Sapieha Franciszek Ksawery h. Lis (ur. między 1741 a 1746–1808), ostatni woj. smoleński. Był synem woj. mścisławskiego Ignacego (zob.) i Anny z Krasickich, młodszym bratem generała majora Jana i krajczego lit. Józefa (zob.), a starszym Kajetana Michała (zob.).
Wraz z bratem Józefem S. kształcił się od jesieni 1752 w warszawskim Collegium Nobilium. Po śmierci ojca jako małoletni znajdował się pod opieką stryja woj. brzeskiego Karola Józefa (zob.). W październiku 1763 stryj dał mu porucznikostwo w swej chorągwi petyhorskiej, zaś w r. 1768 zrezygnował z tej chorągwi na jego rzecz. W lutym 1764 bezskutecznie próbował uzyskać dla S-y w Brześciu Lit. mandat poselski na konwokację. W r. 1772 brat Józef kupił mu Order św. Huberta od elektora Palatynatu. Jako poseł wołyński na sejm 1780 r. S. wypowiadał się w obronie Antoniego Tyzenhauza i jego działań w Komisji Skarbowej Lit. Dn. 24 V 1787 z tytułem rotmistrza «prezentował się» w Tereszkach na Wołyniu u miecznika kor. Franciszka Grocholskiego Stanisławowi Augustowi. W marcu 1789 starał się o zgodę króla na sprzedaż rotmistrzostwa husarskiego, ale chyba zrezygnował z tego zamiaru, skoro w r. n. z tytułem rotmistrza występował jako wicemarszałek Trybunału Lit., którego laskę trzymał jego krewny kanclerz Aleksander Michał Sapieha.
Dzięki protekcji bratanka Kazimierza Nestora Sapiehy (zob.), marszałka konfederacji lit., otrzymał S. w styczniu 1791 urząd woj. smoleńskiego oraz Order św. Stanisława. Dn. 7 II 1791 S. przystąpił do konfederacji sejmowej. W kręgach przygotowujących przyszłą Ustawę Rządową zaliczano go do osób, które w razie głosowania byłyby konstytucji przeciwne. Zapewne ta opinia sprawiła, że w ogłoszonym 1 IX 1792 składzie konfederacji lit. wśród zaproszonych do niej figurował S. Dn. 14 X t. r. był wśród lit. delegatów konfederacji targowickiej, którzy przybyli do Warszawy, by podziękować królowi za przystąpienie do konfederacji; w wygłoszonym wówczas przemówieniu ograniczył się do nakazanego mu w instrukcji podziękowania, dodając do niego tylko prośbę o popieranie przez króla dążności narodowych. W grudniu 1793, po związanych z rozbiorem przekształceniach administracyjnych kraju, został wojewodą mereckim, nigdy jednak tego tytułu nie używał.
W działach rodzinnych S. odziedziczył Bazalię i Krasiłów na Wołyniu, miał nadto folwark Rozwadówkę w kluczu romanowskim i Zeszczynkę w woj. lubelskim (zachowała się tam fundowana prawdopodobnie przez S-ę monstrancja). Być może rezydencją S-y był pałac w należących do klucza bazalijskiego Zazulińcach (Zozulińce Wielkie). S. zmarł 10 II 1808 (wg materiałów rodzinnych zm. 30 I 1806) w Cienkowcach, pochowany został w Bazalii.
Wiersze panegiryczne poświęcił mu Leon Pierożyński, który był też autorem „Głosu od zwłok księcia Ksawerego Sapiehy”.
S. był żonaty dwukrotnie: po raz pierwszy od r. 1768 z Teresą z Suffczyńskich (ok. 1744–1827 w Kociurzyńcach, pochowana w Bazalii), damą Orderu Krzyża Gwiaździstego, 2. v. Rafałową Wolską, marszałkową starokonstantynowską; po rozwodzie z nią poślubił 23 VII 1796 w Cienkowcach Kasyldę Załęską (zm. 25 VIII 1807), córkę Macieja, stolnika sanockiego.
Z pierwszego małżeństwa pozostawił trzech synów: Janusza Aleksandra (11 VII 1775 – 27 II 1825), dziedzica Bazalii, kawalera maltańskiego (20 V 1802), marszałka starokonstantynowskiego, Mikołaja i Pawła oraz dwie córki: Teklę, zamężną od 29 XI 1792 za Ignacym Cetnerem, star. mścisławskim, i Annę Agnieszkę, od r. 1796 zamężną za woj. pomorskim Józefem Mierem (zob.). Dwoje dzieci z tego małżeństwa zmarło w wieku młodzieńczym: córka Barbara (zm. 28 IV 1780) i syn Aleksander.
Mikołaj (1779 – 23 XI 1843), dziedzic Krasiłowa, kawaler maltański (31 V 1802), podpułkownik armii Ks. Warsz., a w r. 1809 adiutant polowy Jana Henryka Dąbrowskiego, odznaczony został Krzyżem Złotym Orderu Virtuti Militari (już we wrześniu 1809; oficjalnie 1 I 1810). Od r. 1808 był członkiem warszawskiej łoży masońskiej «Braci Polaków Zjednoczonych». Z małżeństwa zawartego w r. 1806 z Idalią z Potockich, córką Szczęsnego Potockiego (zob.) pozostawił trzy córki.
Paweł (1781 – 2 I 1855), kawaler maltański, kapitan, następnie podpułkownik w armii francuskiej (1807), przejściowo (w r. 1809) w sztabie ks. Józefa Poniatowskiego, radca departamentu w prefekturze warszawskiej w l. 1808–11. W r. 1808 wstąpił do loży masońskiej «Braci Polaków Zjednoczonych»; po r. 1815 został marszałkiem szlachty guberni augustowskiej. Był kawalerem Legii Honorowej (kwiecień 1809). Z małżeństwa zawartego w r. 1806 z Pelagią Różą z Potockich, córką Szczęsnego Potockiego (zob.), 1. v. za generałem artylerii lit. Franciszkiem Sapiehą (zob.), pozostawił synów Ksawerego i Leona.

Podob. S-y (miniatura) oraz portret jego syna Pawła w kolekcji markiza Gicquel des Touches (Francja), reprod. w: Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970 tabl. 31, 45; Fot. portretu syna Mikołaja w posiadaniu Eustachego S. Sapiehy (Kenia) oraz w: Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970 tabl. 43; – Estreicher, XXVII; Nowy Korbut (Oświecenie); Kossakowski, Monografie, III; Sapiehowie, III; Żychliński, IV; Katalog zabytków sztuki w Pol., VIII/18; – Aftanazy R., Materiały do dziejów rezydencji, W. 1987 IV A; Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz, Londyn 1971 II; Smoleński W., Konfederacja targowicka, Kr. 1903; tenże, Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1809; – Bernacki L., Materiały do życiorysu i twórczości Ignacego Krasickiego, „Pam. Liter.” R. 26: 1929 s. 409, R. 28: 1931 s. 644; Matuszewicz Diariusz, II; Naruszewicz A., Diariusz podróży Stanisława Augusta króla na Ukrainę w roku 1787, W. 1805 s. 312; tenże, Korespondencja, Wr. 1959; Sapieżyna T., Z pamiętnika konfederatki, Kr. 1914; Sbornik dokumentov kasajuščichsja administrativnago ustrojstva severozapadnogo kraja, Wil. 1903; Vol. leg., VII 490, VIII 560, IX 471; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V 13823, 13846 (16 X 1763, 3 III 1764), Arch. Roskie, korespondencja XX/9; B. Czart.: rkp. 723, 730 (także A. M. Sapieha 3 V 1790); B. Jag.: rkp. 6130, 6147/14, 7925; B. Narod.: rkp. 3287 k. 530; B. Ossol.: rkp. 689, BOZ rkp. 939; B. PAN w Kr.: rkp. 2907; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, oprac. przez Eustachego S. Sapiehę.

Zofia Zielińska