Strumski Władysław, pseud.: Brutus, Chlebowicz, Laszkiewicz, Szeryf, przybrane nazwisko Zygmunt Dobek (1922–1990), żołnierz Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej, członek Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość, pisarz i publicysta.
Ur. 23 VI w Przybyszówce (pow. rzeszowski), był najmłodszym synem Józefa, pracownika kolejowego, i Karoliny z domu Wilczak; miał starszego brata Kazimierza, pseud. Tyran, Dan i Światowy, przybrane nazwisko Tadeusz Orłowski (1920 – 23 VIII 2005), żołnierza ZWZ/AK (m.in. w składzie grupy dyspozycyjnej komendanta obwodu AK Dębica), członka Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość (WiN), odznaczonego Krzyżem Virtuti Militari V kl. i Krzyżem Walecznych.
S. z rodziną zamieszkał w r. 1927 w Kruhelu Pawłosiowskim (pow. jarosławski). Szkołę powszechną ukończył w pobliskim Przedmieściu Nadleżajskim, a następnie uczęszczał do humanistycznego I Gimnazjum w Jarosławiu, gdzie do wybuchu drugiej wojny światowej ukończył trzy klasy. Po zakończeniu kampanii wrześniowej 1939 r. zorganizował młodzieżową grupę konspiracyjną, złożoną ze swoich szkolnych kolegów, którą pod koniec t.r. podporządkował por. «Wilkowi» z siatki Służby Zwycięstwu Polski w Jarosławiu. W r. 1940, skierowany przymusowo do pracy na terenie Rzeszy, w trakcie transportu zbiegł z pociągu w okolicach Krakowa i wrócił do domu. W kwietniu t.r. został zaprzysiężony do grupy sabotażowo-dywersyjnej ZWZ w Rzeszowie; uczestniczył w akcjach prowadzonych przez placówkę Słocina (z por. Michałem Beresiem «Bemem» i por. Mieczysławem Pitrusem «Żurkiem») oraz przez placówkę Tyczyn (z kpt. Janem Rabczakiem «Dębem»). Zagrożony aresztowaniem, został przeniesiony na Placówkę Hyżne do drużyny dywersyjnej, dowodzonej przez kpt. Mieczysława Chendyńskiego («Józefa»); odbył tam szkolenia dywersyjne. Na początku r. 1943 wszedł w skład tworzącego się oddziału dyspozycyjnego Komendy Inspektoratu Rzeszowskiego AK, dowodzonego przez kpt. Józefa Lutaka («Dyzmę»), a niedługo potem wspólnie z bratem Kazimierzem («Tyranem») został skierowany do struktur dywersyjnych Obwodu AK Dębica. Był od marca 1944 zastępcą oficera dywersji Obwodu Dębica ppor. Jerzego Wosia («Farysa»), a w sierpniu t.r. został dowódcą oddziału dyspozycyjnego komendanta obwodu mjr. Adama Lazarowicza («Klamry»), potem kpt. Ludwika Marszałka («Zbroi»).
S. zorganizował i przeprowadził wiele akcji dywersyjnych, sabotażowych i likwidacyjnych, m.in. 3 IX 1943 uczestniczył w odbiciu, przewożonego pociągiem z Dębicy do Rzeszowa, podchorążego Kazimierza Zielińskiego («Olchowego»), aresztowanego w sierpniu t.r. w czasie akcji na tartak w Czarnej. Dokonał likwidacji konfidenta niemieckiego Kaniewskiego, prowadzącego zakład fryzjerski w centrum Dębicy. W miejscowości Mała, przebrany w mundur oficera Gestapo, zdemaskował rzekome małżeństwo Ambrożych, agentów sowieckich, działających przeciw strukturom AK w porozumieniu z Gestapo. Zorganizował i przeprowadził na ul. Poddęby w Dębicy zamach na Duzbergera, rozpracowującego sztab dębickiej placówki AK. Zlikwidował Golczaka, donoszącego do Gestapo o istniejącej siatce konspiracyjnej w Lubzinie i okolicach. Uczestniczył w zamachu na dwóch funkcjonariuszy Sonderdienstu oraz akcji na niemiecki pociąg wojskowy w miejscowości Czarna (z 29 na 30 I 1944), którym wg błędnych informacji wywiadowczych miał wracać ze Lwowa do Krakowa generalny gubernator Hans Frank oraz wyższy dowódca SS i Policji W. Koppe. Znajdował się w składzie grupy specjalnej, przeznaczonej do odbicia w Krakowie, aresztowanego 24 III 1944, komendanta Krakowskiego Okręgu AK, płk. Józefa Spychalskiego («Lutego»), do czego nie doszło. Uczestniczył w drugiej na terenie powiatu dębickiego akcji zbrojnej na pociąg niemiecki, w Głowaczowej, podczas której ranny został por. Woś. Urządzał liczne, bezskuteczne zasadzki na żandarma niemieckiego Roberta Urbana. Dowodził ubezpieczeniem zewnętrznym w rejonie zrzutów lotniczych broni i wyposażenia wojskowego. W lipcu t.r. przygotował i przeprowadził dwie skuteczne akcje odbicia aresztowanych żołnierzy AK z więzienia w Dębicy. Brał udział w akcjach zbrojnych na niemieckie transporty wojskowe w Podgrodziu. Zorganizował kontrakcję przeciw patrolowi niemieckiemu, dokonującemu rekwizycji w Gumniskach i rabunku ludności cywilnej. T.r. ukończył konspiracyjną szkołę podchorążych oraz tajne komplety, na których zdał tzw. dużą maturę. W tym okresie opublikował kilka tekstów w podziemnym piśmie Inspektoratu Rzeszowskiego AK „Na posterunku”.
W akcji «Burza» walczył S. w II rejonie działań, odtwarzanego w AK przez mjr. Lazarowicza 5. p. strzelców konnych. Wraz z oddziałem dyspozycyjnym pod dowództwem kpt. Lutaka uczestniczył w ataku na ekspedycję niemiecką, dokonującą pacyfikacji Gumnisk i Braciejowej. W trakcie bitwy partyzanckiej o wzgórze Kałużówka był dowódcą odcinka obrony i odpowiadał za ochronę sztabu. W lutym 1945 odnowił kontakty z mjr. Marszałkiem, tworzącym na Rzeszowszczyźnie siatkę konspiracji poakowskiej p.n. organizacja «Nie». W marcu t.r. uczestniczył w odbiciu aresztowanego przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego (UBP) kpt. Dragana Sotirovicia («Draży»), dowódcy kompanii oddziałów leśnych lwowskiego obszaru AK «Warta». Odbierał materiały wywiadowcze od Emilii Marszałek («Mai»), skierowanej przez podziemie do pracy w wydz. śledczym UBP i przekazywał je mjr. Łukaszowi Cieplińskiemu, szefowi Zarządu Okręgu (Podokręgu) Delegatury Sił Zbrojnych w Rzeszowie. Od maja był żołnierzem patrolu dyspozycyjnego («Straży») przy Komendzie Inspektoratu Rzeszowskiego Delegatury Sił Zbrojnych, dowodzonego przez ppor. Kazimierza Dziekońskiego («Bruno»). W lipcu uczestniczył w akcji odbicia z rąk UBP mjr. Józefa Maciołka («Żurawia»). Dn. 25 VII, wspólnie z bratem Kazimierzem, wziął udział w udanej akcji ekspropriacyjnej «Straży» przy ul. Hetmańskiej w Rzeszowie, zdobywając środki finansowe dla podziemia. Po powstaniu we wrześniu WiN brał udział w listopadzie w przygotowaniach do zamachu na oprawcę aresztowanych żołnierzy AK i działaczy WiN, por. Ludwika Bojanowskiego. Z akcji wycofał się jednak w ostatniej chwili ze względu na stan zdrowia, a rozkaz likwidacyjny mjr. Lazarowicza wykonał jego brat, Kazimierz. Planowana w tym samym czasie likwidacja por. Władysława Pożogi nie doszła do skutku ze względu na jego wyjazd z Rzeszowszczyzny. S. pełnił (jako Chlebowicz) od grudnia 1945 do czerwca 1946 funkcję zastępcy kierownika propagandy oraz kierownika kolportażu przy Wydz. Propagandy Okręgu WiN Rzeszów; na terenie Dębicy, Łańcuta, Przeworska, Jarosławia, Przemyśla i Kolbuszowej zorganizował wówczas kolportaż podziemnej prasy nie podległościowej (m.in. „Orła Białego” i „Ku wolności”, w których przypuszczalnie zamieścił kilka artykułów). Z powodu dekonspiracji, latem 1946, drukarni WiN w Wiśniowej koło Krosna i aresztowań jej pracowników, łączników i kolporterów był poszukiwany przez rzeszowski UBP; przeniósł się wtedy z Rzeszowa do Dębicy. Pełnił obowiązki łącznika między kierownikiem Okręgu Rzeszowskiego WiN, mjr. Lazarowiczem, a kierownikiem Rady Dębica, kpt. Antonim Waratusem («Obuchem») oraz współpracował z kierownikiem Wydz. Organizacyjnego Rzeszowskiego Okręgu WiN, ppor. Józefem Szmidem («Szymonem»). Wśród funkcjonariuszy Powiatowego UBP w Dębicy pozyskał dla WiN czterech informatorów. Zadenuncjowany przez jednego z nich, por. Mariana Stasiaka z Referatu III, 25 I 1947 został aresztowany przez pracowników Wojewódzkiego UBP z Rzeszowa. Był w Rzeszowie brutalnie przesłuchiwany: w areszcie śledczym UBP przy ul. Jagiellońskiej oraz w więzieniu na Zamku. Gdy zorientował się w wiedzy funkcjonariuszy UBP na temat podziemia, podpisał zobowiązanie do współpracy i 25 III t.r. (jako osoba amnestionowana) został zwolniony z zadaniem ujawnienia mjr. Lazarowicza, a następnie rozpracowania Zarządu Okręgu WiN Wrocław, kierowanego przez mjr. Marszałka. Przez brata Kazimierza ostrzegł Lazarowicza, a sam swoje zachowanie w trakcie śledztwa wytłumaczył mu listownie (dzięki temu cofnięto wydany na niego przez Lazarowicza i Cieplińskiego wyrok śmierci). Podobne listy skierował do Marszałka, oraz do swego podwładnego z czasów AK i łącznika wrocławskiego WiN, Edgara Guze («Nogi»). Ostrzegł również działaczy WiN z siatki konspiracyjnej Rady Dębica i Zarządu Okręgu Rzeszów. W tym samym czasie, aby ustrzec się podejrzeń co do swoich rzeczywistych intencji i nie być posądzonym o bezczynność, dwukrotnie spotkał się z por. Bronisławem Kruczkiem z UBP, postulując zwłokę w dostarczaniu informacji z powodu trudności w dotarciu do kierownictwa podziemia. Ok. 10 IV zbiegł na Dolny Śląsk; nawiązał tam kontakt z Marszałkiem i Lazarowiczem oraz z wywodzącymi się także z Dębickiego działaczami Zarządu Okręgu Wrocław (ppor. Stanisławem Dydo) i Zarządu Obszaru Zachodniego (ppor. Pietruchą). Po uzyskaniu nowych dokumentów na nazwisko Zygmunt Dobek przebywał S. u brata Kazimierza we Wrocławiu i pracował w Centrali Telefonicznej. Od przełomu l. 1947/8 był zatrudniony w Stacji Technicznej Obsługi Rolnictwa i mieszkał w Szprotawie. W r. 1948 postanowił się ujawnić i w wyniku starań żony uzyskał z kancelarii prezydenta Bolesława Bieruta list z gwarancjami bezpieczeństwa. Na krótko przed planowanym ujawnieniem się został 29 IV 1949 aresztowany w zasadzce, zorganizowanej przez UBP w jego domu w Dębicy. Ponownie przeszedł ciężkie śledztwo w Rzeszowie, ale wg opinii naczelnika rzeszowskiego Wydz. Śledczego UBP z 28 VII t.r. «ograniczał się do zeznań jedynie na te okoliczności, które już przedtem były udokumentowane i którym nie miał możności zaprzeczać. W areszcie zachowywał się jak prawdziwy wróg […] nie okazał żadnej skruchy». W oparciu o dobrowolne zeznania Lazarowicza i Mieczysława Kawalca («Iza», «Psarski») sporządzono 26 VII akt oskarżenia. Dn. 23 IX został S. skazany przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Rzeszowie, pod przewodnictwem mjr. Wacława Pietronia, na dziesięć lat więzienia. Był więziony w Rzeszowie, Wronkach (napisał tam książkę o starożytnej Grecji, której rękopis został skonfiskowany), Nowym Wiśniczu oraz Strzelcach Opolskich, gdzie pracował w kamieniołomach; zachorował tam na pylicę i przeszedł operację gardła.
W r. 1956 został S. zwolniony. Zamieszkał ponownie w Dębicy, gdzie podjął pracę w Zakładach Jajczarsko-Drobiarskich, najpierw jako pracownik magazynu, a następnie inspektor Bezpieczeństwa Higieny Pracy. Po opuszczeniu więzienia był objęty inwigilacją przez funkcjonariuszy SB przy Komendzie Powiatowej Milicji Obywatelskiej w Dębicy oraz Wydz. Służby Kryminalnej Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej w Rzeszowie. Raporty, dotyczące jego kontaktów z byłymi członkami WiN, jak i jego życia prywatnego, przekazywał SB m.in. były żołnierz dywersji Obwodu Dębica AK i były działacz Zarządu Okręgu Wrocław WiN, Franciszek Szara («Pęk»). W r. 1957 wziął S. udział w konkursie Biblioteki Ziem Zachodnich na wspomnienie o działalności dywersyjnej AK; jego Dziesiątka w akcji zajęła pierwsze miejsce. Od r. 1965 działał w ZBoWiD. W tym czasie poświęcił się twórczości literackiej oraz publicystyce historycznej. W r. 1966 ogłosił artykuły: Nieznane karty ruchu oporu. Odbicie „Olchowy” („Dzien. Pol.” nr 225) i Odbicie „Olchowy” („Wrocł. Tyg. Katolików” nr 46). Wspomnienia Dziesiątka w akcji, traktujące o działaniach dywersyjnych AK Obwodu Dębica, ukazały się dopiero w r. 1968 (W.) i z licznymi ingerencjami cenzury. W l. siedemdziesiątych i osiemdziesiątych S. opublikował ok. trzysta artykułów, przedstawiających działalność AK na terenie obwodu dębickiego oraz udział dębiczan w drugiej wojnie światowej. Zamieszczono je na łamach: „Wrocławskiego Tygodnika Katolików”, „Tygodnika Powszechnego”, „Gazety Południowej”, „Nowin Rzeszowskich”, „Tarnowskiego Magazynu Informacyjnego TeMi” (tam w r. 1983 ukazało się wspomnieniowe Opowiadanie „Brutusa”, nr z 29 I) oraz wydawanego w Dębicy „Echa Załogi”. Podjął też zamiar napisania cyklu powieści historycznych, obejmujących całe dzieje Polski i w bardzo krótkim czasie wydał kilkanaście książek. Pierwsza z nich, Wilczaki (L. 1977, 1983) traktowała o wojnach szwedzkich, druga, Kosy przeciw kiścieniom (L. 1980) o najazdach tatarskich. Następnie ukazały się dwie powieści z czasów starożytnych: Antyczni bracia (L. 1981), o wojnach Aten ze Spartą (S. odtworzył tu treść rękopisów skonfiskowanych we Wronkach) oraz Tyran (L. 1984) o czasach Sulli. Do dziejów Polski wrócił w kolejnych powieściach. Opowiadały one o panowaniu Kazimierza Wielkiego: Synowie Rycerza ze Zwodowa (L. 1984), Narodziny Polski (L. 1988) i Maciej z Głodomanka (L. 1989), wojnie trzynastoletniej: Śladami Grunwaldu (L. 1985), rozbiciu dzielnicowym: Kasztelanka z Będlewa (Rzeszów 1987) i Miraż Korony (Rzeszów 1990) oraz wojnach z Turcją: Pogromca Półksiężyca (L. 1989). W tym czasie S. pozostawał nadal pod obserwacją; mimo wniosku dębickiej SB z r. 1974 o zakończeniu inwigilacji ze względu na jego stan zdrowia (przebyte dwa zawały serca), była ona kontynuowana przez rzeszowską SB, m.in. rejestrowano przebieg jego licznych spotkań autorskich.
S. był inicjatorem budowy pomników upamiętniających walki dębickiej AK, w tym pomnika poświęconego żołnierzom poległym na Kałużówce; od r. 1980 był doradcą i ekspertem dębickiego NSZZ „Solidarność”. W r. 1982 przeszedł na emeryturę. W l. 1983–90 pełnił funkcję wiceprezesa Tow. Przyjaciół Ziemi Dębickiej. Od r. 1984 był członkiem Związku Literatów Polskich. W r. 1987 odbyła się w Dębicy sesja naukowa, poświęcona jego twórczości. Od r. 1988 należał do Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego. Był założycielem i pierwszym prezesem dębickiego oddziału Związku Żołnierzy AK, powstałego w r. 1989. Od t.r. publikował w „Echu Załogi” cykl artykułów pt. Upamiętnić Wielkich, w sprawie uhonorowania znanych ludzi AK. W r. 1990 przekazał swoje materiały nowo wybranej radzie miasta, dzięki czemu, już po jego śmierci, patronami dębickich ulic zostali zasłużeni żołnierze i działacze ruchu niepodległościowego. Pod koniec życia opisał przeżycia wojenne młodzieży dębickiej w książce Wojenne losy uczniów (Tarnów–Dębica 1990). Zmarł 1 X 1990 w Dębicy, został pochowany na Starym Cmentarzu. Był odznaczony Orderem Odrodzenia Polski, dwukrotnie Krzyżem Walecznych, Krzyżem AK, Krzyżem Partyzanckim i Medalem WP. Wyróżniono go nagrodą literacką im. Juliana Przybosia (1985) oraz nagrodą prezydenta m. Rzeszowa (1988).
W małżeństwie (od grudnia 1945) z Zofią z domu Pytel miał S. synów: Andrzeja, Józefa i Ryszarda.
W r. 1992 decyzją rady miejskiej Dębicy ul. gen. Karola Świerczewskiego przemianowano na ul. S-ego. W r. 2002 opublikowano pośmiertnie powieść Wola Faraona, a w r. 2004 ukazało się pełne wydanie wspomnień Dziesiątka w akcji (W.). W rękopisach pozostały książki: Irena, Zwycięzca, Polskie Sing Sing, Judaszowskie srebrniki i Królewska krew na śniegu.
Encyklopedia Rzeszowa, Rzeszów 2004; Współcz. pol. pisarze, VIII; – Balbus T., Dramat Władysława Strumskiego. Nieznany raport „Brutusa” do „Klamry” z 1947 roku, „Studia Rzeszowskie” T. 5: 1998 s. 157–64; tenże, Ludzie podziemia AK-WiN w Polsce południowo-zachodniej (1945–1948), Wr. 2003 I 223–5; Brzęk G., Tajna oświata cywilna i wojskowa w Rzeszowskiem i Dębickiem w mrokach hitlerowskiej okupacji, Rzeszów 1988 s. 173; Komarewicz J., Władysław Strumski – żołnierz Armii Krajowej – literat z Dębicy, „Tarnowski Magazyn Inform. TeMi” 1983 nr 5; Kryczko M., Oficer dywersji Inspektoratu AK Rzeszów Józef Lutak, Przemyśl 1991 s. 38, 43, 50; Kuncewicz P., Agonia i nadzieja. Proza polska od 1956, W. 1994 V; Lazarowicz Z., „Klamra” – mój ojciec, Oprac. A. Zagórski, „Zesz. Hist. WiN” 1993 nr 3 s. 114–15; Małozięć M., „Brutus” – do końca wierny złożonej przysiędze, Dębica 2004 (mszp.); Niedziela J., Sagan F., ZWZ-AK Inspektorat Rejonowy Rzeszów, Rzeszów 2005 s. 76, 176, 183, 195–6, 204, 306–7; Ostasz G., O WiN-owskim kolportażu w Okręgu Rzeszów, „Orzeł Biały” 1993 nr 6; Sagan F., ZWZ-AK Obwód Rzeszów 1939–1945, Rzeszów 2000 s. 257 (fot. nr 325); Stańko A., Gdzie Karpat progi…, W. 1990; Wernic A., Książki Instytutu Wydawniczego PAX. Wierni żołnierskiej przysiędze, „Słowo Powsz.” 1968 nr 282; Wójcik Z. K., Rzeszów w latach drugiej wojny światowej. Konspiracja i okupacja 1939–1944–1945, Rzeszów–Kr. 1998; Zblewski Z., Okręg Krakowski Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” 1945–1948. Geneza, struktury, działalność, Kr. 2005 s. 18; – Rozpracowanie i likwidacja rzeszowskiego Wydziału WiN w dokumentach UB (1945–1949), Oprac. T. Balbus, Z. Nawrocki, W. 2001; – „Mpol. Nowy Świat” 1993 nr 18; „Wrocł. Tyg. Katolików” 1968 nr 43; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Echo Załogi” 1990 nr 13 (M. Morawczyński, fot.); – Zbiory Andrzeja Zagórskiego w Kr.: Lazarowicz A., Zeznanie, Arch. Delegatury Urzędu Ochrony Państwa w Rzeszowie, sygn. 16/IV–31 s. 27, 28 (kserokopia, sygn. II–510), Książka Zakładu Karnego Wronki, s. 72 (kserokopia, sygn. II–800/1), Balbus T., Wyjaśnienie w sprawie działalności niepodległościowej S-ego (kserokopia, sygn. I–3067), Czapla J., Światowy Zw. Żołnierzy AK Dębica, list z dn. 15 IV 2004 do Zespołu Szkół Mechan. w Dębicy (kserokopia, sygn. I–3068), Małozięć M., Władysław Strumski (kserokopia, sygn. I–3063), relacje: Antoniego Cwena (sygn. I–551), Stanisława Nowakowskiego (sygn. I–1028), Antoniego Stańko (sygn. I–1146).
Elżbieta Jakimek-Zapart