Stępowski (Junosza-Stępowski) Janusz (właśc. imiona: Jan Władysław), pseud. i krypt.: Andrzej Gaworek, Andrzej Kaznowski, esjot, Esjot, (Esjot.), H.S., Hunter, J.S., J.St., Janusz St., (jotes), Jotes, (Jotes), js, js., S.O.S., Władysław Wiąckowski, Z.I., ZET.I, (Zet.I), Zet. L (1900–1969), poeta, prozaik, dramatopisarz, marynista.
Ur. 27 XII w Krakowie, był synem Leona (zob.) i Anny z Więckowskich, młodszym bratem Bronisława (zob.) i Leszka Leona (1895–1975), aktora.
Dzieciństwo spędził S. w Krakowie przy ul. Długiej 13, gdzie od ok. r. 1887 rodzice prowadzili własną szkołę wymowy, reklamowaną w lokalnej prasie jako «Pensjonat dla jąkających, niemych i niedołężnych dzieci». Do przyjaciół domu należał m.in. Stanisław Wyspiański. S. uczył się w IV Gimnazjum Realnym w Krakowie przy ul. Krupniczej. Jeszcze jako uczeń w odpowiedzi na apel Krakowskiego Biura Odsieczy dla Lwowa z 4 XI 1918, wstąpił do 5. pp Legionów Polskich, sformowanego w Krakowie pod dowództwem ppłk Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego i prawdopodobnie 9 XI t.r. wyruszył z Krakowa. Uczestniczył zapewne potem w walkach z Ukraińcami kolejno o Przemyśl i Lwów, a po zakończeniu wojny, latem 1919, został urlopowany. Następnie wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 r. Dn. 12 X t.r. został zdemobilizowany w stopniu kaprala i przeszedł do rezerwy. Jesienią t.r. podjął naukę na Wydz. Nawigacyjnym w nowo powołanej Państw. Szkole Morskiej w Tczewie. Dn. 20 XII złożył eksternistycznie egzamin maturalny w IV Gimnazjum w Krakowie, a w czerwcu 1921 pierwsze egzaminy klasyfikacyjne w Szkole Morskiej, po których latem t.r. uczestniczył w rejsach szkoleniowych po Bałtyku na statku żaglowym «Lwów». Brał udział w szkolnym życiu kulturalnym, był autorem „marynarskiej Szopki”, wystawionej przez uczniów Szkoły 21 XII t.r. (odpis tekstu w Muz. Akad. Morskiej w Gdyni). Z uwagi na zły stan zdrowia, a szczególnie na dokuczającą mu od dzieciństwa astmę, zmuszony był przerwać naukę i w r. 1922 wrócił do Krakowa.
W Krakowie podjął S. pierwsze próby literackie. Debiutował nowelą Czartowska Skała, za którą wiosną 1922 otrzymał czwartą nagrodę w konkursie tygodnika „Zorza” na opowiadanie żołnierskie. Jesienią t.r. rozpoczął na UJ studia na kierunku chemii. W r. 1923 przeniósł się na Wydz. Filozoficzny, gdzie uczestniczył głównie w zajęciach z polonistyki. Od r. 1924 współpracował z dziennikiem „Głos Narodu” i w nim ogłosił swój pierwszy wiersz Chłopczyk Mi (nr 34). W l. 1924–6 publikował także wiersze, artykuły i recenzje w „Nowej Reformie”. Uczestniczył w studenckim życiu literackim, brał udział jako recytator w wieczorach poetyckich w Krakowie i Katowicach. W r. 1924 został prezesem sekcji «Helion» Koła Polonistów Uczniów UJ (po jej połączeniu w r. 1925 z Kołem Artystyczno-Literackim UJ – Koło Artystyczno-Literackie «Helion», od r. 1926 Literacko-Artystyczne Koło Uczniów UJ «Litart»). Również w r. 1924 wszedł w skład komitetu redakcyjnego pisma „Helion”; w jego jedynym numerze opublikował m.in. wiersz Sen Saby, za który otrzymał pierwszą nagrodę w Turnieju Poetyckim Kraków–Lwów, zorganizowanym w r. 1927 przez Akademickie Koło Artystyczno-Literackie we Lwowie. W „Głosie Narodu” ogłaszał liczne recenzje filmowe i książkowe oraz sprawozdania sportowe; wiersze, artykuły i recenzje zamieszczał także w „Ilustrowanym Kurierze Codziennym” (1925–6) oraz jego dodatku „Kurierze Literacko-Naukowym”. W r. 1926 porzucił studia i t.r. współorganizował nowe pismo grupy «Litart» – „Gazetę Literacką”; do r. 1927 pracował w jej redakcji i publikował na jej łamach opowiadania, wiersze i felietony, a w rubryce „Z teatrów krakowskich” (1926) także liczne recenzje teatralne.
W r. 1926 wydał S. powieść Sad w środku miasta (Rzeszów), która wzbudziła duże zainteresowanie krytyki, m.in. Zuzanny Rabskiej, Herminii Naglerowej i Witolda Zechentera. Dn. 29 VI 1927, z okazji złożenia szczątków Juliusza Słowackiego na Wawelu, wystawił na wawelskim dziedzińcu w inscenizacji i reżyserii Antoniego Piekarskiego poemat Turniej żywych szachów (wyd. pt. Turniej żywych szachów. (Rozsądzenie sprawy w spotkaniu Polski z Turcją na szachowe tablice), Kr. 1927, wyd. 2, W. 1930), widowisko wielokrotnie wznawiane także w innych miastach. W tym czasie w „Głosie Narodu” (1927 nr 86) opublikował artykuł Echa. S.O.S. (Sinko o Sinko!), wytykając odczytowi o Władysławie Orkanie wygłoszonemu przez Tadeusza Sinkę, liczne błędy rzeczowe. Na replikę Sinki w „Ilustrowanym Kurierze Codziennym” (1927 nr 91) pt. „S.O.S., czyli Smyk obraża Sinkę” zareagował na łamach „Głosu Narodu” oraz wydaną t.r. własnym sumptem broszurą S.O.S. Prawda o Tadeuszu Since (Kr.), którą sprzedawał przed wejściem do Collegium Novum UJ. Konflikt wywołał burzliwą dyskusję, m.in. Karol Irzykowski pisał o «ponurym demaskowaniu» („Wiad. Liter.” 1927 nr 23), a recenzent o krypt. A. Ch. zarzucił S-emu «tendencyjność» i «złośliwość» („Kur. Pol.” 1927 nr 111). S-ego wziął jednak w obronę Karol Hubert Rostworowski („Głos Narodu” 1927 nr 105). Współpracę z „Głosem Narodu” utrzymał S. do r. 1930.
Zmęczony sporami, «wyklęty przez Ikaca» (list do S. M. Salińskiego z 28 III 1958) zapewne jesienią 1927 opuścił S. Kraków i zamieszkał w Poznaniu. W l. 1928–9 pełnił tam obowiązki redaktora naczelnego tygodnika kulturalno-oświatowego „Przyjaciel Młodzieży” oraz działał w poznańskich organizacjach młodzieżowych. W l. 1928–9 był też członkiem poznańskiej grupy literackiej «Loża». Nawiązał współpracę z tygodnikiem „Tęcza”, gdzie publikował (1928–32) wiersze, korespondencje i wywiady, oraz miesięcznikiem „Przegląd Oświatowy”. Pisał w tym czasie nowele do tomów roboczo tytułowanych Pegaz i Rosynant oraz Bajki dla dorosłych dzieci (niewyd.). Latem 1929 z okazji otwarcia Powszechnej Wystawy Krajowej zaprezentował na poznańskim stadionie drugie widowisko plenerowe pt. Za króla Jana (wyst. łącznie z Turniejem żywych szachów, adaptacja radiowa 1929, druk. fragmentów: pt. Sobieski i Marysieńka, „Świat Kobiecy” 1930 nr 12, pt. Ostatni król, „Tęcza” 1933 z. 9). W r. 1929 przeniósł się do Warszawy i podjął współpracę z „Tygodnikiem Ilustrowanym” (do r. 1933). Odbył krótki rejs do Kopenhagi w r. 1929, a w pierwszych dniach listopada t.r. wypłynął w rejs na statku s/s «Niemen» do Neapolu, Suzy, Oranu i Casablanki. Zaprzyjaźnił się wówczas z pisarzem-marynistą Stanisławem Marią Salińskim, który pełnił na «Niemnie» obowiązki asystenta pokładowego. Następnie zatrzymał się na kilka miesięcy w Afryce Północnej, zwiedzając dokładniej Maroko i Algierię; wysyłał stamtąd korespondencje do „Tęczy” i „Świata Kobiecego”. Do kraju wrócił w kwietniu 1930 statkiem żeglugi polskiej s/s «Wisła».
W l. 1930–2 pełnił S. obowiązki sekretarza redakcji miesięcznika ilustrowanego „Echa Leśne”, gdzie (do r. 1933) ogłaszał wiersze, artykuły i recenzje. W r. 1931 rozpoczął współpracę z Polskim Radiem (PR) głównie jako autor słuchowisk dla dzieci i młodzieży (m.in. t.r. Jeden dzień z dzieciństwa Fryderyka Chopina, a w r. 1933 m.in. Baśń o szewczyku Znajdzie i cudownych trzewiczkach burmistrzanki, Legenda o bursztynowej koronie, Na wiedeńskim polu). Dn. 18 I 1933 wygłosił w Wilnie, w ramach «Śród Literackich», prelekcję Serce Władysława IV i morze. W tym okresie powstało też kolejne widowisko plenerowe: Opowieść bałtycka (wyst. przez Teatr im. Stefana Żeromskiego z Warszawy na stadionie sportowym w Gdyni 31 VII 1932, fragmenty w: „Echa Leśne” 1932 nr 8). Słuchowisko radiowe Na morskich szańcach Rzplitej, emitowane 28 VI 1934, zostało adaptowane i wydane w r. 1935 (W.), a w r. 1938 wystawione w Teatrze Marynarki Wojennej w Gdyni. W r. 1934 wydał S. poemat Legenda o masztowej sośnie (W.), będący poetycką opowieścią dziejów sosny z Puszczy Myszynieckiej od czasu bitwy pod Oliwą. Utwór ten poświęcony walce o polskość Pomorza został w r. 1935 uhonorowany nagrodą im. Jerzego Szareckiego; w prasie miał ponad 200 omówień i wzmianek i został uznany za jeden z najwybitniejszych polskich utworów marynistycznych (wyd. 2, Gd. 1978 [właśc. 1979], adaptacja radiowa Teresy Kalińskiej, 1989). W r. 1934 napisał też S. kolejne słuchowiska radiowe: Beczka zdrowia („Polski Czerwony Krzyż w słowie i pieśni”, W. 1935), Łapaj złodzieja, Na letniakach, „Surabaya” musi pójść na dno oraz Święto wiosny, w r. 1935 Zaczarowany kurant, a w r. 1937 Jędrzej nad morzem i Nieznany rapsod. Również groteska Heca w Jaźwinach (W. 1935 [właśc. 1934]), ośmieszająca znachorów i zabobony, została zaadaptowana na słuchowisko radiowe w r. 1936, a w l. 1937–9 wystawiana przez zespoły Związku Teatrów Ludowych. Wierny tematyce marynistycznej, publikował S. od r. 1935 w kwartalnikach „Sprawy Morskie i Kolonialne” i „Szkwał” (do r. 1937) oraz miesięcznikach „Przegląd Morski” i „Polska na Morzu” (do r. 1939); w l. 1936–7 współpracował też z miesięcznikiem „Morze”. Pisał teksty pieśni i piosenek, które zebrał w tomie Gdynia. Deklamacje, śpiewy, tańce i pieśni kaszubskie (W. 1936, inscenizacja radiowa Wandy Tatarkiewicz-Małkowskiej, t.r.). Inne piosenki były publikowane w osobnych wydaniach, m.in. Do widzenia (muz. A. Pająk, W. 1935), zwłaszcza w r. 1938 m.in.: Dzwon okrętowy (W., muz. Z. Moczyński), Kto z nazwiska znał Matyska (W., muz. W. Laski) i Przyszła Kryska na Matyska oraz Piosenka o FOM-ie (W., muz. Moczyński). W r. 1937 odbył S., finansowaną przez Ligę Morską i Kolonialną, podróż statkiem wzdłuż wybrzeża Pomorza Zachodniego na Rugię i do Stralsundu; jej efektem były artykuły publikowane w „Myśli Polskiej” (Polski brzeg z niemieckiego statku, 1938 nr 13 i Gdynia zwycięska 1939 nr 13–14), a także przygotowany do druku tom reportaży pt. Od Winety do Gdyni, który nie ukazał się z powodu wybuchu wojny. W r. 1939 opublikował S. poemat Modlitwa o siłę zwycięską na polskim morzu („Gaz. Pol.” nr 178), wydany 28 VIII t.r. pt. Modlitwa do Ducha Świętego o siłę zwycięską na polskim morzu (W.); był on recytowany we wrześniu przez Stanisława Stanisławskiego w audycji radiowej poświęconej obrońcom Westerplatte.
Po wybuchu drugiej wojny światowej przebywał S. nadal w Warszawie. Pełnił we wrześniu 1939 obowiązki komendanta obrony przeciwlotniczej domu, w którym mieszkał; ranny, zakaził się tężcem i od listopada t.r. do stycznia 1940 leczył się w Szpitalu Ubezpieczalni Społecznej w Warszawie; rezultatem powikłań był niedowład, a w konsekwencji wtórny zanik mięśni ręki. Podczas rekonwalescencji w podwarszawskim Karolinie został 7 IX 1940 aresztowany przez Gestapo (wraz z Irzykowskim, Adolfem Nowaczyńskim, Pawłem Hulką-Laskowskim, Mirą Zimińską, Tadeuszem Sygietyńskim i in.) i kilka tygodni był więziony na Pawiaku. Po zwolnieniu zajmował się m.in. drobnym handlem książkami. W r. 1943 zebrał swe wiersze sprzed r. 1939 w tomie pt. W świecie i w domu (niewyd., mszp. w Muz. Literatury im. Mickiewicza w W.). Opracował XIX-wieczny pamiętnik Tadeusza Łapińskiego pt. „Powstańcy na morzu w wyprawie na Litwę” (niewyd., mszp. tamże) oraz wspomnienia ojca pt. „Ludzie teatru”. Podczas powstania warszawskiego 1944 r. pracował w redakcji radiostacji powstańczej AK «Błyskawica», gdzie odpowiadał za relacje z walk ulicznych (używał pseud. Janusz). W pożarze mieszkania zniszczona została wtedy jego biblioteka (2 500 tomów), a w niej rękopis wspomnień ojca.
Po upadku powstania przeszedł S. wraz z żoną przez obóz przejściowy w Pruszkowie, a następnie został ewakuowany do Krakowa, gdzie pod opieką środowiskowego zespołu pomocy dla literatów i aktorów pozostawał do 21 XII 1944. Przebywał potem w Miechowie, a od stycznia 1945 w podkrakowskich Mysławczycach. W lutym t.r. zamieszkał czasowo u rodziny w Józefowie pod Warszawą. W kwietniu osiadł w Łodzi i podjął pracę korespondenta dziennika „Polska Zbrojna”. Od czerwca brał udział w «środach literackich» w Gdyni i «czwartkach literackich» w Sopocie; niebawem zamieszkał w Sopocie na stałe. Od końca lipca do r. 1946 pracował w redakcji „Dziennika Bałtyckiego” jako kierownik działu kultury i sztuki. Był jednym z organizatorów i od 3 VIII 1945 pierwszym przewodniczącym Klubu Literatów Wybrzeża z siedzibą w Sopocie. Wszedł w skład Gdańskiej Wojewódzkiej Rady Sztuki i Kultury Artystycznej. W l. 1946–8 był wiceprezesem Zarządu Oddziału Gdańskiego Związku Zawodowego Literatów Polskich (ZZLP, później Związek Literatów Polskich, ZLP). Zainicjował powstanie i w lutym 1946 objął obowiązki redaktora naczelnego miesięcznika społeczno-politycznego poświęconego kulturze Pomorza – „Wiatr od Morza”; ogłaszał w nim artykuły, m.in. Stefan Żeromski na Wybrzeżu (Fakty i symbole) (nr 1–2, pismo upadło na przełomie sierpnia i września t.r.). Od stycznia 1947 do kwietnia 1948 pracował jako kierownik Działu Prasowo-Propagandowego przedsiębiorstwa Gdynia–Ameryka Linie Żeglugowe (GAL). Równocześnie, w l. 1947–9, publikował artykuły i szkice w pismach: „Morze” i „Marynarz Polski”, a w l. 1948–9: „Szczecinie”, „Głosie Wybrzeża”, „Rejsach”, dodatku niedzielnym „Dziennika Bałtyckiego”. Brał udział w akcji odczytów popularyzujących literaturę polską na Wybrzeżu i Warmii, organizowanych m.in. przez Gdański Oddział ZLP. Od sierpnia 1948 otrzymywał stałe stypendium przyznawane przez Komisję Pomocy Pracownikom Sztuki przy Radzie Ministrów. W „Tygodniku Wybrzeża” (1948 nr 45–50, 1949 nr 1–2) ogłosił fragmenty wspomnień o podróżach i marynarzach pt. Gwiazdy nad kilwaterem, a w „Twórczości” (1949 nr 7) Rapsod morski. (Wielcy ludzie rewolucji na tle wyprawy morskiej powstańców 1863 roku). W r. 1949 rozpoczął współpracę recenzencką z „Nowymi Książkami”. W tym czasie pisał równocześnie dwie powieści historyczne Ciemne moce i Pomsta na Einarze (druk. fragmentów: „Odra” 1949 nr 7), które z czasem połączył w jeden utwór pt. Krzywousty (niewyd., 12 tomów mszp., bruliony i mater. robocze w B. Gdań. PAN).
Bezskutecznie ubiegając się o własne mieszkanie, nękany trudnościami materialnymi, S. w kwietniu 1950 opuścił Wybrzeże i zamieszkał w Radości pod Warszawą. Od października t.r. do końca czerwca 1951 pracował w Dziale Audycji Masowych PR w Warszawie. W r. 1952 wydał antologię literatury marynistycznej pt. „Morze”, w której zamieścił także fragmenty własnych utworów. Regularnie publikował recenzje w „Nowych Książkach”, „Książce dla Ciebie” (1954–6) oraz „Nowinach Literackich i Wydawniczych” (1957–8). Kontynuował pracę nad powieścią Krzywousty oraz jako felietonista i autor słuchowisk (m.in. W boju o Kołobrzeg, 1954), współpracował nadal z PR. Ok. r. 1956 adaptował na potrzeby Telewizji Polskiej farsę muzyczną L. Clairville’a i L. Thibousta pt. „Czuła struna” (inny tytuł „Hamlet czyli czuła struna”, niewyst., mszp. w B. Gdań. PAN). W r. 1957 ogłosił w „Pracach Świetlicowych”(nr 6) fragment utworu scenicznego pt. Opowieść o Drzymale. Działał w powstałym t.r. w Warszawie Klubie Marynistów Ligi Przyjaciół Żołnierza oraz wchodził w skład jury Nagrody Literackiej im. Mariusza Zaruskiego. Od jesieni 1958 do jesieni 1959 przebywał kilkakrotnie na leczeniu w sanatorium w Otwocku. We wrześniu 1959 przeprowadził się z Radości do przyznanego mu mieszkania w Warszawie. Od r. 1963 pobierał rentę specjalną. Zmarł 27 III 1969 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu Powązkowskim. S. był odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1967). Był członkiem ZZLP (od r. 1930) oraz Tow. Literatów i Dziennikarzy Polskich (od r. 1935 wchodził w skład jego zarządu), a także Związku Artystów i Kompozytorów Scenicznych.
W małżeństwie, zawartym 1 VII 1937, z Henryką z Zubrzyckich (ur. 1906), urzędniczką PR w Warszawie, S. dzieci nie miał.
Utwory S-ego, poza poematem Legenda o masztowej sośnie (do którego nawiązała Stanisława Fleszarowa w poemacie „Sen o morskiej potędze”, Sopot 1948) nie były po r. 1945 wznawiane; jego twórczość pozostała znana głównie w środowisku marynistycznym.
Fot. w: B. Gdań. PAN (ms 5115, negatyw z r. 1945), Legenda o masztowej sośnie, Gd. 1978 [właśc. 1979]; – Katalog rękopisów Biblioteki Gdańskiej PAN, Wr. 1978; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Nowy Korbut (Słownik Pisarzy), III; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/5 i n.; Rocznik Literacki za r. 1969, W.; Słown. pseudonimów, I–V; Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Gd. 1997 IV (H. Dzienis); Współcz. pol. pisarze, VIII; – Hernik Spalińska J., Wileńskie Środy Literackie (1927–1939), W. 1998 s. 187–9; Kochanowska E., Janusz Stępowski, w: Odeszli w cień, Gd. 1981; Konieczny J., Janusza Stępowskiego związki z morzem i Pomorzem w latach 1945–1950, Zesz. Nauk. Wydz. Human. 1987, Prace Historycznoliter., nr 12–13 cz. II; Kordel J., Janusz Stępowski – zapomniany literat i dziennikarz Wybrzeża Gdańskiego, „Gdań. Roczn. Kult.” T. 10: 1987; Kwiatkowski M. J., „Tu Polskie Radio Warszawa”, W. 1980; Malcer A., Pierwsze jaskółki wśród mew, „Tytuł” 1998 nr 4; Treder J., Janusz Stępowski a Kaszuby, „Pomerania” 1979 nr 7/8; Tuczyński J., Marynistyka polska, P. 1975; – Kordel J., Korespondencja Stanisława Marii Salińskiego z Januszem Stępowskim w latach 1945–1967, „Roczn. Gdań.” T. 39: 1979 z. 2; Sprawozdanie III (XX) Dyrekcji Gimnazjum IV Realnego im. H. Sienkiewicza w Krakowie za r. szk. 1920/1, Kr. 1921; Zechenter W., Upływa szybko życie, Kr. 1975 I; – „Życie Liter.” 1928 nr 7 (wywiad z S-m); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1969: „Dzien. Pol.” nr 77, „Głos Szczeciński” nr 77, „Kronika” (Londyn) nr 18 (B. Miazgowski, fot.), „Kultura” nr 5, „Przekrój” nr 1253, „Trybuna Ludu” nr 90, „Tyg. Kult.” nr 15, „Życie Liter.” nr 16 (Zechenter), „Życie Warszawy” nr 76–77 (tenże); – Arch. UJ: Akta osobowe S-ego, sygn. S II 312, 317, 324, 332; Arch. ZLP w W.: Akta osobowe S-ego; B. Gdań. PAN: sygn. 5090–5129 (spuścizna po S-m); B. ZLP w W.: Zbiór wycinków prasowych; IBL PAN: Ankieta w Pracowni Dok. Liter. XX w., Kartoteka bibliogr. A. Bara; IS PAN: Dok. S-ego i Leona Stępowskiego; Muz. Liter. im. Mickiewicza w W.: Arch. «Wisły».
Maria Kotowska-Kachel