Przeczytański Stefan, w zakonie Patrycy od św. Stefana (1750–1817), pijar, filozof, matematyk, kaznodzieja. Ur. 1 VIII w woj. bracławskim w rodzinie drobnoszlacheckiej, był synem Jana.
Kształcił się w kolegium pijarskim w Międzyrzeczu Koreckim. Dn. 27 VII 1774 wstąpił do pijarów. Nowicjat odbył w Łukowie (1774/5–1775/6), gdzie też po złożeniu ślubów zakonnych rozpoczął pracę nauczycielską w klasach niższych. Po ukończeniu bowiem szkół międzyrzeckich «tyle już z nich wyszedł wydoskonalonym, że mu zwierzchność zgromadzenia skróciła lata przepisane prawami do wyjścia na publicznego nauczyciela» („Gaz. Korespondenta Warsz. i Zagran.”). W l. 1776/7–1777/8 studiował filozofię w seminarium dla kleryków w Międzyrzeczu Koreckim, logikę i matematykę pod kierunkiem Patrycego Skaradkiewicza. Przez następne 3 lata był profesorem w Złoczowie, ucząc kolejno w syntaksie, poetyce i retoryce. Od jesieni 1781 przebywał przez 2 lata w Warszawie, uczył matematyki w Collegium Regium, służył radą Andrzejowi Gawrońskiemu, tłumaczowi polskich przekładów podręczników geometrii i algebry S. L’Huilliera; wtedy też zapewne odbył studia teologiczne i uzyskał święcenia kapłańskie. W jesieni 1783 powołany został na profesora logiki, matematyki i fizyki w seminarium pijarskim dla kleryków. Na tym stanowisku w l. 1783/4–1788/9 uczył «laudatissime» i «solidissime» kleryków w Międzyrzeczu Koreckim, a następnie (po przeniesieniu tam seminarium) w Łomży (profesor «incomparabilis»), gdzie równocześnie pełnił funkcję prefekta szkół łomżyńskich. W wykładzie logiki «trzymał się „Loiki” Kondylaka [Condillaca] jako przepisanej od Komisji Edukacji Narodowej», dawał «jej obszerne tłumaczenie w języku łacińskim oraz krótki jej zbiór z przystosowaniem do rozmaitych nauk, nadto znajomość dzieł celniejszych w tejże materii traktujących z porównaniem ich między sobą i należytą krytyką». Podobnym sposobem postępował w wykładzie nauk matematycznych i fizycznych. Odbywał też zajęcia praktyczne, przeprowadzając w r. 1788 wraz z uczniami pomiar folwarku Charuczki i sporządzając jego mapę. «W tłumaczeniu się prosty, zwięzły, jasny, gorliwością swoją zniewalał wszystkich do pożytkowania» (J. Bystrzycki). W r. 1791, kiedy 60 uczniów szkoły łomżyńskiej «ciężkiej uległo słabości», P., «prefekt gorliwy i w tym razie lekarz, stał się prawdziwym przyjacielem ludzkości» („Bibl. Warsz.”).
W r. 1792, przy obchodzie urodzin Stanisława Augusta (17 I) i zaprzysiężeniu „Ustawy Rządowej”, wygłosił P. w farnym kościele łomżyńskim patriotyczne kazanie, wydane następnie drukiem (b. m. 1792), za co otrzymał od króla medal «Merentibus». W okresie insurekcji kościuszkowskiej działał w Komisji Porządkowej Łomżyńskiej, wybranej przez obywateli i zatwierdzonej przez Radę Najwyższą Narodową 14 VIII 1794. W okresie porozbiorowym nadal kierował szkołami łomżyńskimi i był ich profesorem. W końcu 1798 r., wybrany na konsultora «pruskiej» prowincji pijarskiej (przy prowincjale Ildefonsie Zubowskim), przeniósł się do Warszawy i podjął równocześnie obowiązki profesora matematyki w nowo powstałym seminarium (dawnym kolegium Konarskiego) oraz kaznodziei w kościele pijarskim i w katedrze. W r. 1799 wyszły z drukarni pijarskiej 2 dalsze jego kazania: Kazanie o mądrości w niedzielę pierwszą po Trzech Królach… oraz Kazanie na pogrzebie… Ludwika Stanisława Górskiego… sufragana pomorskiego, miane d. 1 października 1799. Od r. 1800 sprawował P. nadto funkcję sekretarza prowincji. W r. 1801 wybrany na konsystorzu prowincjonalnym na rektora kolegium w Piotrkowie, na stanowisku tym pracował do r. 1804, a następnie w l. 1807–10. Dbał o wysoki poziom nauczania powierzonej sobie szkoły, obsadził ją kilku młodymi dobrze zapowiadającymi się nauczycielami, a w r. 1804 ułożył plan edukacji, przyjęty i realizowany w szkołach pijarskich. W l. 1805–7 przebywał w Warszawie, pełniąc funkcję mistrza nowicjatu i konsultora prowincjała (Onufrego Kopczyńskiego), a od r. 1806 asystenta prowincji. W t. r., 27 VIII, na uroczystość św. Józefa Kalasantego, wygłosił w kościele pijarskim Kazanie o wpływie bojaźni Pańskiej przy nabywaniu i użyciu nauk (wyd. W. 1806), a zakończenie wojny 1809 r. uczcił patriotycznym Kazaniem przy ogłoszeniu pokoju w Piotrkowie mianym … dnia 5 listopada r.1809 (wyd. b. m. 1809). W końcu 1810 r. P. obrany został przez kapitułę pijarską prowincjałem reaktywowanej w r. 1809 prowincji polskiej, scalającej wyodrębnione przez zaborców prowincje pruską i galicyjską. Urząd ten piastował przez 2 kadencje do r. 1816. Z racji tej godności został członkiem honorowym powołanej 27 XII 1811 dekretem królewskim Dyrekcji Edukacji Narodowej, działającej do końca istnienia Ks. Warsz.
Dn. 7 I 1815 P. został wybrany na członka Działu Umiejętności Warszawskiego Tow. Przyjaciół Nauk (TPN). Kandydaturę jego zgłosił Towarzystwu 23 XI 1814 prezes Działu Michał Bergonzoni, a zalecili ją na posiedzeniu 4 XII t. r. 3 członkowie, podkreślając zasługi P-ego nad «kształceniem kandydatów pijarskich do stanu nauczycielskiego w geometrii, algebrze, logice, fizyce i chemii», jego pracę na stanowisku rektora szkół publicznych, przede wszystkim zaś to, że «pracuje nad poprawieniem i pomnożeniem logiki od lat 12 od siebie ułożonej». Trzy miesiące później (22 II 1815), na posiedzeniu Działu Umiejętności, sekretarz Edward Czarnecki zawiadomił, że «ks. Przeczytański wypracował już 2 części logiki w języku polskim, a nad trzecią jeszcze pracuje». Dzieło, pt. Loika, czyli sztuka rozumowania, ukazało się w druku (w warszawskiej oficynie pijarskiej) w lipcu 1816. Był to drugi podręcznik logiki w języku polskim (po podręczniku Kazimierza Narbutta z r. 1769), «najlepszy … napisany w duchu sensualizmu i empiryzmu», czerpiący «więcej z Locke’a niż Condillaca» (W. Wąsik). Wyróżniał się szczególnie tym, że omawiał klasyfikację umiejętności i ich metodologię, nie reprezentował jednostronnego stanowiska, zawierał systematyczny wykład logiki formalnej. P. prowadził wykład metodą indukcji, zaczynając od definiowania podstawowych pojęć, konkludował jasno i wyraźnie. W zakresie terminologii korzystał z przekładów logiki Condillaca Jana Znoski (1802) i logiki Locke’a Andrzeja Cyankiewicza (1784), czerpał z nazewnictwa zawartego w „Gramatyce języka polskiego” Kopczyńskiego i ze słownika Bogumiła Samuela Lindego, tworząc znaczną liczbę udanych terminów polskich. Podręcznik P-ego używany był w szkołach pijarskich, wg niego prowadził też swe początkowe wykłady na Uniw. Wil. Anioł Dowgird. P. pracował też nad historią filozofii, traktowaną jako dopełnienie logiki, lecz pracy tej nie dokończył, pozostawiając w rękopisie tylko krótki rys przyszłego dzieła i niektóre myśli, ogłoszone przez Jana Bystrzyckiego w „Rocznikach Warszawskiego Tow. Przyjaciół Nauk” (T. 13: 1820 s. 62–70). Z polecenia TPN pracował też nad recenzją rozprawy swego ucznia Jana Dąbrowskiego „Uwagi nad sposobem dawania matematyki w szkołach publicznych”, czytanej w Towarzystwie 30 IV 1816, ale recenzja ta nie zachowała się.
P. «wsławił się również kaznodziejską wymową, pełną loiki, przekonywania, stosowności do pojęcia słuchaczy i przyjemności» („Gaz. Korespondenta Warsz. i Zagran.”). W r. 1815, «od przyjaciół skłoniony», rozpoczął zebraną edycję swych kazań, zdołał jednak wydać zaledwie tom pierwszy, zawierający Kazania adwentowe i dwoiste postne (W. 1815). Tomy dalsze (II–V) ogłosił w l. 1821–2 (pośmiertnie) prefekt drukarni pijarskiej Szymon Bielski (Niedzielne i postne, Na uroczystości Pańskie i Najświętszej Marii Panny, Na uroczystości świętych Pańskich, Przygodne i pogrzebowe na różnych miejscach miane). P. zmarł 28 I 1817 w Warszawie. Nabożeństwo pogrzebowe odbyło się w kościele pijarskim przy ul. Długiej, gdzie też został pochowany, a po przejęciu kościoła na cerkiew w r. 1834 zwłoki jego przeniesiono do zbiorowej mogiły pijarów pod drogą na Powązkach.
Estreicher; Bibliogr. filozofii pol., I; Enc. Kośc.; Enc Org.; Podr. Enc. Kośc.; Pol. Enc. Szlachecka; Bielski, Vita et scripta; Filoz. w Pol. Slown.; – Bieliński, Uniw. Warsz., I, II; tenże, Uniw. Wil., II, III; Bobkowska W., Losy pijarów w czasie pierwszej okupacji pruskiej, „Nasza Przeszłość” 1962; Bystrzycki J., O życiu i pismach X.P. Zgromadzenia Księży Pijarów, „Roczn. Warsz. Tow. Przyj. Nauk” T. 13: 1820 s. 56–70; Gacki J., Dzieje instytutów edukacyjnych mianowicie pijarskich zakładów w Piotrkowie, „Popis publ. uczniów Szkół Wojewódzkich XX. Pijarów w Piotrkowie 1830”; K. D., Krótka wiadomość o szkole łomżyńskiej od r. 1616 do 1818, „Bibl. Warsz.” 1861 t. 1 s. 642; Kaczmarek S., Anioł Dowgird, filozof nieznany, P. 1963; Kański J., Szkoły piotrkowskie, Piotrków 1884; Kotlarski G., Teoriopoznawcze i metodologiczne aspekty filozofii P. Przeczytańskiego (1750–1817), P. 1979; Kraushar, Tow. Warsz. Przyj. Nauk., II t. 2, III t. 1; Moszeński A., Monografia kolegiów i szkół pijarskich w Międzyrzeczu Koreckim, Kr. 1876; Pelczar J., Zarys dziejów kaznodziejstwa w Pol., Kr. 1917; Straszewski M., Dzieje filozoficznej myśli polskiej w okresie porozbiorowym, Kr. 1912 I; Struve H., Historia logiki jako teorii poznania w Polsce, Wyd. 2., W. 1911; Wąsik W., Historia filozofii polskiej, W. 1958 I; – Akty powstania Kościuszki, II; Jakiej filozofii Polacy potrzebują, Wyd. W. Tatarkiewicz, W. 1970; – „Gaz. Korespondenta Warsz.” 1817 nr 10, dod. s. 205–6 (nekrolog podpisany krypt. Ad. D.); „Gaz. Warsz.” 1817 nr 9, dod. (nota o śmierci); – Arch. Klaszt. Pijarów w Kr.: Liber mortuorum (1806–1852), Matricula nr 623.
Elżbieta Aleksandrowska