Szembek Antoni Felicjan h. własnego (1671–1738), podkomorzy krakowski, działacz sejmikowy.
Ur. w Miławczycach w pow. wiślickim, majątku dziedzicznym ojca, ochrzczony został 14 VII w kościele paraf. w Stradowie, był wnukiem Pawła (1595–1634), dzierżawcy klucza piórkowskiego w pow. sandomierskim, wg Kaspra Niesieckiego uczestnika bitwy chocimskiej w r. 1621, synem Stanisława (, bratanka Aleksandra Szembeka <1596–1654, zob.>), od r. 1663 burgrabiego krakowskiego, dziedzica kilku wsi w pow. wiślickim, i jego pierwszej żony Krystyny z Tarnowskich (w herbarzach i in. opracowaniach błędna informacja, że była nią Krystyna Zaleska <Żelęcka>, wdowa po Pawle Tarnowskim), bratankiem Magdaleny z Szembeków, zamężnej za Janem Małachowskim (1623–1699, zob.). Miał sześciu braci rodzonych: Franciszka Aleksandra (zob.), Krzysztofa Antoniego (zob.), Stanisława (zm. 1691, podczas powrotu z kampanii wołoskiej), Waleriana (zm. 1712), franciszkanina, prowincjała prow. polskiej, Józefa (1671–1719), jezuitę, rektora kolegium w Łucku, i Izydora (ur. 1676 – zm. w niemowlęctwie), a z drugiego małżeństwa ojca z Barbarą z Pruszyńskich także brata przyrodniego Wojciecha Piotra (ok. 1680 – 13 VI 1737), burgrabiego krakowskiego (27 X 1709), wojskiego oświęcimskiego (21 VIII 1720), star. barwałdzkiego (1722), kaszt. oświęcimskiego (19 VI 1728). Siostrami rodzonymi S-a były: Jadwiga, żona kaszt. sądeckiego Andrzeja Czernego, i Teresa, klaryska w Krakowie.
Wg Niesieckiego S. «z młodych lat rycersko traktował». Początkowo, podobnie jak starszy brat Franciszek Aleksander, związany był z woj. sandomierskim i tamtejszym sejmikiem. Ok. r. 1694 ożenił się z zamożną Ewą z Nielepców, córką wielkorządcy krakowskiego Andrzeja, posesorką zastawnych dóbr Młoszowa, na których ulokowany był jej posag w wysokości 40 tys. zł. Po ślubie przeniósł się do woj. krakowskiego; mieszkał w dobrach żony oraz dzierżawionych przez siebie majątkach, m.in. bogatym kluczu jangrodzkim w pow. krakowskim (własność biskupstwa krakowskiego). Dn. 6 V 1701 otrzymał po bracie Franciszku Aleksandrze urząd burgrabiego krakowskiego. Przed r. 1706 Stadniccy wydzierżawili mu klucz chrzanowski w woj. krakowskim. Dn. 27 V 1706 został S. podwojewodzim przy nowym woj. krakowskim Januszu Wiśniowieckim. T.r. objął w długoletnią dzierżawę star. zatorskie od Lubomirskich; jako posesor tych dóbr, położonych przy granicy ze Śląskiem, pośredniczył w l.n. w kontaktach z przebywającymi m.in. w Ołomuńcu i Opawie konfederatami sandomierskimi. Związany z dalszym krewnym, podkanclerzym Janem Sebastianem Szembekiem (zob.), udał się w r. 1709 z jego polecenia pod Sławków, do oddanego stronnika Stanisława Leszczyńskiego Adama Śmigielskiego, aby przeciągnąć go na stronę dworską. Dzięki protekcji J. S. Szembeka, otrzymał 22 X 1709 nominację na urząd wojskiego oświęcimskiego; bezskutecznie zabiegał o bachmistrzostwo bocheńskie. Marszałkował sejmikowi zatorskiemu 13 I 1710, na którym został obrany posłem na Walną Radę Warszawską. Podczas jej obrad wyrażał zgodę na nowe podatki, opowiadał się za ewakuacją obcych wojsk z Rzpltej i prosił króla, by nie wyjeżdżał za granicę. W r. 1711 był deputatem z sejmiku zatorskiego na tryb. skarbowy w Radomiu (w l.n. jeszcze trzykrotnie pełnił tę funkcję). T.r. reprezentował księstwo zatorskie na sejmie oraz był deputatem na Tryb. Kor. Na początku r. 1714 wraz z Aleksandrem Wielopolskim, star. opoczyńskim, posłował z sejmiku proszowickiego do Drezna, aby prosić króla o wycofanie wojsk saskich z Rzpltej. W r. 1717 uczestniczył w pracach królewskiej komisji wysłanej do żup wielickich i bocheńskich, a w r. 1718 został obrany do komisji, mającej zbadać «ruinę i upadek Żydów krakowskich». Na przedsejmowym sejmiku w Proszowicach, w sierpniu 1718, otrzymał administrację szelężnego na rok i wybrany został na posła na sejm t.r. Przyczynił się do wyboru star. mińskiego Krzysztofa Zawiszy na marszałka tego sejmu. Wszedł z prow. małopolskiej do deputacji do spisania konstytucji. Uczestniczył również w sejmie z limity 1719/20 r.
Obrany 17 VIII 1720 na sejmiku proszowickim na wakujący od kilku lat urząd podkomorzego krakowskiego, S. otrzymał 21 VIII t.r. nominację królewską. Z urzędem tym związane były od dziesięcioleci star. bocheńskie i wielickie, uprawnienia do wyboru władz w obydwu miastach oraz niektórych urzędników kopalnianych, a także jurysdykcje nad tutejszą ludnością i częściowo pracownikami żup. Jednak kompetencje S-a były od początku podważane przez komisarzy królewskich i administratorów żup, którzy zasłaniając się interesem monarchy, próbowali znacznie ograniczyć jego prawa i obniżyć uposażenie, szacowane przez S-a na 24 tys. zł. W rzeczywistości S. posiadał tylko star. wielickie, bowiem star. bocheńskie (a właściwie tutejsze wójtostwo) już wcześniej zostało oddzielone od podkomorstwa. Jednak S. tytułował się zawsze star. bocheńskim i wielickim; broniąc swych prerogatyw oraz uposażenia, nie złożył podpisu pod dokumentem przygotowanym przez komisarza królewskiego, deklarując w liście do J. S. Szembeka, że «wolałby dekret śmierci na siebie podpisać». Domagał się wytrwale przywrócenia star. bocheńskiego do podkomorstwa; w tej sprawie interweniował u zaprzyjaźnionych dostojników oraz wielokrotnie występował na forum sejmiku proszowickiego, a za pośrednictwem posłów krakowskich, także na sejmach. Od początku urzędowania procesował się z administratorami żup o złe traktowanie górników i mieszczan wielickich. Postawa S-a doprowadziła z czasem do ochłodzenia stosunków z kanclerzem i dworem królewskim. Dn. 5 VII 1722 wydał S. ordynację dla Wieliczki, regulującą wszelkie aspekty działalności miasta.
S. cieszył się znaczną popularnością wśród szlachty krakowskiej, posiadał też duże wpływy na sejmikach zatorskim i proszowickim. W podziękowaniu za jego prace na rzecz województwa i ojczyzny sejmik proszowicki darował mu 16 IX 1723 czopowe na trzy lata z Bochni i Wieliczki, jednak decyzję tę zakwestionował star. duninowski Stefan Morsztyn, oskarżając S-a w paszkwilach o bezprawne wybieranie czopowego. Sprawa, jako naruszająca dobre imię i honor S-a, trafiła przed sąd grodzki krakowski, a potem do Tryb. Kor. Podczas sejmu 1724 r. dalszy krewny S-a, stolnik kor. Aleksander Kazimierz Szembek (zob.), wysunął jego kandydaturę na hetmana w. kor., czego jednak posłowie nie potraktowali poważnie. W maju 1730 wszedł S. do komisji królewskiej, która miała odebrać z rąk sukcesorów jego krewnego, prymasa Stanisława Szembeka (1650–1721, zob.) insygnia koronne i inne przedmioty, zabrane w r. 1702 ze skarbu kor. dla ochrony przed Szwedami. Także w r. 1730 został wybrany do komisji ds. przejrzenia archiwum woj. krakowskiego. Dn. 11 IX t.r. przewodniczył obradom sejmiku deputackiego w Proszowicach. Na sejmie 1732 r., na który posłował z woj. krakowskiego, był jednym z kandydatów do laski marszałkowskiej, jednak sejm został zerwany jeszcze przed wyborem marszałka. Podczas bezkrólewia po śmierci Augusta II, na sejmiku w Proszowicach został 14 VII 1733 wybrany na rotmistrza powiatu, aby poprowadzić szlachtę na pole elekcyjne. Mimo że podczas elekcji opowiedział się za kandydaturą Stanisława Leszczyńskiego, uczestniczył w styczniu 1734 w sejmie koronacyjnym Augusta III w Krakowie. W instrukcji sejmowej dla posłów krakowskich na ten sejm szlachta po raz kolejny opowiedziała się za przywróceniem dawnych prerogatyw i dochodów urzędu podkomorskiego; także sejmik proszowicki z 11 II t.r. polecił S-a łasce królewskiej, podkreślając jego «wielkie i jawne zasługi w całej Rzeczypospolitej i tu w województwie naszym». Przywilejem z 2 III August III utrzymał S-a przy dotychczasowych dochodach i jurysdykcji oraz dodał do uposażenia 300 beczek soli rocznie z żup bocheńskich. S. posłował na sejm pacyfikacyjny 1735 r. W maju r.n. protestował przeciw zerwaniu przedsejmowego sejmiku proszowickiego i prosił króla o wystawienie nowego uniwersału.
Po rodzicach odziedziczył S. części we wsiach Charzowice i Mikołajowice w pow. wiślickim; w ciągu kilkunastu lat pozyskał od braci także inne części tych wsi. W r. 1705 zakupił od rodziny Cellarich wsie Minoga, Nowawieś i Skałka w pow. krakowskim. W r. 1710 otrzymał zgodę króla na wykupienie z rąk Stojowskich wsi Kobylniki w pow. wiślickim (woj. sandomierskie). W r. 1713 dostał od króla prawem kaduka wieś Gołyszyn w pow. krakowskim, lecz gdy okazało się, że istnieją prawowici sukcesorzy dotychczasowych właścicieli (Jarzynów), donacja została anulowana. Jesienią 1714 otrzymał królewszczyznę Boronice w pow. proszowickim, którą ustąpił mu za zgodą królewską kanclerz J. S. Szembek. Od Aleksandra Zakrzowskiego w r. 1717 nabył Grabiszyce z zamkiem w księstwie zatorsko-oświęcimskim; sprzedał je w r. 1724. Żona S-a, jako jedna z sukcesorek po Nielepcach, posiadała w tym księstwie dobra Grójec i Zaborze (najpierw jako zastaw, później prawem dziedzicznym). W r. 1721 kupił S. od Marcinowskich wieś Przybysławice w pow. krakowskim, a w r. 1723 kamienicę zwaną Krauzowska przy ul. Sławkowskiej w Krakowie. Trzymał w zastawie wsie Kościelniki i Posiłów w pow. proszowickim, które w r. 1726 przejął na własność; także w tym powiecie w r. 1730 objął w zastaw Więckowice. W l. dwudziestych XVIII w. dalszy krewny Michał Szembek (zob.), sufragan krakowski, pozostający z S-m w bardzo bliskich stosunkach, planował przekazać mu wszystkie swoje dobra, m.in. rodowy Słupów, lecz donacji sprzeciwił się J. S. Szembek. Majątek S-a można szacować na ok. 500 tys. zł. Pod koniec życia sporo pieniędzy przeznaczył na budowę nowego, murowanego kościoła w Minodze. W r. 1737 zapisał tutejszemu kościołowi różne sumy pieniężne oraz uposażył wybudowany przez siebie szpital dla ubogich, a wikaremu darował pewien grunt. S. zmarł 11 III 1738.
Pierwszą żoną S-a była Ewa Apolonia z Nielepców (zm. 1736/7). Na początku r. 1738, krótko przed śmiercią, ożenił się S. z Barbarą, córką Marcina Siemianowskiego (zob.), wdową po Stanisławie Józefie Fredrze (zob.), a następnie po Stanisławie Naramowskim, star. ujskim-pilskim. Z pierwszego małżeństwa S. pozostawił synów: Józefa Piotra Eustachego (zob.), Franciszka Jakuba (zob.), Marka (zob.) i Michała Makarego (1716 – ok. 1760), star. boronieckiego, oraz córki: Antoninę Magdalenę, zamężną od r. 1729 za stolnikiem bracławskim Stefanem Pisarzowskim, a od r. 1736 (po śmierci pierwszego męża) za Marcinem Walewskim, stolnikiem, później podkomorzym sieradzkim, i Salomeę, która w r. 1721 wyszła za mąż za star. wolbromskiego Józefa Dembińskiego, niepełnosprawnego umysłowo, co doprowadziło do unieważnienia małżeństwa, a w r. 1734 za Antoniego Józefa Ponińskiego (zob.), otrzymując w posagu 100 tys. zł. Z drugiego małżeństwa S. nie miał dzieci. Wnukiem S-a (synem Franciszka Jakuba) był Aleksander Józef Szembek (zob.), a wnuczką (córką Marka) Paulina, powtórnie zamężna za Andrzejem Ogińskim (zob.).
Boniecki, IV (Dembińscy); Borkowska M., Leksykon zakonnic polskich epoki przedrozbiorowej, W. 2007 II; Dworzaczek; Elektorowie; Enc. Jezuitów; Katalog dokumentów Muzeum Żup Krakowskich z lat 1492–1777, Oprac. K. Dziwik, Wieliczka 1979; Kossakowski, III; Niesiecki, VIII; Urzędnicy, IV/2 (błędna data śmierci); Żychliński, I; – Borkowska M., Zakonnice pominięte w tablicach genealogicznych Dworzaczka, „Nasza Przeszłość” T. 97: 2002 s. 294; Falniowska-Gradowska A., Podwojewodowie województwa krakowskiego w XVI do XVIII wieku, ,,Roczn. Nauk.-Dydaktyczny WSP im. KEN w Kr.” T. 16: 1993, Prace Hist., z. 158 s. 185; Gawęda S., Śledziejowice – zarys dziejów, „Studia i Mater. do Dziej. Żup Solnych w Polsce” T. 19: 1996 s. 163; Kosińska U., Sejm 1719–1720 a sprawa ratyfikacji traktatu wiedeńskiego, W. 2003; Perłakowski A., Jan Jerzy Przebendowski jako podskarbi wielki koronny (1703–1729). Studium funkcjonowania ministerium, Kr. 2004; Przyboś K., Sejmik województwa krakowskiego w czasach saskich (1697–1763), Kr. 1981 s. 95–7, 167–8, 176; Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Olkuskiem, Kielce 2000 s. 156–8, 173; – Akta sejmikowe woj. krak., V; Diariusz Walnej Rady Warszawskiej z roku 1710, Wyd. R. Mienicki, Wil. 1928; Komoniecki A., Chronografia albo Dziejopis żywiecki, Wyd. S. Grodziski, I. Dwornicka, Żywiec 1987; Teka Podoskiego, IV 102, 120, 143, 150, 183, VI 90, 258, 264, 401; Vol. leg., VI 200, 396; Wypisy źródłowe do biografii polskich biskupów i opatów z czasów Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz niewoli narodowej doby zaborów (XVI–XIX), cz. 4, Oprac. K. R. Prokop, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kośc.” T. 85: 2006 s. 356; Zbiór pamiętników historycznych o dawnej Polszcze, Wyd. J. U. Niemcewicz, Lipsk 1839 III 55, 86; – AP w Kielcach: Arch. Ordynacji Myszkowskich, sygn. 1183 s. 68, 83; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Arch. Sanguszków, rkp. 253/4 s. 13–15, rkp. 341/12 s. 119–22, rkp. 342/12 s. 17–22, rkp. 423A/7 s. 39–44, Castr. Crac., t. 331 s. 2192–2203, 3291–3, t. 335 s. 3038–55, t. 338 s. 692–703, 1045–54, 3231–44, t. 339 s. 1992–5, 2885–7, 2919–23, t. 341 s. 1800–16, t. 343 s. 390–3, t. 345 s. 780–95, 1384–1404, t. 346 s. 47, 59–64, 71–3, 734–6, t. 349 s. 1291–3, 1755–7, t. 356 s. 605–15, 621–4, t. 360 s. 596–605, 1791–1801, 2135–7, t. 361 s. 437–9, 1819–21, 2037–40, 2222–8, t. 363 s. 17–21, 451–3, 545–7, 1746–9, 2435–40, t. 364 s. 657–60, 2038–9, 2441–3, t. 365 s. 216–25, 330–9, 274–82, t. 366 s. 653–62, 1241–4, 1038–44, 1084–5, 2233–6, 2717–33, t. 367 s. 1427–8, t. 369 s. 1695–9, 1976–87, t. 370 s. 1934–43, t. 371 s. 658–63, 1070–2, 1114–16, t. 372 s. 447–8, 469–70, t. 373 s. 284–92, 1982–90, t. 375 s. 34–7, 46–57, 67–76, 84, 1234–41, 1662–6, 1716–20, t. 376 s. 143–52, 285–6, t. 377 s. 724–6, 1202–5, t. 378 s. 561–3, 569–71, 1191–3, 1839–43, t. 379 s. 63–80, 529–42, 708–11, 786–9, t. 380 s. 303–6, 459–65, 415–17, 467–75, Castr. Crac., Rel., t. 128 s. 1926–8, t. 132B s. 103–5 1698–1701, 1705, t. 133 s. 1095–7, t. 134 s. 1740–5, t. 135B s. 3635–9, t. 137 s. 532–5, 576–8, 1223–8, t. 138A s. 1340–6, t. 138B s. 3749–52, 3758–65, 3919–22, t. 139A s. 1516–18, t. 140 s. 1122–7, 2805, t. 143 s. 144–6, 2355–57, t. 144A s. 386–8, 1224–8, t. 146 s. 1092–8, t. 149 s. 494–5, 2796–2800, 2869–71, 3230–2, t. 150 s. 771–3, 1236–9, 2279–84, 2544–6, t. 151B s. 2860–7, 2982–5, 3053–8, t. 152A s. 1775–6, 1899–1901, t. 153B s. 2070–2, 4187–9, t. 154 s. 438–45, 761–72, 916–17, 936–9, 966, 987–9, 1149–53, 1300–1, 2835–8, 2864–6, t. 156 s. 97–103, 1723–5, 3168, t. 157 s. 475–88, 1435, t. 158 s. 197–9, 201, 267, 360–8, 379–82, 408–9, t. 159 s. 1349, 1357, t. 160 s. 25, 1654–7, 3603–6, 4152–4, t. 162 s. 74, 355–6, 367–9, 401, 1585–9, 2631–2, t. 163A s. 1264–7, t. 167 s. 566–7, t. 169 s. 422, 2458–66, t. 170 s. 738, t. 172 s. 2002–5, t. 175 s. 76–81, t. 761 s. 317–18, t. 761A k. 101, 256v, 261v, Castr. Sandec., t. 151 s. 2792–3, Varia 4, s. 34–5, 53–65; AP w Kr., Oddz. przy ul. Siennej: Inwentarz Tymczasowy, sygn. 2442 s. 173–8, 253–60, 1465–8; B. Czart.: rkp. 199 s. 781–7, rkp. 210 s. 121, 129, rkp. 284 s. 683, rkp. 419 s. 683–6, rkp. 481 s. 263–5, rkp. 484 s. 405, rkp. 488 s. 179, 191–8, rkp. 550 s. 222, 236, 240–1, 358, 387, 413–16, rkp. 552 s. 189–91, 208–10, 242, rkp. 559 i n., rkp. 565 s. 305, rkp. 1678 s. 26; B. Jag.: rkp. 4153 k. 6, rkp. 6254 IV s. 37–41, rkp. 6255 s. 42–3, rkp. 6257 IV s. 77, rkp. 6263 s. 96–7, rkp. 6294 s. 6, 134, rkp. 6295 s. 111–16, 139–46, 467; B. Kórn.: rkp. 399 k. 206v–7, rkp. 414 k. 17–17v, rkp. 422, k. 3–3v, rkp. 425 k. 265–6v, rkp. 428 k. 2–32; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 1102, k. 35v–6, rkp. 8338 k. 770v, rkp. 8339 k. 123; B. Ossol.: rkp. 703/I s. 7–7v, 8v, 25–5v, 31–1v, 119, 173, 176.
Mariusz Lubczyński