Sapieha Paweł Franciszek h. Lis, imię zakonne Bernard (1657–1715), cysters, opat paradyski, biskup żmudzki. Ur. w Żurawnie (ochrzczony 23 IV 1657), był synem pisarza polnego kor. Jana Fryderyka (zob.) i Konstancji z Herburtów, bratem Kazimierza Władysława (zob.) i Mikołaja Leona (zob.).
Uczył się S. w kolegiach jezuickich we Lwowie i Warszawie. W r. 1674 uczestniczył w elekcji Jana III z woj. brzeskim lit. Edukację zakończył podróżą po Europie Zachodniej, odwiedził Włochy, Francję (1678/9), Niderlandy i Niemcy. Być może brał udział w wyprawie na Słowację i Węgry w końcu 1683 r. w armii lit., podobno został wtedy pułkownikiem. Już w styczniu 1684 dowodził chorągwią dragońską. Porzucił jednak karierę wojskową i wstąpił do stanu duchownego; dn. 1 V 1686 otrzymał święcenia niższe, a 25 III 1688 święcenia kapłańskie. We wrześniu t. r. został proboszczem kodeńskim (zrezygnował z prepozytury wstąpiwszy do zakonu cystersów). Przebywał często na dworze królewskim, cieszył się dużą sympatią i protekcją pary królewskiej. Był kanonikiem warszawskim (już w r. 1690, zrezygnował na początku stycznia 1699) oraz wileńskim (18 VII 1689, zrzekł się 1692), kustoszem płockim, kantorem wileńskim (już w r. 1690), scholastykiem sandomierskim od 26 VI 1693 (zrzekł się w r. 1695).
W l. 1692–5 starał się S. o biskupstwo żmudzkie, mając poparcie krewnych linii czerejskiej i królowej, ale Jan III nie chciał wzmacniać pozycji Sapiehów na Żmudzi i nie zgodził się na nominację S-y. Mimo poparcia królowej nie otrzymał też w r. 1693 kanonii warmińskiej. W czasie sejmu w Grodnie w r. 1693 otrzymał stanowisko sekretarza duchownego lit. zapewne na skutek mylnej wiadomości o śmierci piastującego ten urząd Wincentego Wołłowicza. O utrzymanie tytułu walczył długie lata; bezprawnie używał go w l. 1694–5. Dla zażegnania nieporozumienia Sobieski nadał S-że 5 V 1695 referendarię lit., ale S. odmówił jej przyjęcia. Po śmierci Wołłowicza w r. 1698 S. starał się o sekretarię duchowną lit. u Augusta II, nie otrzymał jej jednak na skutek sprzeciwów opozycji antysapieżyńskiej. Jak wszyscy Sapiehowie kodeńscy dochował wierności Augustowi II i wreszcie 18 IV 1704, dzięki protekcji Karola Stanisława Radziwiłła, otrzymał upragnioną sekretarię lit. Miał złożyć przysięgę na ten urząd w Krakowie w styczniu 1705, ale król wyjechał do Saksonii. Być może dopełnił tego dopiero na radzie senatu w marcu t. r., w której uczestniczył. Na początku 1707 r. pod naciskiem rodziny przeszedł na stronę Stanisława Leszczyńskiego i przybył do niego do Leissnig pod Lipskiem 1 III. Przed 18 IV t. r. dostał S. od Leszczyńskiego nominację na biskupstwo chełmińskie, dalej jednak używał tytułu sekretarza lit. S. nie czuł się zupełnie związany z Leszczyńskim i już w końcu sierpnia 1709 był pod Babimostem w obozie Augusta II powracającego do Polski. Wrócił jednocześnie do swego sekretarstwa. Na Walnej Radzie Warszawskiej uczestniczył m. in. w audiencji nuncjusza 24 II 1710 i czytał od tronu list papieża w senacie.
Już w r. 1694 był S. opatem cystersów w Paradyżu, przyjąwszy po wstąpieniu do zakonu imię Bernard. Dn. 16 I 1708 został komisarzem generalnym zakonu cystersów w Polsce. Uczestniczył na przełomie lutego i marca 1708 w obradach kapituły generalnej zakonu. Przewodniczył obradom kapituły cysterskiej w Bienieszewie w r. 1710, na której proszono go, aby wyznaczył dwa klasztory na studia filozoficzne i teologiczne dla prowincji polskiej. Dn. 16 XII 1713 otrzymał wreszcie biskupstwo żmudzkie, na które prekonizował go papież 21 I 1715 i zezwolił mu zatrzymać na 5 lat opactwo paradyskie. S. został zobowiązany do renowacji rezydencji biskupów żmudzkich w Worniach, utworzenia seminarium duchownego i banku pobożnego w diecezji oraz prebendy dla teologa i penitencjarza w kapitule żmudzkiej. Dn. 15 X t. r. wyznaczony został na członka komisji do rewizji dóbr kamedułów wigierskich przy nuncjuszu apostolskim, ale w czynnościach tych już nie uczestniczył. Miał tytuł asystenta tronu papieskiego.
Wg działu dóbr rodzinnych przeprowadzonego w Maciejowie 20 VI 1677 S-że przypadły majętności: Czarnobyl (woj. kijowskie), Berezołupy na Wołyniu i Żurawno w ziemi lwowskiej. Ze względu na spustoszenie tej ostatniej bracia zobowiązali się dać mu 40 tys. złp., a do wypłaty tej sumy oddali folwark Zabłocie z dóbr kodeńskich. W r. 1687 kupił od Izydora Affaity: część wsi Radonie, Dąbrówka i Musoły w ziemi warszawskiej. Odsprzedał zapewne Czarnobyl bratu Kazimierzowi Władysławowi. S. był fundatorem ołtarza Jezusa Ukrzyżowanego w kościele kodeńskim i tzw. Kampanii lub Placencji, tj. zespołu mieszkalnego dla kapłanów w Kodniu. Pozostawił własnoręczny diariusz prowadzony od r. 1694; spisywany niedbale zawiera on niewiele tylko informacji o wydarzeniach publicznych i samym autorze (Arch. Radziwiłłów, Dz. II ks. 60 k. 179–296). S. zmarł po długiej chorobie w Kodniu 1 X 1715 i został tam pochowany, a bratanek Jan Fryderyk (zob.) wzniósł mu nagrobek.
Portret całopostaciowy na grawiurze Bernigerotha (reprod. w: Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970, plansza 13); Portret półpostaciowy z galerii kodeńskiej w Muz. Narod. w Przemyślu; – Estreicher; PSB (Affaita Izydor); Hierarchia catholica medii aevi, V 343; Sapiehowie; Elektorów poczet; Szostkiewicz, Katalog bpów obrządku łac.; Willi D., Päpste, Kardinäle und Bischöfe aus dem Cistercienser-Order, Bregenz 1912 s. 77; Wiśniewski, Katalog prałatów sandomierskich; – [Pruszkowski J.] P. J. K. Podlasiak, Kodeń Sapiehów…, Kr. 1898 s. 75–7, 79; Wołonczewski M., Biskupstwo żmujdzkie, Kr. 1898 s. 91–2; – Codex Mednicensis seu Samogitiae Dioecesis, Vol. 2, Coll. P. Jatulis, Romae 1989 nr 310 s. 422–3; Jabłonowski J. S., Dziennik (1694–1695), Wyd. W. Chomętowski, W. 1865 s. 93; Misztołt A. A., Historia […] domus Sapiehanae…, Wil. 1724 s. 224–7; Ostrowski-Daneykowicz, Swada; Parthenay J. C., Dzieje panowania Fryderyka Augusta II, króla polskiego, w roku 1734 napisane, Przełożył T. H. [Herburt], W. 1854 s. 272; Peregrynacja Stanisława Wierzbowskiego, wojewodzica sieradzkiego, do Francji w latach 1678, 1679, 1680 i 1681, Wyd. J. K. Załuski, „Czas. Dodatek miesięczny” 1858 (marzec) s. 502; Relationes status dioecesium in Magno Ducatu Lithuaniae, Ed. P. Rabikauskas, Romae 1971 I; Sarnecki K., Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego, Wr. 1958; – AGAD: Arch. Publ. Potockich, rkp. 163 T. 3 k. 787–788, 811–813, rkp. 163a T. 7 k. 485–486, Arch. Radziwiłłów, Dz. V nr 6465 (list z 18 IV 1707), 13831 (listy z 6 I 1705, 8 IX 1707, 6 IX 1708), 13870, 15956, 18782 (list z 27 VIII 1709), Dz. VI nr 11–79 (pod 1 X 1715), Arch. Roskie, Korespondencja, rkp. LV, nr 19; AP w Kr., Oddział na Wawelu: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów, rkp. 992, 996, 997, 1025; Arch. Kongregacji Konsystor. w Rzymie: consist. vol. 103 k. 250–253 (mikrofilm w Zakładzie Hist. KUL); B. Czart. 2896, nr 73; B. Lit. Akad. Nauk w Wil.: F 43 nr 681; B. Narod.: rkp. 9077 k. 360; B. Ossol.: rkp. 136 k. 111v., 144v.; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, Oprac. przez Eustachego S. Sapiehę.
Andrzej Rachuba