Hoff Bogumił (1829–1894), krajoznawca, malarz-amator, zbieracz i wydawca materiałów etnograficznych. Ur. w Radomiu 6 VI, był synem pastora ewangelickiego, pochodzenia niemieckiego z Meklemburgii. Uczęszczał do szkół w Lublinie, do gimnazjum w Krakowie (1839–46) i Raciborzu (1847–9), gdzie uzyskał świadectwo dojrzałości. Po skończeniu szkoły średniej, wbrew życzeniu ojca, który chciał skierować syna na teologię, wybrał zawód rolnika. Przez szereg lat (1852–65) był praktykantem, administratorem i dzierżawcą majątków ziemskich. Praktykował w majątkach pod Raciborzem, w Komornym Grodzie w Czechach oraz w majątku ojca w Dąbiu pod Krakowem (1852–3). W r. 1853 dzierżawił majątek koło Myślenic, później pracował znowu w Czechach, w r. 1865 w Koźminie (Wielkopolska), skąd przeniósł się do Poznania. Na marginesie zajęć zawodowych interesował się przejawami kultury ludowej, a częste zmiany miejsca zatrudnienia pozwalały mu na pewne studia porównawcze. W tym okresie jego teka malarza-amatora wzbogaciła się szeregiem akwarel typów i strojów ludowych. Zapaliwszy się pod wpływem prac O. Kolberga do badań etnograficznych, ściągnął go (1866/7) do Wielkopolski; wspólnie odbyli szereg wędrówek dla zbierania materiałów ludoznawczych, ułożyli plan wspólnego 5-tomowego wydawnictwa „Lud Wielkopolski”, które nie doszło jednak do skutku ze względów finansowych. Udział H-a w dziele Kolberga znalazł jednak wyraz przede wszystkim w ilustrowaniu przez niego szeregu tomów kolbergowskiego „Ludu” (Wielkie Księstwo Poznańskie, cz. 1–7, 1875–82), gdzie figuruje nazwisko H-a jako autora ilustracji. W Poznaniu H. działał na polu kulturalnym, m. in. zorganizował polski teatr amatorski oraz wskrzesił zaniechany zwyczaj wianków w wilię św. Jana. W r. 1870 został wydalony z Poznania przez władze pruskie i zamieszkał w Cieszynie, gdzie był pomocnikiem fotografa. Poznał tam m. in. słynnego kaznodzieję polsko-ewangelickiego, pastora L. M. Otto. Od r. 1872 pracował na kolei w Przemyślu, później (1874–7) objął administrację spółki «Kopaliny Tatrzańskie» z siedzibą w Batyżowcach po południowej stronie Tatr. W tym okresie pozostawał H. w bliskim kontakcie z W. Eliaszem (Radzikowskim), ułatwiał mu stosunki z Węgierskim Tow. Karpackim. Po likwidacji spółki H. zamieszkiwał w Krakowie (na Kawiorach). Zajmował się jeszcze później poszukiwaniami złóż mineralnych i kruszcowych na terenie Tatr, odbył m. in. w tym celu wyprawę do dolinki za Mnichem w Tatrach. Od r. 1877 był urzędnikiem Drogi Żelaznej Warszawsko-Terespolskiej w Warszawie. W tym czasie również nie zaniedbywał H. swych badań etnograficznych, jeżdżąc w teren z aparatem fotograficznym. Utrzymywał nadal bliskie stosunki z Kolbergiem, brał udział w organizowaniu koncertu w Warszawie (1880), z którego dochód był przeznaczony na wydanie dwu tomów „Pokucia” Kolberga (1882–3). Ok. r. 1880 przybył dla celów leczniczych do wsi Wisła w Cieszyńskiem. Upodobawszy sobie tę okolicę, powracał tam w latach następnych, by w październiku 1892 r. osiąść tam na stałe. Nabył w Wiśle kawałek gruntu i wystawił dom «Bożydar». Pobyt w Wiśle wykorzystywał H. dla badań terenowych. Zebrane przez siebie materiały chciał przekazać Kolbergowi do jego użytku. Jednak Kolberg, zajęty swoimi pracami, a znając plan przyszłych badań i prac etnograficznych H-a nad ludem śląskim, których ważność podkreślał, nakłonił H-a do samodzielnego opublikowania zebranych materiałów. Ogłosił je H. na łamach „Wędrowca” (1887 nr 49–52, 1888 nr 1–21), pt. Początki Wisły i Wiślanie, a następnie osobno: Lud cieszyński, jego właściwości i siedziby, Seria I: Górale Beskidów Zachodnich, T. 1., Początki Wisły i Wiślanie (W. 1888). Dzieło to uzyskało przychylne recenzje, posiada doniosłe znaczenie w dziejach badań etnograficznych na Śląsku Cieszyńskim i cenione jest do dziś dnia, aczkolwiek nie dorównuje tomom Kolberga. Poza tym ogłosił H. mniejsze artykuły: Wycieczka do źródeł Wisły („Tygodnik Illustrowany” 1885), Wyprawy po skarby w Tatrach („Wisła” T. 3: 1889), Kolęda w Wiśle, wiosce przy źródłach Wisły („Wisła” T. 8: 1894). Wydał ponadto podręcznik rachunkowości gospodarczej (1869), opublikował podania z okolic Tatr. Dopiero w r. 1958 ukazała się po raz pierwszy opowieść H-a dla młodzieży, pt. Imko Wisełka. H. pracował jeszcze nad zbieraniem dalszych materiałów z Istebnej i Brennej, ale przeszkodziła mu w tym śmierć. Zmarł w Wiśle w ostatnich dniach lutego lub w pierwszych dniach marca 1894 r. Losy pozostałej spuścizny po H-ie, w tym nie wykorzystanych przez Kolberga 16 akwarel typów ludowych z Wielkopolski oraz przygotowanej monografii Istebnej i Brennej, są nie znane.

Estreicher; Gawełek F., Bibliografia ludoznawstwa polskiego, Kr. 1914; – Brożek L., Ludoznawstwo cieszyńskie, „Literatura Ludowa” 1957 nr 4 s. 5; Bystroń J. S., Wstęp do ludoznawstwa polskiego, Wyd. 2., W. 1939; Karłowicz J., Początki Wisły i Wiślanie, „Wisła” T. 2: 1888 s. 412–3; Turczynowiczowa M., B. H. i jego stosunek do Oskara Kolberga, „Lud” T. 38: 1947 [druk.] 1948 s. 299–308; taż, Badania etnograficzne Oskara Kolberga na obszarze Wielkiego Księstwa Poznańskiego, „Lud” T. 42: 1955 [druk.] 1957 s. 201–4, 211 (rec. Reychman J., „Wierchy” R. 19: 1949 s. 274); – [Gloger Z.] N. N., Wspomnienie pośmiertne, „Kur. Warsz.” 1894 nr 61; Korotyński L. S., B. H., „Wisła” T. 8: 1894 s. 202–8 (fot.); – B. PAN w Kr.: rkp. 2185 (Korespondencja H-a z O. Kolbergiem); Listy H-a do W. Eliasza w posiadaniu W. H. Paryskiego w Zakopanem; – Materiał M. Turczynowiczowej z Poznania w Red. P. S. B.

Jan Reychman