Łaganowski Jan h. Nowina, pseud. Stephani (1625–1694), nauczyciel języka polskiego w Gdańsku, autor podręczników szkolnych i wierszowanych utworów okolicznościowych. Ur. 28 VIII w Silnicy w pow. radomszczańskim, syn Mikołaja z Łaganowa koło Proszowic i Anny Kurowskiej. Przeznaczony przez rodziców do stanu duchownego, od 16 roku życia kształcił się w tym kierunku. Jako ksiądz katolicki uzyskał znaczne godności kościelne. Był przeorem i administratorem opactwa cystersów w Szczyrzycu koło Bochni; 5 VI 1652 został notariuszem apostolskim i sędzią zwyczajnym. W t. r. mianowano go proboszczem w Ludzimierzu, wsi należącej do cystersów. W r. 1666 porzucił Ł. katolicyzm i przeszedł do wyznania luterańskiego. Przełom ten dokonał się na konsystorzu sambijskim w Królewcu. Wówczas przybrał Ł. pseud. Stephani. W dwa lata później, w marcu 1668 objął Ł. obowiązki pastora polskiego przy kościele w Pasymie, lecz na skutek intryg ze strony biskupstwa warmińskiego już po roku pracy opuścił to miasto. W r. 1669 zaopatrzony w pismo rekomendacyjne udał się do Szwecji, przez kilka tygodni przebywał w Uppsali, a następnie osiadł w Rydze, gdzie w l. 1670–2 uczył młodzież języka polskiego. Tam też ożenił się. Następnie udał się do Niemiec, odwiedzając na przestrzeni trzech lat kilka protestanckich uniwersytetów. W r. 1675 przybył na Pomorze Zachodnie i osiadł w majątku Puttkamerów w charakterze domowego nauczyciela.
Po trzech latach pobytu u Puttkamerów został Ł. 27 IX 1678 zaangażowany do pracy nauczycielskiej w gdańskim Gimnazjum Akademickim w związku z wywalczonym przez cechy poszerzeniem zakresu nauki języka polskiego. W dn. 6 X t. r. otrzymał oficjalną nominację na «lektora języka polskiego», a 14 X odbyło się uroczyste wprowadzenie go na to stanowisko. Początkowo Ł. uczył języka polskiego w dwóch najwyższych klasach gimnazjum, a w klasach niższych prowadził zajęcia z tego przedmiotu Jakub Praetorius. Po śmierci Praetoriusa (1679) powierzono Ł-emu również nauczanie w klasach niższych. Uczył języka polskiego w gimnazjum w wymiarze dwóch godzin dziennie, poświęcając cztery dni w tygodniu dla początkujących, a dwa pozostałe dla zaawansowanych. Na lekcjach systematycznie i metodycznie wdrażał uczniów do opanowania gramatyki i słownictwa polskiego oraz uprawiał z nimi ćwiczenia polegające na tłumaczeniu tekstów autorów starożytnych z łaciny na język polski i na odwrót. Wprowadził też Ł. doroczne popisy oratorskie swoich uczniów w języku polskim. Odbywały się one w l. 1679–86 i tematycznie nawiązywały do spraw polskich. Często powtarzał się motyw rządów Jana Sobieskiego i sukcesów wojennych tego monarchy. Wszystkie lekcje języka polskiego prowadzone przez Ł-ego w Gimnazjum Akademickim były ogłaszane w drukowanych programach nauczania tej szkoły.
Ł. uczył też języka polskiego prywatnie, a w styczniu 1679 otworzył, na polecenie Rady, «Szkołę Polską» w Gdańsku, «w której by nic inszego nie uczono, tylko polskiego języka i mowy». W wydanym z tej okazji drukowanym ogłoszeniu Ł. informował, że szkoła ta przeznaczona była dla tych, którzy nie uczęszczali do gimnazjum, a pragnęli poznać język polski. Mieściła się w mieszkaniu Ł-ego i była czynna przez 6 godzin dziennie. Dla swoich uczniów opracował Ł. dwa podręczniki: rozmówki polsko-niemieckie pt. Colloquia (1676) oraz zbiór wzorów listów polskich, pt. Epistolographia Polonica (1680). Oba te podręczniki nie zachowały się. Ł. uprawiał także twórczość literacką o charakterze okolicznościowym i panegirycznym. W l. 1678–90 opublikował w Gdańsku 7 tego rodzaju utworów, z czego cztery w języku polskim i łacińskim, a trzy wyłącznie w języku polskim, m. in. trzykrotnie składał wierszowane życzenia noworoczne Radzie w l. 1679, 1682 i 1690, dwukrotnie sławił nowo obranych burmistrzów: Gabriela Krumhausena (1685) i Konstantego Ferbera (1687). Utwory te pisał wierszem 13-zgłoskowym, używając barokowej metaforyki i frazeologii oraz stosując popularne wówczas środki formalne, jak akrostychy czy wiersze «tablicowe». Na uwagę zasługują w nich jedynie liczne akcenty regionalne i patriotyczne, wyrażające się w pochwałach Gdańska jako ozdoby «Orła Sarmackiego» i obrońcy «portu nadmorskiego» Rzeczypospolitej. Do najlepszych utworów literackich Ł-ego należy Muza Polska, wydana w Gdańsku w r. 1686, a opiewająca sukcesy militarne, mądrość i odwagę Sobieskiego, jego związki z Gdańskiem oraz wierność tego miasta dla Rzeczypospolitej. Zastosowany w tym utworze model metryczny (12-zgłoskowiec o stałej średniówce po szóstej sylabie, z rymami wewnętrznymi) należy do rzadszych i cenniejszych w literaturze staropolskiej.
Warunki bytowe Ł-ego w Gdańsku były trudne. Za pracę nauczycielską w gimnazjum pobierał niską płacę 300 guldenów rocznie. Niewielkie dochody czerpał z nauczania prywatnego i z pełnionej funkcji zastępcy kaznodziei polskiego przy kościele Św. Anny. Nie wystarczało to na utrzymanie rodziny i często zwracał się do Rady z prośbą o podwyżkę uposażenia lub zapomogę (w l. 1682, 1683, 1691, 1692). Sytuacja pogorszyła się, gdy w r. 1690 został sparaliżowany. Pod koniec t. r. znalazł się wraz z żoną w przytułku dla starców przy szpitalu Św. Ducha, gdzie zmarł w r. 1694.
Estreicher; Niesiecki; Arnoldt, Nachrichten, s. 457; Praetorius E., Athenae Gedanenses, Lipsiae 1713 s. 138–9; – Nowak Z., Świderska A., J. Stephani Ł. lektor języka polskiego w Gdańskim Gimnazjum Akademickim, „Roczn. Gdań.” T. 19/20: 1960/1 s. 333–48; Pniewski W., Język polski w dawnych szkołach gdańskich, Gd. 1938 s. 110–17; – B. Gdań. PAN: sygn. Ma 3920 8° (Programy drukowane lekcji Ł-ego), sygn. Ma 3920 8°, Ma 3981 2o Ma 3983 2° (Programy drukowane popisów oratorskich uczniów Ł-ego); WAP w Gd.: rkp. 300, 42/129, 300, 42/158, 300, 42/258.
Zbigniew Nowak