Sopoćko Michał, krypt. M.S. (1888–1975), teolog, docent na Uniw. Stefana Batorego w Wilnie, kanonik wileński, propagator kultu Miłosierdzia Bożego, założyciel Zgromadzenia Sióstr Jezusa Miłosiernego. Ur. 1 XI w Nowosiadach (Juszewszczyźnie) w pow. oszmiańskim; był najmłodszym z czworga dzieci Wincentego (zm. 1919), drobnego dzierżawcy, i Emilii z Pawłowiczów (zm. 1912).
S. uczył się najpierw w domu rodzinnym, a potem kolejno w szkole ludowej w Zabrzeziu i w l. 1902–6 w szkole miejskiej w Oszmianie. Następnie był nauczycielem w szkole polskiej w Zabrzeziu, założonej po ukazie tolerancyjnym z r. 1905 przez miejscowego proboszcza Aleksandra Łoszakiewicza. Po jej zamknięciu przez władze rosyjskie został wyrokiem sądu okręgowego w Oszmianie w styczniu 1909 ukarany grzywną za nielegalne nauczanie. Podjął pracę jako nauczyciel prywatny w dworze krewnych w Kotłowie, a następnie, po nieudanych próbach znalezienia zajęcia w Kownie, został pomocniczym nauczycielem w internacie Jadwigi Waltz w Wilnie. W r. 1909 zdał w Petersburgu egzamin urzędowy z języków: łacińskiego i rosyjskiego. T.r. pomyślnie przeszedł egzaminy do rzymskokatolickiego seminarium duchownego w Wilnie i został skierowany na naukę języka litewskiego do majątku Ogińskich w Płungianach. Władze gubernialne początkowo nie wyrażały zgody na naukę S-i w seminarium, jako że był karany sądownie; podjął ją dopiero w r.n.
Święcenia kapłańskie S. otrzymał 15 VI 1914 z rąk bpa żmudzkiego Franciszka Karewicza, a następnie przez cztery lata pracował jako wikariusz w parafii Taboryszki (dekanat turgielski). W czasie pierwszej wojny światowej, po zajęciu tych terenów przez Niemców, zorganizował z pomocą Tow. Katolickiej Szkoły Ludowej z Wilna ponad 20 polskich szkół oraz kursy nauczycielskie (wrzesień 1915) w Białym Dworze, na których wykładał metodykę. Przywrócił też do życia zlikwidowane przez rząd parafie w Miednikach i Onżadowie. Opierając się nakazowi wprowadzenia do szkół języka białoruskiego, popadł S. w konflikt z władzami okupacyjnymi i, by uniknąć aresztowania, w końcu września 1918 wyjechał do Warszawy, gdzie zapisał się na Wydz. Teologiczny uniwersytetu. Studiów jednak nie rozpoczął, gdyż zachorował na tyfus. Po wyzdrowieniu zgłosił się do bpa polowego WP Stanisława Galla, który przyjął go na kapelana wojskowego i wyznaczył mu pracę w Szpitalu Polowym nr 3 w Warszawie. Wobec tego, że szpital ten ostatecznie nie powstał, pod koniec lutego 1919 na własną prośbę otrzymał S. przydział na front do Wileńskiego Pułku Strzelców Dyw. Białoruskiej w Wołkowysku. Pełniąc swe obowiązki w oddziałach wojskowych w Różanej, Kosowie, Żyrowicach i Słonimiu, ponownie zachorował na tyfus. Po rekonwalescencji w Zakopanem we wrześniu 1919 bp Gall powierzył S-ce opiekę duszpasterską nad Kościuszkowskim Obozem Szkoleniowym na Powązkach w Warszawie, która obejmowała, oprócz kilku szkół oficerskich i podoficerskich, także 1. Pułk Saperów stacjonujący na Marymoncie, szpital przy ul. Dzikiej, Urząd Gospodarczy i cmentarz wojskowy na Powązkach, a następnie 21. pp. Duszpasterzował S. wówczas m.in. w kościele św. Jozafata i w kaplicy na Marymoncie; oba obiekty odremontował, kaplicę rozbudował jako kościół p.wezw. Matki Bożej Królowej Korony Polskiej. Założył i prezesował Bratniej Pomocy Żołnierskiej. W r. 1922 wydał w serii „Obowiązki względem ojczyzny” swe Pogadanki dla żołnierzy (W.). Równocześnie z tą działalnością S. studiował teologię na Uniw. Warsz. i uzyskał w r. 1923 tytuł magistra teologii. Od r. 1922 uczył się jeszcze w Wyższym Inst. Pedagogicznym i napisał tam pracę dyplomową pt. Alkoholizm a młodzież szkolna („Przegl. Pedagog.” 1925 z. 4 i osobno, W. 1925). W tym czasie nawiązał współpracę z katolickim ruchem antyalkoholowym.
Jesienią 1924 bp Gall, na prośbę bpa wileńskiego Jerzego Matulewicza, mianował S-ę kierownikiem Wileńskiego Rejonu Duszpasterstwa Wojskowego i kapelanem garnizonu Wilno-miasto. Bp Matulewicz zlecił mu dodatkowo duszpasterstwo młodzieży pozaszkolnej. Ponieważ w Wilnie duszpasterstwo wojskowe nie miało kościoła garnizonowego, S. wystarał się o przydział i odbudował zrujnowany kościół św. Ignacego. Kontynuował też studia teologiczne i 1 III 1926 uzyskał doktorat na Uniw. Warsz. na podstawie pracy pt. Rodzina w prawodawstwie na ziemiach polskich (Studium etyczno-prawne) (Wil. 1926). W r. szk. 1926/7 Kuratorium Wileńskiego Okręgu Szkolnego zaangażowało go do prowadzenia wykładów z psychologii, pedagogiki i metodyki nauczania na Państwowym Wyższym Kursie Nauczycielskim w Wilnie oraz metodyki nauczania religii na wakacyjnych kursach dla nauczycieli w Wilnie i w miastach powiatowych. Podobne wykłady prowadził na Wyższym Kursie Filozoficzno-Matematycznym w Wilnie zorganizowanym przez Stow. Chrześcijańsko-Narodowe Nauczycielstwa. Jednocześnie uczył religii w starszych klasach Koedukacyjnego Gimnazjum im. Tadeusza Czackiego. Założył i prowadził tamże Stow. Młodzieży Katolickiej. W r. 1927 arcybp wileński Romuald Jałbrzykowski mianował S-ę ojcem duchownym Metropolitalnego Seminarium Duchownego, a 10 VIII 1928 Min. WRiOP powołało go na katedrę teologii pastoralnej na Uniw. Stefana Batorego w charakterze zastępcy profesora. Zajęcia te kolidowały z pracą w wojsku; jednak kilkakrotnie składane prośby S-i o zwolnienie z funkcji kapelana były przez bpa Galla odrzucane, przeniesienie w stan nieczynny uzyskał dopiero w r. 1932. T.r. otrzymał też na własną prośbę zwolnienie z funkcji ojca duchownego w seminarium. Na uniwersytecie, oprócz wykładów z pedagogiki, homiletyki i katechetyki (a przez pewien czas również historii filozofii), prowadził seminarium z teologii pastoralnej i proseminarium; do wykładów tych opracował skrypty. Na zlecenie Kuratorium Oświaty w Wilnie hospitował naukę religii w szkołach. Latem 1930 odbył podróż po Europie Zachodniej w celu zebrania materiałów do habilitacji; wziął też udział w międzynarodowym kongresie liturgicznym w Antwerpii, odwiedził Rzym i sanktuaria pielgrzymkowe, był też w Konnersreuth, gdzie poznał stygmatyczkę T. Neumann. Habilitował się 15 V 1934 na Uniw. Warsz. na podstawie pracy pt. Cel, podmiot i przedmiot wychowania duchowego według Mikołaja Łęczyckiego (Wil. 1933) i uzyskał tam docenturę; w Wilnie jednak pozostał zastępcą profesora.
Jednocześnie angażował się S. w pracę rozmaitych stowarzyszeń: był kuratorem Koła Inteligencji Katolickiej, prezesował Kołu Księży Abstynentów Archidiec. Wileńskiej i współpracował ze świeckim ruchem antyalkoholowym, od r. 1928 był członkiem, a od r. 1933 sekretarzem Związku Zakładów Teologicznych i uczestniczył w jego dorocznych zjazdach, działał w sodalicjach mariańskich, Juventus Christiana i konferencjach św. Wincentego á Paulo. Dużo publikował, najczęściej w „Wiadomościach Archidiecezji Wileńskiej”, gdzie w r. 1932 ogłosił projekt utworzenia kapłańskiej wspólnoty życia i pracy, szeroko dyskutowany, lecz nie zrealizowany. Ponadto drukował w: „Homo Dei”, „Ateneum Kapłańskim”, „Przeglądzie Powszechnym”, „Misterium Christi” oraz w dziennikach: „Słowo” i „Dziennik Wileński”. Był też spowiednikiem w wileńskich klasztorach: dolorystów, niepokalanek, sercanek, misjonarek, urszulanek, ss. Anielskich oraz ss. Matki Bożej Miłosierdzia. W tym okresie zetknął się z siostrą Faustyną Kowalską, z tego ostatniego zgromadzenia, która przybyła do Wilna w r. 1933 i do r. 1936 była penitentką S-i. Początkowo krytycznie odniósł się do jej wizji religijnych i związanych z nimi żądań: sporządzenia wizerunku Chrystusa Miłosiernego, założenia zgromadzenia upowszechniającego jego kult i ustanowienia święta Miłosierdzia Bożego. Skierował ją na przebadanie przez psychiatrę, ale potem nakazał spisywać jej swoje przeżycia; (tak powstał „Dzienniczek” F. Kowalskiej). W r. 1934 poprosił malarza wileńskiego Eugeniusza Kazimirowskiego o namalowanie Chrystusa Miłosiernego wg wizji Kowalskiej i umieścił go w korytarzu klasztoru Bernardynek, których kapelanem i spowiednikiem został w lipcu t.r. Jednocześnie objął rektorstwo kościoła p. wezw. św. Michała przy tymże klasztorze, przeprowadził tam remont i konserwację otaczanego czcią obrazu Matki Bożej. Z czasem coraz bardziej angażował się w sprawę kultu Miłosierdzia Bożego, kierował korespondencyjnie F. Kowalską aż do jej śmierci w r. 1938 i opublikował kilka rozpraw uzasadniających teologicznie jej idee, m.in.: Miłosierdzie Boże (studium teologiczno-praktyczne) (Wil. 1936) i Idea Miłosierdzia Bożego w liturgii (P. 1937). W r. 1938 przestał być rektorem u św. Michała. T.r. powołał Komitet Budowy Kościoła Miłosierdzia Bożego na Snipiszkach w Wilnie. W r.n. podjął podróż do Watykanu dla uzyskania zatwierdzenia kultu Miłosierdzia Bożego, nieudaną z powodu braku poparcia ze strony arcybpa Jałbrzykowskiego.
Wybuch drugiej wojny światowej zniweczył plany budowy świątyni na Snipiszkach. S. sprawował opiekę nad garnizonowym kościołem p. wezw. św. Ignacego od września do grudnia 1939, do przymusowego przekazania go wojsku litewskiemu. Na przełomie r. 1939 i 1940 brał udział w pracach konspiracyjnego Związku Wolnych Polaków. W r. 1940, opracował przy pomocy Jadwigi Osińskiej z Sodalicji Mariańskiej Pań Akademiczek i wydał na powielaczu traktat De Misericordia Dei deque eiusdem festo instituendo (Vilnae), który wywieziony potajemnie w r.n. przez marianina Józefa Jarzębowskiego do USA został tam powtórnie wydany (Detroit 1943) i rozesłany biskupom oraz ośrodkom teologicznym na świecie. Tymczasem rozwój kultu stymulowały warunki okupacji. W czasie wojny S. nadal pracował na Wydz. Teologicznym (do poł. grudnia 1939) i w Metropolitalnym Seminarium Duchownym, a także udzielał się w duszpasterstwie. Po zajęciu Wilna przez Niemców, pod koniec czerwca 1941 zorganizował katechumenat Żydów oraz akcję ratowania im życia i kurs przygotowawczy dla sióstr zakonnych, prowadzących katechizację dzieci żydowskich. Dn. 15 X 1941 przyjął S. prywatne śluby Osińskiej, która wraz ze swymi towarzyszkami dała początek nowemu zgromadzeniu Sióstr Miłosiernego Zbawiciela i Matki Miłosierdzia (obecnie: Siostry Jezusa Miłosiernego). S. był przesłuchiwany przez Niemców, podejrzewających go o pomaganie Żydom. Uniknął aresztowania 3 III 1942 wraz z wykładowcami i alumnami seminarium i, w obawie przed dalszymi represjami, ukrył się jako robotnik pod nazwiskiem Wacława Rodziewicza w domu prywatnym nieopodal klasztoru Urszulanek w Czarnym Borze. Po nadejściu wojsk radzieckich w r. 1944 powrócił do Wilna i zamieszkał przy kościele p. wezw. św. Jana, gdzie zaczął pomagać w duszpasterstwie. Dn. 11 IV 1944 przyjął ponownie śluby od Osińskiej i towarzyszek oraz napisał przed ich wyjazdem do Polski konstytucję dla nowego zgromadzenia. W jesieni t.r. rozpoczął pracę w otwartym znowu Archidiecezjalnym Wyższym Seminarium Duchownym. Trwało to jednak krótko, gdyż 20 II 1945 zostało ono zamknięte przez władze radzieckie, a następnie odtworzone w Białymstoku. S. pozostał w Wilnie i duszpasterzował w kościele p. wezw. Świętej Trójcy. W r. 1946 wprowadził tam język rosyjski do nabożeństw, aby objąć opieką duszpasterską ludność rosyjskojęzyczną. Próbował prowadzić też kurs katechetyczny przy kościele p. wezw. św. Jana, co spowodowało zainteresowanie się nim władz radzieckich.
W lipcu 1947 otrzymał S. wezwanie od arcybpa Jałbrzykowskiego i 8 IX t.r. stawił się w Białymstoku. Rozpoczął znowu wykłady z pedagogiki, katechetyki, psychologii i historii filozofii w seminarium. Ponowił też starania o uzyskanie kościelnej aprobaty dla kultu Miłosierdzia Bożego, wsparł go w tym kard. August Hlond, który własnym kosztem wydał traktat De Misericordia Dei… (Varsaviae 1947) i zawiózł go do Watykanu. Kolejna odmowa pchnęła S-ę do napisania rozprawy O święto Najmiłościwszego Zbawiciela (P. 1947), w której próbował dokonać reinterpretacji swych postulatów. Krytycznie odniósł się do działań ks. Józefa Andrasza, usiłującego w Krakowie propagować kult nowego wizerunku Chrystusa Miłosiernego pędzla Adolfa Hyły. Gdy publikacje Andrasza sprowokowały interwencję episkopatu i zostały wpisane na indeks kościelny, S. przeniósł swe starania na forum konferencji teologicznych; 8 IX 1948 doprowadził do podpisania na zjeździe Polskiego Tow. Teologicznego petycji zbiorowej do Stolicy Apostolskiej. We wrześniu 1949 otrzymał propozycję objęcia katedry teologii moralnej na Wydz. Teologicznym Uniw. Warsz., na co nie zgodził się arcybp Jałbrzykowski, który nadto 21 XI t.r. zakazał kultu Miłosierdzia Bożego w swej diecezji. Odtąd S. zaczął doznawać wiele nieżyczliwości ze strony władz kościelnych i na tym tle krytykowano również jego kwalifikacje teologiczne. Nadal jednak upowszechniał swe poglądy w czasopismach katolickich oraz poza granicami Polski, gdzie oprócz licznych wydań polskich, jego prace były przekładane na języki: łaciński, angielski, francuski, włoski i portugalski. Wydał m.in.: Miłosierdzie Boże – jedyna nadzieja ludzkości (Londyn 1949) i Miłosierdzie Boże w dziełach Jego (T. 1, Londyn 1959, T. 2–3, Rzym–Paryż–Londyn 1962, T. 4, Paryż 1967). W r. 1954, dzięki jego staraniom, Ludomir Slendziński namalował w Krakowie nowy obraz Chrystusa Miłosiernego, który zyskał aprobatę Głównej Komisji Episkopatu Polski. Ciosem dla S-i była notyfikacja Kongregacji Świętego Oficjum z 6 III 1959, zakazująca szerzenia kultu Miłosierdzia Bożego wg objawień s. Kowalskiej.
S. był też diecezjalnym moderatorem Bractwa Trzeźwości; organizował kursy katechetyczne, wykłady z zagadnień religijnych dla inteligencji, wreszcie – Inst. Wyższej Wiedzy Religijnej w Białymstoku. Był inicjatorem rozbudowy kaplicy i utworzenia nowego ośrodka duszpasterskiego w domu Sióstr Misjonarek św. Rodziny przy ul. Poleskiej, co udało się dopiero po zmianach politycznych 1956 r. Starał się też o zorganizowanie domu zakonnego i ośrodka duszpasterskiego przy ul. Celowniczej oraz budowę kościoła przy ul. Wiejskiej. Sytuacja polityczna w l. sześćdziesiątych nie pozwoliła na zrealizowanie tych zamierzeń. W r. 1962 miał wypadek samochodowy oraz doznał porażenia nerwu twarzowego. Dn. 18 IX t.r. został S. zwolniony z obowiązków profesorskich pod pretekstem niemożności sprawowania związanej z nimi posługi w kościele seminaryjnym, co boleśnie przeżył. Otrzymał rentę starczą i nadal pracował w kaplicy przy ul. Poleskiej. Rozpoczęcie w r. 1965 procesu beatyfikacyjnego s. Kowalskiej przez arcybpa krakowskiego Karola Wojtyłę oraz zmiana pokoleniowa we władzach własnej diecezji zachęciły S-ę do ponowienia starań o ustanowienie święta Miłosierdzia Bożego. W r. 1971 przedłożył biskupom polskim memoriał Duch liturgii Niedzieli II Wielkanocy, a w r.n. zwrócił się w tej sprawie do kard. Stefana Wyszyńskiego (bezskutecznie). W r. 1972 bp Henryk Gulbinowicz, administrator archidiecezji w Białymstoku, mianował S-ę kanonikiem gremialnym kapituły wileńskiej, a w r.n. zgodził się na umieszczenie obrazu Slendzińskiego w prokatedrze białostockiej. S. zmarł 15 II 1975 w Białymstoku; pochowany został na tamtejszym cmentarzu farnym.
Dn. 15 IV 1978 Watykan odwołał zakaz kultu Miłosierdzia Bożego, a w wydanej w r. 1980 encyklice „Dives in misericordia” papież Jan Paweł II odniósł się do niego pozytywnie. Dn. 4 XII 1987 nowy administrator w Białymstoku, bp Edward Kisiel, rozpoczął proces beatyfikacyjny S-i na szczeblu diecezjalnym; z tej okazji jego zwłoki przeniesiono 30 XI 1988 do dolnego kościoła Miłosierdzia Bożego. W r. 1993 (tuż po beatyfikacji s. Kowalskiej) akta procesu S-i przekazano do Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych.
S. pozostawił kilka tekstów wspomnieniowych, m.in. Dziennik z l. 1915–74 (Arch. Archidiec. w Białymstoku, fragment opublikowany w „Wiad. Kośc. Archidiec. w Białymstoku” R. 16: 1990 s. 36–49), Wspomnienia z przeszłości (tamże R. 11: 1985 nr 2–4, R. 12: 1986 nr 1) oraz Moje wspomnienia o śp. siostrze Faustynie (oprac. w r. 1948).
Portret S-i w domu generalnym Zgromadzenia SS. Jezusa Miłosiernego w Myśliborzu; – Baranowski H., Baranowska Z., Goławska J., Bibliografia Wilna, Tor. 1996–2000 I–II; Polonica zagraniczne. Bibliografia za okres od września 1939 do 1955 roku, W. 1991 III; Kubicki, Bojownicy kapłani, III cz. 2; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Słownik pedagogów polskich, Kat. 1998 (K. Jędrzejczak); Słown. Pol. Teologów Katol., VII (T. Krahel); Catalogus ecclesiarum et cleri archidioecesis Vilnensis [za l.] 1925–1939, Vilnae 1924–39; Catalogus ecclesiarum et cleri dioecesis Vilnensis pro anno Domini 1924, Vilnae 1923; Elenchus omnium ecclesiarum et universi cleri dioeceseos Vilnensis pro anno Domini 1911, [Vilnae 1910]; Roczn. oficerski, W. 1923, 1924, 1928, 1932; Roczn. Uniw. Stefana Batorego w Wilnie 1937–8, 1938–9; Spisok zemlevladel’cev minskoj gubernii, Minsk 1889 s. 53 (dot. ojca S-i); Uniw. Stefana Batorego w Wilnie. Skład uniwersytecki w r. akad. 1933/4 oraz zmiany zaszłe w l. 1929/30, 1930/1, 1931/2, 1932/3, Wil. [1933]; toż za l. 1934/5–1936/7, Wil. [1934–6]; Uniw. Stefana Batorego w Wilnie. Spis wykładów na trzy semestry z l. akad. 1929/30–1938/9, Wil. [1929–38]; – Archidiecezjalne Wyższe Seminarium Duchowne w Białymstoku 1945–1980, Red. E. Ozorowski, Białystok 1981 s. 114–24; Archidiecezjalne Wyższe Seminarium Duchowne w Białymstoku 1945–1995. Księga jubileuszowa, Red. S. Hołodok, Białystok 1995; Ból niedowierzania, Red. K. M. J. Wittlieb, Szczecin 1993; Ciereszko H., Sługa Boży ksiądz Michał Sopoćko, Białystok 1995; Górski T., Praca marianów wśród Polonii amerykańskiej, w: Działalność męskich zgromadzeń zakonnych wśród Polonii, L. 1982; Grzegorczyk J., Każda dusza to inny świat. O Faustynie, faustynkach, ks. Sopoćce i dzieciach marnotrawnych, P. 1998; Księga pamiątkowa ku uczczeniu CCCL rocznicy założenia i X wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego. Dziesięciolecie 1919–1929, Wil. 1929 II; Paszkiewicz M., Ks. Michał Sopoćko (1888–1975), Białystok 1987; Sługa Boży ksiądz Michał Sopoćko realizator dzieła Miłosierdzia Bożego, Białystok 1994; Strzelecki S., Idea Miłosierdzia Bożego w życiu i działalności ks. Michała Sopoćki, „Homo Dei” R. 48: 1979 nr 1 s. 59–65; tenże, Praca duszpasterska księdza Michała Sopoćki w Wojsku Polskim na tle jego wspomnień, „Studia Teolog. Białystok, Drohiczyn, Łomża” T. 13: 1995 s. 339–55; tenże, Wkład księdza Michała Sopoćki w formację duchowieństwa, Białystok 1982; Świątecka M., Apostoł miłosierdzia Bożego, „Tyg. Powsz.” 1989 nr 16; Życie religijne w Polsce pod okupacją 1939–1945. Metropolia Wileńska i Lwowska, zakony, Red. Z. Zieliński, Kat. 1992; Wilanowski C., Konspiracyjna działalność duchowieństwa katolickiego na Wileńszczyźnie w latach 1939–1944, W. 2000; – Dzienniczek siostry Marii Faustyny Kowalskiej, Kr. 1987; Kisiel E., Ks. Michał Sopoćko (w 10-rocznicę śmierci), „Tyg. Powsz.” 1985 nr 23; Synodus archidioecesana Vilnensis…, Vilno 1932 s. XXXVII; – „Tyg. Powsz.” 1975 nr 15 (nekrolog), 1984 nr 25, 1988 nr 6; „Wiad. Kośc. Archidiec. w Białymstoku” R. 1: 1975 nr 1 s. 118–20, R. 14: 1988 nr 3 s. 106–11, R. 15: 1989 nr 1 (poświęcony S-ce, m.in. Strzelecki S., O. Józef Andrasz i ks. Michał Sopoćko jako szerzyciele nabożeństwa do Miłosierdzia Bożego, s. 47–55), R. 16: 1990 nr 1 (poświęcony S-ce, m.in : artykuły J. Pankiewicza, A. Szczęsnego, J. Zabielskiego, J. Ostrowskiego, M. Korsaka, T. Żdanuka); – Arch. Archidiec. w Białymstoku: Arch. S-i; Arch. Domu Generalnego Zgromadzenia SS. Jezusa Miłosiernego w Myśliborzu: Arch. S-i oraz akta jego dotyczące.
Tadeusz Krahel