-ego, dłuta Luny Drexlerówny, w sali wykładowej Zakładu Farmakologii Uniw. Lwow. W r. 1931 poświęcono pamięci P-ego osobny tom „Kosmosu” S. A., gdzie obok wspomnień opublikowano prace 25 autorów z Anglii, Francji, Stanów Zjednoczonych, Niemiec, Szwecji i Polski, poświęconych zainicjowanej przez P-ego tematyce.
Fot. typu portretowego, w: Zakładzie Fizjologii UJ, Zakładzie Farmakologii AM w Lublinie i w Zabrzu-Rokitnicy, Zakładzie Patologii Ogólnej AM w Białymstoku; – Ilustr. Enc. Trzaski; Herman E., Neurolodzy polscy, W. 1958 s. 68; – Księga pamiątkowa w 25-letnią rocznicę Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie 1894–1919, Lw. 1920 s. 7, 32, 58; Laskiewicz A., Polish Medical Science and History, 1967 X z. 4 (fot.); Polska Akademia Umiejętności 1872–1952. Nauki lekarskie, ścisłe, przyrodnicze i o Ziemi, Wr. 1974; Zakrzewski A., Sanatorium Mariówka i medycyna, Wr. 1975; – Kronika Uniw. Lwow., Lw. 1899–1912 I, II (wyd. W. Hahn), (bibliogr.); – „Acta Physiologica Polonica” 1958 z. 4 s. 526–8, 1961 z. 3 s. 331–45, (fot.); „Arch. Tow. Nauk. Lwow.” 1922 dz. III t. II z. 4; „Czas” 1920 nr 241; „Gaz. Lek.” 1920 nr 44 s. 273– 7; „Kosmos” S. A. 1931 z. 3, 4 s. V–XVI (fot., bibliogr. prac); „Kur. Warsz.” 1933 nr z 12 I s. 11; „Now. Lek.” 1921 nr z 15 I s. 66–7; „Przegl. Lek.” 1920 nr 10 s. 89; „Spraw. Tow. Nauk. Lwow.” T. 1: 1921 s. 62–4; „Tyg. Ilustr.” 1919 nr z 25 V (fot.); – Arch. PAN w W.: Zespół Minerwa; – Informacje synów: Bolesława i Wacława Popielskich.
Stanisław M. Brzozowski