Neyman (Naymann, Neumann, Neymann) Melchior Józef h. Spława (ok. 1764–1835), pułkownik, działacz emigracyjny, publicysta. Ur. w Michorzewku w Wielkopolsce, został ochrzczony 8 I 1770. Był jednym z sześciu synów Mateusza (zm. 11 XII 1798), dzierżawcy Michorzewka, dziedzica Sierosławia (w Poznańskiem), i Marianny ze Zwolińskich (zm. 21 IX 1809 w Poznaniu), córki neofity Ludwika Zwolińskiego, który z pierwszej żony, przed wychrzczeniem się, miał dwie córki, Bejłę i Ruchlę, procesujące się potem z N-em. Mateusz «dobrze królowi i Rzplitej zasłużony» (Uruski), zwolniony ze skartabellatu, otrzymał nobilitację w r. 1775 („Vol. leg.”, VIII 172). Być może, że N. miał wykształcenie prawnicze i że z zawodu był dependentem adwokackim (Pachoński). Po raz pierwszy pojawia się w r. 1789 jako plenipotent swego ojca Mateusza. Być może był zaangażowany w konspirację poznańską, której przewodził jego krewny gen. Józef Niemojewski. W powstaniu wielkopolskim wziął już czynny udział i gdy powstańcy poznańsko-kaliscy coraz ciaśniej byli otaczani przez wojska pruskie, N. z ramienia Niemojewskiego wyjechał jako kurier do oblężonej Warszawy do Tadeusza Kościuszki (było to zapewne z końcem sierpnia), aby alarmować o obiecaną pomoc. Prawdopodobnie przed 5 IX N. opuścił Warszawę, gdyż tegoż dnia w obozie pod Mokotowem wystawiony dla niego patent na pułkownika milicji pieszej nie został mu doręczony, ale przesłany na ręce pułkownika Hiacynta Zakrzewskiego do Wielkopolski. Owa milicja piesza poznańska, która, jak twierdzi Kirkor, została sformowana przez N-a, po połączeniu powstańców Niemojewskiego i Dionizego Mniewskiego została rozdzielona do różnych jednostek; nie jest jednakże wiadome, gdzie się wówczas znajdował N. Brał zapewne udział w walkach na linii Gniezno–Łabiszyn–Bydgoszcz–Toruń–Brochów za Bzurą. Chyba nie miał wtedy odrębnej komendy (może był przy sztabie), gdyż Jan Henryk Dąbrowski wysłał go z relacjami do Warszawy; z misji tej pochodzi raport N-a z 4 XI 1794. Już w okresie powstania nie układały się chyba zbyt harmonijnie stosunki między N-em a Dąbrowskim, który nazywał go «samozwańczym pułkownikiem» (może patent nie doszedł do jego rąk), zaś N. zawiedziony w swych ambicjach, że nie został generałem ziemiańskim, żalił się na Dąbrowskiego, że go «nie docenia». Trudno ustalić losy N-a pod koniec i po upadku powstania; można sądzić, że skłaniał się ku ówczesnej lewicy, gdyż na emigracji związany był z wywodzącą się z niej Deputacją, następnie należał w r. 1798 do Tow. Republikanów Polskich.
W r. 1796 N. znalazł się w Dreźnie, gdzie spotkał się z Dąbrowskim, który jednakże nie wtajemniczał go w swoje plany. W Dreźnie należał niewątpliwie do «klubu drezdeńskiego», w którego skład wchodziło 30 delegatów konspiracyjnych ośrodków krajowych, sympatyzujących z Deputacją. Miał bliskie kontakty z jej przedstawicielami D. Mniewskim, Józefem Kalasantym Szaniawskim i Franciszkiem Ksawerym Dmochowskim, a przede wszystkim pozostawał pod wpływem Piotra Maleszewskiego, pełnomocnika jakobinów francuskich, a sympatyzującego z Deputacją. Wzajemna niechęć i różnice ideologiczne między Dąbrowskim a N-em sprawiły, że N. wziął bardzo aktywny udział we wrogiej i niewybrednej kampanii skierowanej przeciw Dąbrowskiemu i stał się dogodnym narzędziem w rękach wspomnianych przedstawicieli lewicy emigracyjnej. Dn. 23 I 1797 przyjechał z Saksonii przez Wenecję do Mediolanu z misją przeszkodzenia organizacji właśnie powołanych do życia (9 I t.r.) Legionów Dąbrowskiego. Dawał wtedy do podpisania oficerom jakiś memoriał, z którym miała wystąpić Deputacja. Tymczasem «bardzo się gniewał – pisał Dąbrowski – że tu tak wszystko dobrze idzie, spodziewa się, że tu inszego generała z Paryża przyszlą». N. przystąpił do akcji zmierzającej do zdyskredytowania Dąbrowskiego i usunięcia go z Legionów. Do tego celu posłużyć miał napisany w języku polskim i francuskim paszkwil „List Jana Woytyńskiego, Polaka, do gen. Dąbrowskiego, komendanta Legionów Polskich”, wydany rzekomo w Warszawie 1 III 1798 (starano się w ten sposób zasugerować, że jest to opinia krajowa o wodzu Legionów). Za autorów broszury uważano bądź Dmochowskiego, który miał ją opracować z pomocą N-a, bądź Szaniawskiego i Dmochowskiego, bądź też Maleszewskiego; ten podobno przygotował broszurę na podstawie relacji głównie Szaniawskiego i N-a, który miał dostarczyć materiałów odnoszących się do powstania wielkopolskiego. Egzemplarze pamfletu N. przesłał do Dyrektoriatu, wraz z własnym donosem (25 III 1798).
Rozgłos tej broszurze nadano przez prasę. Z ramienia Deputacji „List Woytyńskiego” zawiózł w kwietniu t.r. do Mediolanu N., który przesłał go naczelnemu wodzowi armii włoskiej W. Brune’owi, ten jednakże trzymał z Dąbrowskim. N. działał wówczas ściśle z P. Maleszewskim, przywożąc gen. Jerzemu Grabowskiemu, przewidzianemu na następcę po Dąbrowskim, nominację Deputacji na wodza Legionów. W maju przyjechał N. z Józefem Turskim (bratem Wojciecha) do Rzymu. Obaj zamieszkali u Grabowskiego. Dn. 25 V wzięli udział w zorganizowanym przyjęciu, w czasie którego podpisywano akt konfederacji z proklamowaniem Grabowskiego wodzem Legionów; akt ten wysłano do wojskowych władz francuskich we Włoszech z petycją o usunięcie Dąbrowskiego. Jednym z głównych organizatorów owego «zamachu» był z ramienia Deputacji N. Poinformowany o knowaniach, uzyskał Dąbrowski od gen. Gouvion Saint Cyra nakaz opuszczenia przez N-a i Turskiego Rzymu w przeciągu doby. Obaj wyjechali pod eskortą żandarmerii. N. wrócił do Paryża, ale już w czerwcu został ponownie wysłany do Włoch z poleceniami Maleszewskiego do posła francuskiego w Mediolanie C. J. Trouvego, któremu Maleszewski rekomendował N-a jako informatora o Polakach znajdujących się we Włoszech, a zwłaszcza o Dąbrowskim. Mimo że Dozór Główny Tow. Republikanów Polskich wręcz zganił «denuncjatorskie wojny» z Dąbrowskim, N. nie zaprzestał swej działalności, znalazłszy oparcie u gen. Franciszka Rymkiewicza, na którego utrzymaniu pozostawał; Rymkiewicz też pospłacał jego długi. N-a m. in. podejrzewano, że pod pseud. Prawdziskiego wysłał (26 VI 1798) do ministra wojny M. Vignola pismo w sprawie nadużyć przy awansach w Legionach.
W początkach 1799 r. N. starał się o przyjęcie do armii francuskiej, ale ministerstwo wojny skierowało go do gen. Karola Kniaziewicza, który w piśmie z 3 IV 1799 do N-a dał mu stanowczą odprawę ze względu na jego wrogie stanowisko do Dąbrowskiego. Teraz pogłębiło się ono jeszcze bardziej. Pojawił się nowy paszkwil – ulotka Sur Dąbrowski – podpisany przez N-a («N. patriote polonais réfugié, colonel dans l’armée insurgée de la Pologne»), który niewątpliwie powstał także przy współudziale Szaniawskiego i zawierał podobne jak poprzednie pisma zarzuty. Ulotkę tę rozpowszechniano wśród francuskich kół rządowych, parlamentarzystów i władz wojskowych. Protest Franciszka Barssa przeciw tym oszczerstwom, który anonimowo ukazał się w dziennikach paryskich, wywołał ze strony N-a odpowiedź 17 VII w „Journal des Hommes Libres” i w osobnej ulotce, w której, odnosząc się z pogardą do niepodpisanego autora, podtrzymywał swoje dotychczasowe stanowisko. Sam N. wystąpił z oskarżeniem Dąbrowskiego o zdradę w jednym z klubów jakobinów w Paryżu, oskarżał go też przed przychylnym jakobinom ministrem wojny J. Bernadotte: «Je m’estime heureux – pisał do niego 6 VII 1799 – de Vous pouvoir signaler… cet espion de Russes et de la Coalition».
N. został wtedy przyjęty jako podporucznik do francuskich wojsk kolonialnych podległych ministrowi marynarki, z przeznaczeniem do Gwadelupy. Do tegoż ministra skierował Kniaziewicz swój protest przeciw paszkwilom N-a z prośbą o wstrzymanie jego wyjazdu z Francji i postawienie go przed sądem. Równocześnie N. brał udział w akcji prowadzonej przez jego współtowarzyszy zmierzającej do odsunięcia Kościuszki od Barssa i jego zwolenników. W lipcu 1799 domagał się tego listownie od Naczelnika w sposób bezwzględny, zarzucając m. in. Michałowi Sokolnickiemu nadużycia pieniężne (lipiec 1799). W związku z tym Sokolnicki oskarżył 1 VIII N-a przed ministrem marynarki o paszkwile na Dąbrowskiego i prosił o zwołanie komisji wojskowej. Tymczasem N. za protekcją polskich republikanów (m. in. także Maleszewskiego) i za zgodą ministra wojny Bernadotte’a miał wyjechać do Włoch do sztabu naczelnego wodza armii francuskiej we Włoszech, jakobina gen. B. Jouberta, który przydzielił go do swego sztabu w randze nadliczbowego szefa brygady. Sokolnicki postanowił zatrzymać go w Paryżu i tuż przed jego wyjazdem zaopatrzony w certyfikaty Kniaziewicza, Kościuszki i J. A. Bonneau oskarżył N-a przed sędzią pokoju w sekcji, który 9 VIII kazał osadzić go w więzieniu Temple, ale już 11 VIII zwolnił go. Tym niemniej przyjaciele N-a nadali sprawie rozgłos: „Journal des Hommes Libres” ujął się za «le brave Neyman», jako demaskatorem agentów Rosji. Przeciw N-owi wniósł skargę do ministra wojny także syn Dąbrowskiego Jan Michał. W czasie procesu o zniesławienie Dąbrowskiego i Sokolnickiego zastępował N-a, który wyjechał do Włoch, pewny wygranej Szaniawski. Tymczasem Trybunał Cywilny departamentu Sekwany 13 IX uznał N-a winnym oszczerstwa: kalumnie zawarte w piśmie Sur Dąbrowski miał odwołać w obecności 4 świadków, a wyrok na koszt skazanego wydrukowany w 100 egzemplarzach, miał być rozpowszechniony.
Ok. 8 X 1799 N. przybył do Genui. Popierający go gen. Joubert poległ pod Novi, a wiadomość o skazującym wyroku dotarła już do Włoch osłabiając stanowisko N-a zarówno wśród Polaków, jak i Francuzów. N. starał się bezskutecznie o przydział do Legii Naddunajskiej, jej dowódca Kniaziewicz nie zgodził się na jego przyjęcie. W otoczeniu J. Championneta, następcy Jouberta na stanowisku naczelnego wodza armii włoskiej, znajdowało się wielu przeciwników Dąbrowskiego, u których N. szukał oparcia. Ale po śmierci Championneta N. jako jakobin stracił je. Po rozbiciu dowodzonej przez A. Massenę armii francuskiej we Włoszech N. wycofywał się z szefem sztabu L. G. Suchetem na Riwierę francuską, lecz nowy szef sztabu N. Ch. Oudinot nie zgodził się utrzymać go w sztabie i skierował go 1 VII 1800 do dywizji Laboissière’a. Dn. 11 X został N. szefem sztabu kawalerii prawego skrzydła gen. Duponta; następnie zabiegał o korzystne dlań takie samo stanowisko w brygadzie strzelców konnych zaprzyjaźnionego z nim Władysława Jabłonowskiego, które N. otrzymał 4 XI. Był uważany za szefa brygady, co równało się szarży pułkownika. Dn. 5 III 1801 wziął urlop 4-miesięczny i wyjechał do Paryża. Tu znowu, w tym mniej więcej czasie napisał nowy paszkwil na Dąbrowskiego Wspomnienie… patrioty polskiego. Nie mając szans na utrzymanie się w armii francuskiej, prawdopodobnie wziął dymisję.
Nie wiadomo, kiedy wrócił do Polski. Pewne jest, że w r. 1806 był już w kraju, a z końcem t. r. na Wołyniu i Podolu. Wtedy bowiem w związku z budzącymi nadzieje Polaków planami Napoleona powstało tam Tow. Patriotyczne, którego prezesem był August Trzecieski, a N. jednym z członków kierujących. W porozumieniu z władzami francuskimi członkowie Towarzystwa, radykali, myśleli przygotować powstanie na ziemiach południowo-wschodnich; teren ten był przez nich penetrowany dzięki powstałemu z końcem 1802 r. domowi handlowemu «Trzecieski, Horodyski et comp.» dla rozwinięcia handlu czarnomorskiego. N., wysłany przez spiskowców, opuścił Wołyń 19 I 1807 i 5 II stanął w Warszawie. W kilka dni później wyjawił Suchetowi cel swojej misji. Ze strony radykałów posypały się wówczas memoriały. Obok Andrzeja Horodyskiego w owej akcji brał udział N. i zapewne przez Sucheta przedłożył datowane 12 II t.r. pismo dla M. Talleyranda, w którym wskazywał na możliwości wzniecenia powstania na Wołyniu i Podolu, ogołoconych z garnizonów rosyjskich. Już następnego dnia N. wystąpił wprost do H. Mareta z propozycją utworzenia komitetu dyplomatycznego, który by równocześnie kształcił polskich dyplomatów. Jako członków komitetu N. zaproponował Michała Kochanowskiego, Antoniego Gliszczyńskiego, Horodyskiego i Szaniawskiego. Dn. 9 III został razem z Horodyskim przyjęty przez Talleyranda, a 30 III przedłożył mu obszerny memoriał starający się zjednać Francuzów dla klas średnich, a nastawić przeciw magnatom. W 21 punktach przedstawił konieczność reorganizacji armii, powołania Kościuszki, usunięcia urzędników pruskich, zapewnienia wolności prasy i wprowadzenia papierowej monety oraz dopuszczenia w większej ilości republikanów do urzędów publicznych. Talleyrand ocenił postulaty N-a jako rewolucyjne.
Równocześnie radykałowie starali się oddziałać na opinię publiczną. W związku z tym N. zaangażował się w pracę publicystyczną. Wziął udział w dyskusji, dla której punktem wyjścia była broszura Stanisława Staszica „O statystyce Polski” (1807), która przedstawiała program rozwoju gospodarczego kraju w oparciu o burżuazję. Obok Szaniawskiego, Horodyskiego, Gliszczyńskiego i in., N. ogłosił w „Gazecie Warszawskiej” 3 Listy (do Szaniawskiego, Maleszewskiego i Jana Nepomucena Małachowskiego), które, podobnie jak inne głosy w dyskusji, zostały wydane w piśmie „Korespondencya w materyach obraz kraju i narodu polskiego rozjaśniających” (W. 1807). Do N-a adresowali „Listy” Alojzy Orchowski i Józef Łęski. Listy N-a formułowały jego stanowisko w kwestiach społecznych i politycznych, które nie odbiegało od poglądów innych ówczesnych radykałów. N. zwalczał «nadużycia religijne, przesądy fanatyzmu i feudalizmu», żądał równości wszystkich wobec prawa, wprowadzenia prawodawstwa francuskiego, a przede wszystkim zniesienia poddaństwa i stopniowego uwłaszczenia chłopów, podniesienia stanu miast i przemysłu. Gdy w r. 1807 w Warszawie ukazało się z inicjatywy polskich radykałów tłumaczenie I tomu dzieła C. Rulhière’a „Histoire de l’anarchie de Pologne” (Paryż 1807), na początku tego tomu zostały umieszczone wspomniane Listy N-a.
W czasie wojny polsko-austriackiej 1809 r. lewica starała się znowu wykorzystać moment, aby dojść do znaczniejszych wpływów. Na wiosnę 1809 z rozkazu ks. Józefa Poniatowskiego N. został przydzielony do pomocy (zdaje się jako jego zastępca) gen. J. Niemojewskiemu, komendantowi departamentu łomżyńskiego, którego komisarzem wojskowym był Dominik Kuczyński. Wszyscy trzej pozostający w opozycji do rządu, a zdolni i rzutcy, chcieli szybko zaprowadzić rządy wojskowe. Skończyło się to ostrym protestem prefekta departamentu, który oskarżał ich o «odbieranie mu władzy» i chęć wprowadzenia w departamencie «rzadów jakobińskich». Wkrótce król położył kres temu zatargowi i nakazał przywrócić dawny porządek. N. należał do garnizonu twierdzy Serock (którego komendantem był Niemojewski) i brał udział w walkach pod Warszawą 30 i 31 V. Mianowany przez ks. Józefa Poniatowskiego, dowodził wówczas oddziałem Gwardii Narodowej pułtuskiej. Na czele swojego oddziału razem z połączonym oddziałem płka Ignacego Zielińskiego zajął Kępę Oborską na Wiśle, a następnie Kępę Zawadzką koło Wilanowa, którą udało mu się obronić mimo naporu ognia artylerii austriackiej. Brał zapewne także udział w walkach o Saską Kępę, której zdobycie otworzyło wojskom polskim drogę do Warszawy; wg Gembarzewskiego, N. na czele swego oddziału pierwszy wkroczył do opuszczonej przez Austriaków Warszawy. W czerwcu wzmocnił z cyrkułu bialskiego i siedleckiego zgrupowanie Poniatowskiego o sporą grupę poborowych. Pod datą 3 VII Gembarzewski wymienia go jako komenderującego twierdzą Serock. W armii Ks. Warsz. N. miał rangę pułkownika i był inspektorem popisów. W l. 1811–12 odnotowany został jako były pułkownik, członek czynny loży «Świątynia Izis». Mieszkał zapewne w Warszawie i tutaj w listopadzie 1815, z okazji pierwszego pobytu Aleksandra I w Warszawie, ogłosił memoriał dla cara Plan de la civilisation et de la régénération pratique des cultivateurs en Pologne (podpisał się jako «colonel inspecteur aux revues reformés»). Znowu poruszył sprawę chłopską, ale proponowane przez niego zmiany położenia chłopów miały się dokonać w ramach istniejących stosunków własnościowych, społecznych i politycznych. Jego projekty dotyczące kształcenia młodzieży chłopskiej obojga płci w specjalnych internatach utrzymywanych z dóbr narodowych, projekt zakładania osad, w których owa młodzież – opłacając odpowiednie czynsze – gospodarowałaby zgodnie z otrzymanym wykształceniem, miały charakter utopii (N. obliczył dochód z tych osad aż do r. 1934!) i zbliżały się do furieryzmu.
N. zmarł 20 IX 1835 w miejscowości Zdrój (koło Opalenicy) jako «były pułkownik wojsk polskich, dziedzic Opalenicy» (akt zgonu: Liber Mort. Grodzisk). Nie wiadomo, czy był żonaty. Matką jego nieślubnych dzieci była niezamężna Marianna Wyleżelowska (Wilezenowska), z którą miał dwóch synów: Napoleona, ur. w Murzynowie 12 III 1811, weterana 1830 i 1848 r. zmarłego 29 VI 1871 („Dzien. Pozn.”), i Aleksandra Karola Józefa, ochrzczonego 18 IV 1816, więźnia stanu 1846 r., żołnierza 1848 r., zmarłego w Śremie 27 I 1892 („Dzien. Pozn.”); z tegoż związku pochodziła także córka Emilia, żona Kazimierza Jacobsona, registratora Regencji.
Estreicher; W. Enc. Ilustr.; Uruski; Małachowski–Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; – Askenazy Sz., Książę Józef Poniatowski, W. 1974; tenże, Napoleon a Polska, W.–Kr. 1918–19 II–III; Gembarzewski, Wojsko Pol. 1807–14, s. 315, XXVIII; Grodek A., Piotr Maleszewski (1767–1828) i jego nauka społeczna, W. 1936; Handelsman M., Napoleon et la Pologne, Paris 1909; tenże, Rozwój narodowości nowoczesnej, W. 1973; tenże, Studia historyczne, W. 1911; Kirkor S., Polscy donatariusze Napoleona, Londyn 1974 s. 115, 117, 118, 119, 123; Kosim J., Okupacja pruska i konspiracje rewolucyjne w Warszawie 1796–1806, Wr. 1976; Kukiel M., Dzieje oręża polskiego, P. 1912 s. 191; Loret M., Między Jeną a Tylżą, W. 1902; Pachoński J., Legiony Polskie, W. 1969–76 I–III; Pawłowski B., Historia wojny polsko-austriackiej 1809 roku, W. 1933; tenże, Warszawa w r. 1809, Tor. 1948 s. 84–5, 94–5; Skałkowski A. M., Jan Henryk Dąbrowski, Kr. 1904; tenże, O kokardę Legionów, Lw. 1913; Sokolnicki M., Generał Michał Sokolnicki, Kr.–W. 1912; Tokarz W., Ostatnie lata Hugona Kołłątaja, Kr. 1905 I–II; Zych G., Armia Księstwa Warszawskiego 1807–1872, W. 1961; – Akty powstania Kościuszki, III; Arch. Wybickiego, I; Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie, Kr. 1914 I; Z korespondencji Kościuszki urzędowej i prywatnej, Kórnik 1946; – „Czas” 1877 nr 261, 262, 263 (Jenerał Dąbrowski, twórca legionów i jego oszczercy); – B. Czart.: rkp. 3229, 3930; – Informacje W. Dworzaczka oparte o metryki kościelne arch. archidiec. w P., Liber Mort. Lussowo, Liber Bapt. Michorzewo, Liber Copul. Poznań Św. Maria Magdalena, Liber copul. Opalenica, Poznań Grodz. 635 k. 37; Informacje Jana Pachońskiego.
Helena Wereszycka