Sołtan Aleksandrowicz h. własnego (zm. ok. r. 1495), rycerz Grobu Bożego, podskarbi dworny, następnie marszałek hospodarski oraz jednocześnie namiestnik słonimski i nowogródzki, potem bielski. Był synem żyjącego w poł. XV w. bojarzyna pochodzenia ruskiego Aleksandra Jurjewicza, podskarbiego Kazimierza Jagiellończyka na Litwie w l. 1443–54, bratem Andrzeja z Poporć (zob. Sołtan Andrzej) i Iwana z Poczapowa (zob. Sołtan Iwan) Aleksandrowiczów [Sołtanów], a zapewne również Michała Aleksandrowicza z Zahorowa. Rejestry skarbowe z l. 1486–8 wymieniają jeszcze jednego brata S-a, a mianowicie Jurija Aleksandrowicza. Imię Sołtan występujące w następnym pokoleniu w postaci patronimiku Sołtanowicz, przekształciło się w ciągu XVI w. w nazwisko rodowe. Od S-a wywodzą się także późniejsi Sołtanowie h. Syrokomla odm. W herbarzach i opracowaniach występuje S. jako Aleksander, na skutek zamiany patronimiku na imię i traktowania imienia Sołtan jako nazwiska. Nie wykluczone, że otrzymał na chrzcie imię Aleksander.
Karierę publiczną rozpoczął S. zapewne w młodym wieku od służby na dworze Kazimierza Jagiellończyka. W l. 1467–9 odbył długą podróż zagraniczną. W liście polecającym (paszporcie) wystawionym w Grodnie 20 IV 1467 król polecał władcom katolickim S-a «ritum Grecorum sectans», jako swego dworzanina, który w celach nabożnych udaje się do Grobu Pańskiego. W końcu t.r. przebywał S. już na dworze cesarza Fryderyka III, któremu oświadczył, że pragnie odwiedzić obce kraje i zarazem ćwiczyć się w kunszcie rycerskim. Otrzymał od cesarza list polecający na dalszą drogę datowany w Wiener Neustadt 1 XII 1467. Następnie podróżował po Włoszech, pewien czas spędził na dworze króla Neapolu Ferdynanda I w Pozzuoli. Wczesną wiosną 1468 dotarł do Rzymu. Niewątpliwie wówczas (a nie, jak podaje K. Chodynicki, w r. 1471) został przyjęty do unii z Kościołem łacińskim przez papieża Pawła II, który osobiście udzielił mu sakramentów, ale bez powtarzania sakramentu chrztu. Na polecenie papieża kard. Bessarion transumował dla niego akt unii florenckiej z r. 1439. W Rzymie S. otrzymał od papieża list przejezdny na podróż do Jerozolimy w towarzystwie dziesięciu sług, wystawiony 15 III 1468. W pielgrzymkę do Palestyny udał się niezwłocznie, skoro źródła milczą o nim przez przeszło pół roku, a później występuje z tytułem rycerza Grobu Bożego. W Italii pojawił się ponownie w grudniu 1468 na dworze ks. Mediolanu Galeazza Marii Sforzy. Następnie kontynuował podróż po Europie i przez dwory królów Kastylii Henryka IV, Portugalii Alfonsa V oraz Francji Ludwika XI w Tours dotarł do Courtrai we Flandrii. Władca Burgundii ks. Karol Zuchwały uhonorował go tam 24 V 1469 godnością szambelana (consiliarius et cambellanus noster). Wg rodzinnej tradycji, utrwalonej w herbarzach, a także wg R. Trimoniene, został wówczas kawalerem Orderu Złotego Runa; przeczą temu w swej pracy A i W. Paravicini. Przed powrotem na Litwę S. odwiedził jeszcze Anglię, gdzie król Edward IV, w uznaniu jego odwagi i szlachetnego urodzenia, przywilejem wystawionym w Windsorze 4 VI t.r., obdarzył go złotym łańcuchem rycerskim.
Po powrocie z podróży S. wznowił służbę na dworze królewskim. Już 28 II 1476 wymieniony został z nowym tytułem urzędniczym podskarbiego nadw. «vicethezaurarius Lithwanicus». Przebywał następnie na dworze podczas dłuższej rezydencji króla latem t.r. w Malborku, a potem w l. 1477–8 w różnych miejscach w Polsce. Zajmował się wtedy m.in. dystrybucją ze skarbu towarów oraz pieniędzy przeznaczonych na wynagrodzenie żołnierzy, dworzan i sług królewskich. Co najmniej od 23 XI 1482 był marsz. hospodarskim. Jednocześnie pełnił dochodowe urzędy namiestnika (dzierżawcy) królewskiego w Słonimiu w l. 1482–90 i Nowogródku w l. 1486–7 oraz w Bielsku na Podlasiu w l. 1492–4. Funkcje marszałka i dzierżawcy bielskiego sprawował zapewne do końca życia.
Bardzo aktywnie uczestniczył S. w życiu politycznym Litwy w schyłkowym okresie panowania Kazimierza Jagiellończyka. Był stale obecny na dworze podczas częstych wówczas wizyt króla w W. Ks. Lit. Za zasługi otrzymywał sowite wynagrodzenie w towarach i pieniądzach, a także nadanie przez króla sianożęci na rzece Szeszoni oraz stawu na Lśnie (dziś Leśnej) pod Brześciem Lit. Prawdopodobnie w początku 1486, lub nieco wcześniej, król wyprawił S-a i pisarza hospodarskiego Pietraszkę (zapewne Piotra Lubicza) w poselstwie do w. ks. moskiewskiego Iwana III Wasylewicza. Celem tej misji było udzielenie wsparcia dyplomatycznego sojusznikowi Litwy, w. ks. twerskiemu Michałowi III Borysowiczowi, który zagrożony przez władcę Moskwy zbiegł do W. Ks. Lit. Posłowie mieli także interweniować w sprawie powstrzymania rozbojów i grabieży czynionych na pograniczu przez poddanych moskiewskich. Poselstwo uzyskało zaledwie propozycję Iwana III, by obustronne krzywdy rozpatrzyć przez litewsko-moskiewski zjazd graniczny.
Zaraz po śmierci Kazimierza Jagiellończyka, w czerwcu 1492, wraz z bpem łuckim Janem Pudełką posłował S. w imieniu panów rady W. Ks. Lit. i królewicza Aleksandra do panów koronnych. Poselstwo to miało poinformować Polaków o śmierci królewskiej, wezwać ich do służenia radą i pomocą. Strona litewska deklarowała przyjaźń i zachowanie dotychczasowych przymierzy przeciw każdemu nieprzyjacielowi oraz przypomniała decyzję Kazimierza Jagiellończyka o rozdzieleniu tronu polskiego i litewskiego między synów. W imieniu Aleksandra posłowie polecali Polakom, zgodnie z wolą zmarłego króla, wybór na tron polski królewicza Jana Olbrachta. Oznajmiali też o rychłym złożeniu sejmu, na którym miano dokonać wyboru Aleksandra na wielkiego księcia. W l.n. S. występował w ścisłym gronie panów rady współrządzącej wraz z Aleksandrem Jagiellończykiem w W. Ks. Lit. Potwierdzeniem jego wysokiej pozycji było nadanie na wieczność 20 III 1493 dóbr Żyrowice pod Słonimiem.
Przyjmuje się, że wspólnie z braćmi należał S. do inicjatorów zjazdu kniaziów, panów i duchowieństwa prawosławnego, zwołanego w r. 1476 do Wilna, na którym poruszano kwestię unii Kościoła prawosławnego na Litwie z Kościołem łacińskim, choć osobiście w tym zgromadzeniu nie brał udziału. Był jednym z sygnatariuszy listu poselskiego do papieża Sykstusa IV z 14 III t.r., w którym uczestnicy tzw. synodu wileńskiego zwracali się z propozycją podporządkowania Kościoła wschodniego w W. Ks. Lit. zwierzchnictwu Rzymu na zasadach przewidzianych przez sobór florencki. Wspólnie z bratem Andrzejem świadczył 6 VIII 1486 pod zapisem kniahini Zofii Zubrewickiej i jej siostry, kniahini Mariany Trabskiej, na rzecz cerkwi sobornej p. wezw. Świętej Przeczystej w Wilnie oraz dla metropolity kijowskiego Symeona. Był kolatorem monasteru i cerkwi w Trokach. Wg tradycji bazyliańskiej, za jego życia w Żyrowicach pojawił się cudowny obraz Matki Bożej. Dla jego uczczenia wzniesiono tam drewnianą cerkiew z fundacji S-a.
S. zgromadził pokaźny majątek w ruchomościach oraz dobrach ziemskich. Prócz wymienionych Żyrowic należały do niego dziedziczone po przodkach albo nadane przez w. książąt majątki ziemskie, tj. Wołczyn koło Brześcia Lit., Nieśwież (zw. potem Nieświeżem Sołtanowskim albo Sołtanowszczyzną) w Nowogródzkiem oraz Szeszkinie z przewozem przez Wilię koło Wilna. Rejestr pozostawionego przezeń majątku ruchomego wykazuje duże sumy w monecie, kosztowne szaty i przedmioty zbytku. W posiadaniu S-a znajdowały się m.in. cenne księgi liturgiczne. Rękopiśmienne księgi liturgiczne powstawały także na jego zamówienie. Ostatni raz został S. wymieniony 14 V 1494. Zmarł na początku r.n., zapewne przed 25 VI 1495 w Wilnie. Wg zapiski sporządzonej kilka lat później przez Erazma Ciołka w dniu śmierci kazał przywołać do siebie bernardynów.
Żoną S-a była Wasylissa Chreptowiczówna (w niektórych przekazach nazywana błędnie Tyszkiewiczówną), siostra marsz. hospodarskiego Jana Litawora Chreptowicza (zob.). Miał z nią syna Aleksandra Sołtanowicza (zob. Sołtan Aleksander). Z tego małżeństwa pochodziło prawdopodobnie także trzech starszych synów: Michajło (zm. przed r. 1506), Józef (zob. Sołtan Józef) oraz Hryńko (zm. przed r. 1538).
Fresk z podobizną S-a w stroju dworskim burgundzkim i z cudownym obrazem w ręku (zapewne z XVII w.) znajdował się niegdyś w kopule cerkwi bazyliańskiej w Żyrowicach; – Słown. Geogr. (Żyrowice); Boniecki, Poczet rodów; Kojałowicz, Compendium; Niesiecki; Okolski, III 165; Żychliński, II 309, 313; tenże, Kronika rodzin; Urzędnicy, VIII, XI; Wolff, Kniaziowie lit.-rus.; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Banionis E., Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystes pasiuntinybiu tarnyba XV–XVI amžiais, Vilnius 1998 s. 205; Bulgakov M. P., Istorija russkoj cerkvi, Pet. 1879 IX 57–8, 139, 165; Chodynicki K., Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska, W. 1934; Halecki O., From Florence to Brest, „Sacrum Poloniae Millenium”, Rome 1958 V 101–2; Korczak L., W kręgu litewskich zwolenników unii kościelnej w Wielkim Księstwie Litewskim w drugiej połowie XV w., w: Polska i jej sąsiedzi w późnym średniowieczu, Pod red. K. Ożoga, S. Szczura, Kr. 2000 s. 324–32 (uważa, iż zjazd wileński w r. 1476 nie odbył się); Malinovskij J., Rada Velikago Knjažestva Litovskago v svjazi s bojarskoj dumoj drevnej Rossii, Tomsk 1912 II/2 436; Manteuffel G., O starodawnej szlachcie krzyżacko-rycerskiej na kresach inflanckich, „Mies. Herald.” R. 4: 1911 s. 129–30; Mončak I., Florentine Ecumenism in the Kyivan Church, Rome 1987; Ostatnie Stebelskiego prace, Wyd. W. Seredyński, Script. Rer. Pol., IV 377–8, 381–2; Papée F., Polska i Litwa na przełomie wieków średnich, Kr. 1904 I 120, 123; Paravicini A. u. W., „Alexander Soltan ex Lithuania, ritum Grecorum sectans”. Eine ruthenisch-polnische Reise zu den Höfen Europas und zum Heiligen Land 1467–1469, w: Zwischen Christianiesierung und Europäisierung […] Festschrift für Peter Nitsche zum 65. Geburtstag, Hrsg. v. E. Hübner, E. Klug u. J. Kusber, Stuttgart 1998 s. 367–401; Sołtan A., Aleksander Sołtan „consiliarius” i „cambellanus” Karola Zuchwałego, kawaler Złotego Runa, „Litwa i Ruś” (Wil.) R. 2: 1913 z. 10, 11, 12 s. 108–13; Trimoniene R., Aleksandras Soltanas – XV a. piligrimas, „Mokslas ir gyvenimas” 1991 [maj] nr 2 s. 12–13; taż, Vakarų Europos valdovų rekomendaciniai raštai Lietuvos Didžiojo Kunigaikščio Kazimiero dvariškiui. Aleksandro Soltano politines veiklos štrichai, „Lietuvos istorijos studijos” (Vilnius) 1996 nr 3 s. 101–19; – Akty lit. metriki, I/1 19, 30, 38; Akty lit.-russ. gosud., I 20; Akty Zap. Ross., I 109; Aleksander Sołtan, szambelan Karola Zuchwałego i kawaler Złotego Runa, „Przegl. Pozn.” T. 18: 1862 (półr. 1) s. 65–80; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, VI 1–2; Arch. Jugo-Zap. Rossii, VII/1 200; Arch. Sanguszków, I; Borowik T., Historia abo powieść zgodliwa przez pewne podanie ludzi wiary godnych o obrazie Przeczystej Panny Mariej Żyrowickim cudotwornym, [b.m.w.] 1622; Kod. katedry i diec. wil., s. 461; Kopiarz rzymski Erazma Ciołka z początku wieku XVI-go, Oprac. S. Kutrzeba, J. Fijałek, Arch. Kom. Hist., S. 2, Kr. 1923 I 74–5; Lietuvos Metrika, nr 5 (1427–1506), Vilnius 1993; Opisanije rukopisej Vil. Publičnoj biblioteki cerkovno-slavjanskich i russkich, Izd. F. Dobrjanskij, Vil. 1882, s. 287; O przywilejach nadanych od najjaśniejszych królów polskich i przedniejszych niektórych dowodach, które świętą unią wielce zalecają i potwierdzają, Wyd. H. Pociej, [b.m.r.w.], k. H passim; Poselstwo do papieża Sykstusa IV od duchowieństwa, książąt i panów ruskich, „Przegl. Pozn.” T. 27: 1859 s. 188; Rachunki królewskie z l. 1471–2, 1476–8; Russkaja istoričeskaja biblioteka, Pet. 1903 XX, 1910 XXVII; Skarbiec dyplomatów papieskich, cesarskich, królewskich etc, Zebrał I. Daniłowicz, Wil. 1862, II nr 2028; – AGAD: Metryka Lit. (transkrypcje), nr 191 A s. 250, 368, 553, nr 191 B s. 553, nr 197 s. 781, nr 212 s. 524; B. Czart.: rkp. 1352 (Herbarz lit. W. Kojałowicza z r. 1658) s. 8, 298; B. Jag.: rkp. 2367; B. Narod.: rkp. Akcesje, 5139.
Henryk Lulewicz