Staszewski (Książek-Staszewski) Stanisław, właśc. Książek Stanisław Maksymilian, pseud. St. K. (1865–1928), aktor, dyrektor teatru, autor dramatyczny, dziennikarz, wydawca.

Ur. 12 IX w Krakowie, był synem Michała Książka (ur. 1826), kucharza, i Antoniny z Łętowskich (1836–1915), bratem Władysława Ignacego (1857–1897), znanego pod pseud. Julian Łętowski (zob.), Karola (ur. 1858), Marii (ur. 1862), Antoniego i Józefy Heleny (1874–1911), nauczycielki. Brat S-ego, Antoni Książek (1872–1935), ur. 5 IV w Krakowie, wydawca i redaktor, od r. 1910 był żonaty z Anną z Wanachów (ur. 1889), wraz z Wiktorem Messingerem opracował „Nowy terytorialny podział m. Łodzi” (Ł. 1925); zmarł w Lublinie.

S. uczył się w Krakowie na zecera i pracował w tamtejszej drukarni; na początku l. osiemdziesiątych przeprowadził się z całą rodziną do Warszawy, gdzie mieszkał jego brat, Julian Łętowski. Wkrótce, pod pseud. Staszewski (którym oprócz nazwiska posługiwał się odtąd na scenie, zwłaszcza do ok. r. 1900) wstąpił do objazdowego zespołu teatralnego Józefa Puchniewskiego; w kwietniu 1884 występował z nim w Płocku, w sezonie letnim t.r. (2 VI – 1 X) w teatrzyku ogródkowym Belle Vue w Warszawie, następnie do 6 I 1885 ponownie w Płocku i do maja t.r. w Kaliszu. Po uzyskaniu prawa debiutu w Warszawskich Teatrach Rządowych (WTR) znalazł się, choć bez stałego angażu, w zespole Teatru Nowego, gdzie m.in. zagrał 17 V epizodyczną rolę Józefka w wodewilu „Werbel domowy” Jana Kantego Gregorowicza oraz 4 VIII dużą rolę Frania w „Przed śniadaniem” Jana Aleksandra Fredry. Od jesieni t.r. występował znowu w zespołach objazdowych: Kazimierza Sarnowskiego (m.in. od 14 IX do 5 X w Łowiczu), następnie przez pół roku (od listopada t.r. do maja 1886) ponownie u Puchniewskiego w Lublinie oraz do r. 1887 w trupie braci K. i Stanisława Sarnowskich (m.in. od 23 IV do 2 V w Łowiczu); w ostatnim kwartale t.r. grał w Kaliszu, kolejny raz z Puchniewskim. W r. 1888 rozpoczął współpracę dziennikarską z prasą warszawską, być może ze „Słowem”, w którym od r. 1882 pracował Łętowski. Równocześnie występował w l. 1888–90 głównie w teatrze w Poznaniu, a w miesiącach letnich w warszawskich teatrzykach ogródkowych (1888 – Belle Vue, 1889 i 1890 – Wodewilu). Przez ponad rok (27 IX 1890 – 14 X 1891) grał w teatrze w Łodzi, w zespole Karola Kopczewskiego, a od 8 XII 1891 w trupie Łucjana Kościeleckiego: do 28 II 1892 w Petersburgu, wiosną t.r. w Rydze, Mitawie i Moskwie. Dn. 13 XI ponownie wystąpił w WTR tym razem na scenie Teatru Małego w roli Rubena w dramacie „Uriel Akosta” K. Gutzkowa; od stycznia 1893 wszedł do zespołu Teatru Małego. W r. 1894 odkupił od braci Sarnowskich koncesję na prowadzenie zespołu i jako jego dyrektor wyjechał w grudniu t.r. na sezon zimowy do Kielc. Od marca 1895 występował z zespołem w Częstochowie, Sosnowcu, Dąbrowie i Ciechocinku (latem w sezonowych spółkach: w lipcu ze S. Sarnowskim, w sierpniu z Puchniewskim), a od września t.r. do lutego 1896 w Łowiczu, Kaliszu i Kole. W l. dziewięćdziesiątych przerobił na scenę powieści: „Pałac i rudera” Bolesława Prusa (wspólnie z Józefem Popławskim, wyst. 1889 w teatrze Wodewil w Warszawie), „Zaklęty dwór” Walerego Łozińskiego (wyst. 1890 w teatrze Victoria w Łodzi), „Kanarki” Władysława Sabowskiego (z Aleksandrem Messyngiem, wyst. 1892 w teatrze Wodewil w Warszawie), „Placówka” Prusa (ponownie z Popławskim, wyst. w czerwcu 1897 w teatrze Bagatela w Warszawie). Przekładał także dramaty z języka niemieckiego.

W r. 1897 otrzymał S. zakaz carski prowadzenia działalności teatralnej; zamieszkał wtedy w Łodzi i w grudniu t.r. wszedł na kilka miesięcy do redakcji dziennika „Rozwój”. W r. 1898 został współwydawcą z Kazimierzem Brzozowskim nowo powstałego dziennika „Goniec Łódzki”. W r. 1899 wrócił do pracy aktorskiej; w lutym i marcu t.r. z zespołem teatralnym Karola Brzozowskiego występował we Włocławku i Łowiczu. W r. 1903 bezskutecznie kandydował na stanowisko dyrektora Teatru Wielkiego w Łodzi oraz złożył ofertę na zorganizowanie tamże teatru ludowego. T.r. razem z Janem Żółtowskim nabył drukarnię Kazimierza Brzozowskiego i został redaktorem naczelnym „Gońca Łódzkiego”. W r. 1906 został współwłaścicielem „Gońca Łódzkiego” (z Żółtowskim); po likwidacji tej gazety otrzymał zezwolenie (29 III t.r.) na wydawanie „Kuriera Łódzkiego”. Na łamach pisma opowiadał się za teatrem o charakterze popularnym, zarzucając Marianowi Gawalewiczowi, dyrektorowi łódzkiej sceny, wystawianie «sztuk modern», «nastrojowych» i «czczych farsideł». T.r. wydawał efemeryczne tygodniki: humorystyczny „Harap” oraz „Gazetę Niedzielną” (drukował ją także w r. 1909).

Dn. 30 V 1906 został jedynym właścicielem drukarni Brzozowskiego (umowę podpisał w jego imieniu Józef Książek), która jednak w związku z konfiskatami „Kuriera Łódzkiego” była następnie kilkakrotnie zamykana; drukowano w niej m.in. wydawnictwa beletrystyczne jako dodatki do „Kuriera”, publikacje księgarni Ludwika Fiszera, kalendarze i druki akcydensowe. Nie rezygnował S. z występów aktorskich; w marcu t.r. grał w operetkach i wodewilach w Nowym Teatrze Polskim w Warszawie. Od 30 IX 1909 kierował teatrem w Sosnowcu, a w okresie 19 VII 1910 – 1 IV 1911 teatrem operetkowym w Kaliszu. Wiosną 1911 starał się bezskutecznie o dyrekcję Teatru Miejskiego w Krakowie, a latem prowadził sezonowy teatrzyk Renaissance w Warszawie. T.r., po likwidacji „Kuriera Łódzkiego”, wydawał „Nowy Kurier Łódzki”. W sezonie 1912/13 występował w Teatrze Polskim w Łodzi pod dyrekcją Andrzeja Mielewskiego. Od 30 VIII 1913 był kierownikiem artystycznym Opery i Operetki Łódzkiej, z siedzibą w Teatrze Popularnym; wystawiał m.in. „Targ na dziewczęta” V. Jacobiego, ze sceną modnego wówczas tanga. Po ostatnim przedstawieniu w Łodzi 27 II t.r. wyjechał z częścią zespołu na miesiąc do Lublina.

W maju 1913 zespół muzyczny S-ego przeniósł się do Wilna i z częścią ekipy tamtejszego teatru polskiego występował (15 V – 26 VIII) jako Teatr Nowoczesny w budynku Teatru Letniego w Ogrodzie Pobernardyńskim. Na każdy wieczór przygotowywał S. specjalny program obejmujący utwory: dramatyczny, muzyczny i choreograficzny. Gdy z powodu wybuchu pierwszej wojny światowej nie mógł objąć sceny wileńskiej Edmund Rygier, miejscowe Tow. Popierania Polskiej Sztuki Scenicznej powierzyło ją S-emu, wspomagając go dotacją. W sezonie zimowym (3 X 1914 – 14 IV 1915) zespół S-ego, jako Teatr Polski, grał w budynku teatru na Pohulance głównie repertuar popularny, ale też „Dziady” Adama Mickiewicza i „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego. Wiosną 1915 zrezygnował S. z prowadzenia sceny wileńskiej; następnie, ponieważ był poddanym austriackim, został przesiedlony do Moskwy. Po rewolucji lutowej 1917 r. wrócił (przez Szwecję) do Łodzi. W wydawanym wówczas przez brata, Antoniego, „Nowym Kurierze Łódzkim” kierował pracami redakcyjnymi, publikował artykuły teatralne i recenzje. W styczniu 1920 starał się bezskutecznie o objęcie dyrekcji Teatru Miejskiego w Łodzi. T.r. był wiceprezesem Stow. Właścicieli Drukarń i Litografii m. Łodzi, a także (wg S. Poręby) założył w Bydgoszczy pismo „Kurier Bydgoski”. Z inicjatywy S-ego zorganizowano i otwarto 21 IX 1921 Teatr Pomorski w Grudziądzu, pierwszą stałą polską scenę w tym mieście. S. został jego dyrektorem oraz kierownikiem artystyczno-literackim i wystawiał w nim, głównie w reżyserii Mieczysława Mieczyńskiego, operetki, komedie, klasykę narodową i polskie sztuki współczesne. W sezonie 1922/3 odszedł z dyrekcji, pozostając kierownikiem artystycznym tego teatru, a następnie został członkiem Komisji Teatralnej przy Magistracie Grudziądza. Ponownie prowadził teatr w sezonie 1924/5, mimo że nie dostał koncesji Związku Artystów Scen Polskich. S. zmarł w Grudziądzu 26 VI 1928, został pochowany w Łodzi, na cmentarzu św. Józefa, w grobie rodzinnym (kw. 11–V–19, na inskrypcji grobowca błędny rok śmierci).

W małżeństwie (ślub 12 IV 1893 w Warszawie) z Józefą z Cichockich (1871–1912) miał S. pięcioro dzieci: Janinę Książek, pseud. Staszewska (1893–1979), aktorkę, zamężną za Janem Ćwiklińskim (1888–1976), adwokatem, kapitanem Legionów Polskich, matkę aktora Jerzego Ćwiklińskiego (1923–1969); Jadwigę Zofię (1894–1982), zamężną za Leonem Wysockim, majorem w Armii Polskiej gen. Józefa Hallera; Władysława (zm. przed drugą wojną światową); Irenę Helenę (1896–1951), zamężną za Janem Walerianem Dyduszyńskim (1886–1945), agronomem, absolwentem Akad. Rolnej w Dublanach; Józefa, żonatego z Antoniną z Książków.

Kaszubina W., Bibliografia prasy łódzkiej 1863–1944, Ł. 1967; – Katalog rękopisów teatralnych Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu, Red. A. Domańska, W.–P. 1990; – Słown. Pracowników Książki Pol. (J. Jaworska, bibliogr.); Słown. Teatru Pol.; Słown. Teatru Pol., II; – Konarska-Pabiniak B., Repertuar teatru w Płocku 1808–1939, W. 1982 cz. 1–2; Kruk S., Repertuar teatru lubelskiego 1864–1890, W. 1979; – Dzieje teatru polskiego, Red. T. Sivert, W. 1987–8 IV cz. 1–2; Estreicher K., Teatra w Polsce, Kr. 1992; Konarska-Pabiniak B., Teatr w dawnym Płocku 1808–1939, W. 1984; Kruk S., Życie teatralne w Lublinie (1782–1918), L. 1982; Kuligowska-Korzeniewska A., Scena obiecana, Ł. 1995; Lech M. J., Drukarze i drukarnie w Królestwie Polskim 1869–1905, W. 1979 s. 136; Poręba S., Stanisław Książek-Staszewski, „Ilustr. Kur. Pol.” 1982 nr 247 (mutacja grudziądzka); Romanowski A., Młoda Polska wileńska, Kr. 1999; Sławińska E., Życie kulturalno-literackie Grudziądza w latach 1918–1939, Gd. 1980; Wieczorek W., Pierwsza, nie publikowana fotografia redakcji łódzkiego „Rozwoju” z 1898 r., Ł. 1961 (fot.); Wosiek M., Historia teatrów ludowych. Polskie zespoły zawodowe 1898–1914, Wr. 1975; Z dziejów teatru grudziądzkiego, Oprac. T. Rauchfleisz, S. Poręba, Grudziądz 1986 s. 5, 8 (fot.); – „Świat” 1915 nr 50; – AP w Kr.: Spisy mieszkańców Kr. z l. 1870, 1880; Paraf. rzymskokatol. p. wezw. św. Szczepana w Kr.: Akt ur. S-ego; USC w Grudziądzu: Akt zgonu S-ego, nr 361/1928; – Informacje od wnuka S-ego, Jana Dyduszyńskiego ze Szczecina oraz wnuczki brata S-ego, Antoniego, Hanny Książek-Konickiej z Boulogne (Francja).

Agnieszka Marszałek i Roman Włodek