Mazanowski Mikołaj (1861–1944), pedagog, historyk literatury. Ur. 21 I w Witorożu (pod Białą na Podlasiu), był jednym z pięciorga dzieci Jana, księdza greckokatolickiego, i Anny z Szymańskich, bratem Antoniego Gabriela (zob.). M. uczęszczał zapewne do gimnazjów w Białej, Siedlcach i Radomiu, a od r. 1876 do lwowskiego Gimnazjum im. Franciszka Józefa, gdzie w r. 1881 złożył egzamin dojrzałości. Do r. 1885 studiował na Wydziale Filozoficznym Uniw. Lwow. polonistykę u R. Pilata i filologię klasyczną u L. Ćwiklińskiego. Był przez blisko rok nauczycielem domowym u Stanisława Badeniego, a od r. 1887 zastępcą nauczyciela w IV Gimnazjum we Lwowie. W l. 1891/2–1892/3 uczył w gimnazjum bocheńskim, a od r. 1893/4 w Gimnazjum Św. Jacka w Krakowie. W r. 1910 objął kierownictwo samodzielnej filii tego zakładu, zamienionej w r. 1919 na Gimnazjum VII, i był jego dyrektorem aż do przejścia na emeryturę w r. 1927. Uczył również w innych krakowskich szkołach średnich. Na polu historii literatury debiutował M., opracowując monograficznie – po raz pierwszy – Żywot i utwory Antoniego Malczewskiego (Lw. 1890); sumienność i staranność autora, rozpatrującego głównie zagadnienia biograficzne i genetyczne, zapewniła tej książce aktualność na parę dziesiątków lat. W t. r. ogłosił rozprawę szczegółowo rejestrującą wpływ F. Schillera na poezję A. Mickiewicza („Pam. Tow. Liter. im. A. Mickiewicza”) oraz wydał kilka drobnych tekstów autora „Pana Tadeusza”. Interesowała go twórczość S. Goszczyńskiego i J. B. Zaleskiego, «życie i dzieła» tego ostatniego omówił w popularnej monografii (Pet. 1900 w serii „Życiorysy Sławnych Polaków”, Wyd. 2, tamże 1901). Po latach wydał „Zygmunta Krasińskiego młodociane przekłady” (Kr. 1912). W r. 1902 został członkiem Komisji AU do Badań w Zakresie Historii Literatury i Oświaty w Polsce.
Mimo sukcesów w badaniach historycznoliterackich M. rychło przerzucił się na działalność popularyzatorską. W wydawanej przez W. Zukerkandla w Złoczowie Bibliotece Powszechnej ogłosił charakterystyki: J. Słowackiego (1896), Z. Krasińskiego (1897), A. Malczewskiego (1897), A. Fredry (1900), J. I. Kraszewskiego (1905), i S. Goszczyńskiego (1908). Miały one duże powodzenie (niektóre wznawiano jeszcze w międzywojennym dwudziestoleciu), ale fachowcy oceniali je często mało życzliwie. Wspólnie z bratem Antonim napisał M. Podręcznik do dziejów literatury polskiej (Kr. 1901), a po śmierci brata uzupełniał i poprawiał nowe wydania prac zmarłego. Wielokrotnie zabierał M. głos w sprawach szkolnych, głównie na łamach „Muzeum” (IV sprawie biednej młodzieży szkół średnich, 1894, O godności i moralnej powadze stanu nauczycielskiego w naszej szkole średniej, 1904, Kilka uwag w sprawie nauki języka polskiego, 1910 i in.). Z doświadczeń nauczycielskich powstały dwie serie Szkiców pedagogicznych (Kr. 1912, 1917) ujmujących w beletrystycznej postaci aktualne tematy. M. okazał tutaj doskonałe zrozumienie młodzieży, w której widział często ofiarę zakłamania i obłudy dorosłych. Był też M. autorem powieści dla starszych dzieci Duch puszczy podlaskiej (W.–Kr. 1924), wykorzystał w niej wspomnienia ze swojej młodości. Zmarł 26 I 1944 w Krakowie i został pochowany na cmentarzu Rakowickim.
Z małżeństwa (w r. 1893) z Emmą z Fischerów (zm. 1958) miał synów: Jerzego i prawnika Romana, córki: nauczycielkę polonistkę Janinę, zamężną za Zygmuntem Rusinkiem, śpiewaczkę Zofię, zamężną za Władysławem Daabem, i Wandę, zamężną za Mieczysławem Obtułowiczem.
Ołówkowy portret M-ego, wykonany przez J. Mehoffera (1943), oraz fot. w posiadaniu Romana Mazanowskiego w Sosnowcu; – Estreicher; Jagoda Z., Jarowiecki J., Uryga Z., Bibliografia metodyki nauczania języka polskiego (1918–1939), W. 1963; Polska Bibliografia Literacka za l. 1946–7, Wr. 1956–8; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; – Bielak F., M. Mazanowski, „Pam. Liter.” 1946 s. 261–3; tenże, (wspomnienie), „Przegl. Hist.-Oświat.” 1948 (egzemplarz w B. Uniw. Warsz.); Księga pamiątkowa półwiekowego jubileuszu Gimnazjum im. Franciszka Józefa I we Lwowie, Zestawił J. Chołodecki Białynia, Lw. 1909 (fot.); Turowski S., Antoni Mazanowski (1858–1916), w: Sprawozdanie 34 Dyrekcji c. k. Gimnazjum III w Krakowie za r. szk. 1916/17, Kr. 1917; – Sprawozdanie Dyrekcji c. k. Gimnazjum w Bochni za r. szk. 1892–3, Kr. 1892–3; Sprawozdanie Dyrekcji Państwowego Gimnazjum VII im. A. Mickiewicza w Krakowie za r. szk. 1929/30, Kr. 1930 s. 39–40; Sprawozdanie Dyrektora c. k. IV Gimnazjum we Lwowie za r. szk. 1888–1891, Lw. 1888–91; Sprawozdanie Dyrektora c. k. Gimnazjum Lwowskiego im. Franciszka Józefa za r. szk. 1877–9, Lw. 1877–9; Sprawozdanie Dyrektora c. k. Gimnazjum Św. Jacka w Krakowie za r. szk. 1894–1909 Kr. 1894–1909; – Cmentarz Rakowicki w Kr.: Księgi zmarłych; IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna; – Informacje Romana Mazanowskiego.
Rościsław Skręt