Staszewski Janusz Wiktor (1903–1939), archiwista, historyk wojskowości.
Ur. 26 IV we Włocławku, był synem Franciszka Trumeniusza (ur. 1886), urzędnika Warszawsko-Wiedeńskiej Kolei Żelaznej, i Zofii z Orłowskich (1873–1923).
Po śmierci ojca S. wraz z matką zamieszkał w jej majątku rodzinnym Muchlin koło Turku. Po ukończeniu szkoły powszechnej w Turku uczęszczał do Gimnazjum im. Adama Asnyka w Kaliszu. W l. 1918–19 prowadził kronikę drużyny harcerskiej im. Bartosza Głowackiego w Muchlinie. Jako członek Polskiej Organizacji Wojskowej uczestniczył w r. 1918 w rozbrajaniu Niemców. W r. 1920 służył jako ochotnik w WP. W r. 1923 ukończył gimnazjum i zgodnie z wolą swego wuja i opiekuna, Wincentego Orłowskiego podjął studia na Wydz. Prawa Uniw. Warsz. W r.n. przeniósł się na studia historyczne na Wydz. Humanistyczny Uniw. Pozn. W trakcie studiów opublikował pracę historyczno-wojskową Województwo kaliskie w 1830–31 roku („Szkice historyczne”) („Echo Tureckie”, odb. Turek 1926). Dn. 18 X 1927 uzyskał magisterium na podstawie pracy Generał Józef hrabia Załuski. W r.n. podjął pracę w Archiwum Państw. w Poznaniu, gdzie był zatrudniony do września 1939, m.in. zbierając materiały do swych prac historycznych. Od 1 VIII 1928 do 15 VI 1929 odbył IX Kurs Szkoły Podchorążych Rezerwy w Śremie i uzyskał stopień plutonowego podchorążego z przydziałem do 29. Pułku Strzelców Kaniowskich. W r. 1932 mianowany został podporucznikiem rezerwy (ze starszeństwem od 1 I t.r.). Jako stypendysta Funduszu Kultury Narodowej dużo podróżował, zwłaszcza przed r. 1930, do Niemiec, Włoch i Francji.
S. specjalizował się w dziejach oręża polskiego epoki napoleońskiej, a równocześnie prowadził badania nad powstaniami listopadowym i styczniowym. W r. 1928 opublikował prace: Wyprawa austriacka na Toruń i Pomorze w 1809 r. („Roczn. Hist.” R. 4) i Organizacja powstania poznańskiego 1809 r. („Kron. M. Poznania” R. 6 z. 1), w r. 1929: Gwardie Narodowe w czasach Księstwa Warszawskiego („Przegl. Hist.-Wojsk.” R. 1 t. 1), w r. 1930: Kalisko-poznańskie pogranicze 1831 r. („Ziemia Kaliska” R. 1), Organizacja siły zbrojnej i działania wojenne w województwie kaliskim 1831 r. („Roczn. Hist.” R. 6), Powstanie poznańskie 1809 r. („Kron. M. Poznania” R. 8 i odb.) oraz Rezerwy wojskowe podczas wojen Polski porozbiorowej („Przegl. Hist.-Wojsk.” R. 2 t. 3). W r. 1933 ukazały się Źródła wojskowe do dziejów Pomorza w czasach Księstwa Warszawskiego. Cz. 1: Zajęcie Pomorza w r. 1806/7 (Tor.), Wojsko Polskie na Pomorzu i pod Gdańskiem w 1807 roku („Roczn. Gdań.” T. 6: 1932 [druk: 1933]), Pomorze w latach 1806–1807 („Tydzień na Pomorzu”, Red. L. Zabrocki, P.; toż w jęz. niemieckim, Pomerellen in den Jahren 1806–1807, Berlin 1935). Dn. 20 III 1934 uzyskał S. doktorat na Uniw. Pozn. na podstawie rozprawy Walki kawaleryjskie pod Mirem i Romanowem (W. 1934), stanowiącej połączenie ogłoszonych t.r. dwóch prac: Kawaleria polska prawego skrzydła Wielkiej Armii 1812 („Przegl. Hist.-Wojsk.” R. 6 t. 7) i Walki kawaleryjskie pod Mirem i Romanowem (tamże). T.r. ukazał się również Kaliski wysiłek zbrojny 1806–1813 (Kalisz, mylna data wyd.: 1931). W r. 1935 opublikował S. m.in. prace Artyleria polska pod Gdańskiem 1807 r. („Roczn. Gdań.” T. 7/8: 1933/4, odb. Gd.) oraz Bitwa pod Pyzdrami (29 kwietnia 1863 roku) („Roczn. Zw. Weteranów Powstań Narod.” R. 1). W r. 1936 ogłosił „Pamiętnik Piotra Łagowskiego z wojny 1812 roku na Litwie” („Ateneum Wil.” R. 11, odb. Wil.) oraz Wojsko polskie na Śląsku w dobie napoleońskiej (Kat.), następnie opublikował m.in.: Bitwa pod Trzcianą (1629 r.) („Przegl. Hist.-Wojsk.” R. 8: 1936/7 t. 9), Udział pospolitego ruszenia w walkach na Pomorzu i pod Gdańskiem w 1807 r. („Roczn. Gdań.” T. 9/10: 1935/6) i Dywizja gdańska w walkach nad Dźwiną i w obronie Gdańska (1812–1813) („Roczn. Gdań.” T. 11: 1937). Najobszerniejszym dziełem S-ego była monografia Wojsko polskie na Pomorzu w roku 1807, przewidziana jako rozprawa habilitacyjna; po zniszczeniu nakładu w drukarni przez Niemców w r. 1939 została opublikowana w r. 1958 w Gdańsku (oprac. Stanisław Herbst, bibliografię prac S-ego sporządził Wiesław Bieńkowski).
Oddzielnym kierunkiem działalności naukowej S-ego były prace biograficzne. W serii „Życiorysy zasłużonych Polaków XVIII i XIX wieku” opublikował biografie generałów: Michała Mycielskiego (W. 1930 nr 13), Dominika Dziewanowskiego (P. 1933 nr 16), Józefa Załuskiego (P. 1934 nr 18), Józefa Biernackiego (P. 1935 nr 22) oraz fundamentalną pracę poświęconą gen. Edmundowi Taczanowskiemu (P. 1936 nr 21). W PSB opublikował życiorysy Stanisława Bielanowskiego, Gabriela Biernackiego, Gustawa Alfreda Bojanowskiego, Kazimierza Bolesza, Aleksandra Chlebowskiego, Jakuba Czosnowskiego; po drugiej wojnie światowej ukazały się tu jego biogramy Onufrego Dąbrowskiego, Feliksa Dębińskiego, Józefa i Andrzeja Deskurów, Mamerta Dłuskiego, Ludwika Dąbrowskiego, Dominika i Jana Nepomucena Dziewanowskich, ponadto przygotował materiały do dalszych 60 życiorysów. Współpracował z „Przeglądem Wojskowym” i „Kwartalnikiem Historycznym”; od r. 1933 był sekretarzem redakcji „Roczników Historycznych”, a od r.n. w Poznaniu Tow. Miłośników Historii. W czerwcu 1939 wszedł w skład Komisji Historycznej Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk. Ogółem opublikował ponad 200 prac: książek, artykułów, recenzji i tekstów publicystycznych. Opierał się w nich na gruntownej kwerendzie archiwalnej i wykorzystywał źródła różnojęzyczne (po części ze zbiorów prywatnych), które w dużej mierze uległy zniszczeniu w latach drugiej wojny światowej. S. podjął w swych pracach rzadko wcześniej poruszaną problematykę gwardii narodowej w okresie Ks. Warsz.
Jako publicysta współpracował S. głównie z „Kurierem Poznańskim”; zamieszczał tam m.in. teksty okolicznościowe z okazji ważnych rocznic historycznych, a także reportaże z podróży do Niemiec, Włoch i Francji. Pisywał również do: „Polski Zbrojnej”, „Gazety Polskiej”, „Pionu”, „Awangardy Państwa Narodowego”, „Głosu Kaliskiego” i „Mestwina”. Publikował popularne broszury historyczne dla młodzieży o dziejach oręża polskiego, m.in. w r. 1933 Nie masz pana nad ułana... (Lw.) i Zwycięstwo pod Wiedniem (Lw.) oraz wygłaszał pogadanki radiowe o tematyce historycznej. W Poznaniu działał aktywnie w Polskim Związku Zachodnim; rezultatem tej współpracy była publikacja Przeszłość wojenna Śląska (Kat. 1938). W ramach Powszechnych Wykładów Uniwersyteckich prowadził akcję odczytową na terenie Wielkopolski, Pomorza, Śląska oraz Prus Wschodnich (Olsztyna, Szczytna i Sztumu); ten rodzaj działalności wiązał prawdopodobnie z pracą wywiadowczą (wiele przesłanek wskazuje na przeszkolenie S-ego przez Oddział II Sztabu Głównego WP). W r. 1937 (7 VI – 17 VII) uczestniczył w kursie oficerów rezerwy przy Sztabie Głównym w Warszawie. W r. 1939 za działalność narodową i społeczną został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi. Zmobilizowany we wrześniu 1939 w stopniu podporucznika, służył S. w sztabach; ciężko ranny w czasie nalotu na Brześć nad Bugiem zmarł w szpitalu w Wilnie, przypuszczalnie 28 IX 1939 (pewnej daty śmierci i miejsca pochówku nie udało się ustalić).
W małżeństwie (ślub 2 VI 1926) z Magdaleną Przanowską (1906–1978), córką Jana, wnuczką Edwarda Przanowskiego (zob.), w czasie drugiej wojny światowej związaną z endecką grupą organizacji podziemnej «Ojczyzna» i współpracującą z Zygmuntem Wojciechowskim przy tworzeniu Tajnego Uniw. Ziem Zachodnich w Warszawie, po zakończeniu wojny zatrudnioną w redakcji „Przeglądu Zachodniego”, miał S. syna Wojciecha, dziennikarza (zob.).
Spuścizna po S-m uległa rozproszeniu; „Teki Staszewskiego” znajdują się w Bibliotece Naukowej PAU i PAN w Krakowie, pozostałe części materiałów w Poznaniu: w Oddziale Archiwum PAN i Bibliotece Raczyńskich oraz w Turku, w Muz. Rzemiosła Tkackiego.
Przewodnik po zespołach i zbiorach Archiwum PAN. Stan na dzień 1 stycznia 1977 r., Wr. 1978 s. 266–7; – Słownik biograficzny Wielkopolski Południowo-Wschodniej (Ziemi Kaliskiej), Kalisz 1998 I (M. Rezler); Słownik historyków polskich, W. 1994 (W. Bieńkowski); Wpol. Słown. Biogr.; Życiorysy polskich archiwistów poznańskich i skład osobowy z dnia 8 III 1969 roku, P. 1969 (J. Majewski); – Szkoła Kaliska. I Liceum Ogólnokształcące im. Adama Asnyka w Kaliszu. Nauczyciele i wychowankowie, Red. K. Walczak, Kalisz 1998 s. 176 (M. Rezler); – Grot Z., Dr Janusz Staszewski, „Roczniki Hist.” R. 15: 1939–45 z. 2; Miśkiewicz B., Polska historiografia wojskowa. Próba analizy i syntezy, P. 1996; Pawlak K., Janusz Staszewski jako historyk Kalisza i Kaliskiego, „Roczn. Kaliski” T. 25: 1994–5 s. 61–8 (fot.); Piasecka G., Tam, gdzie Matka Boska Jezuska kąpała... [informacje o rodzinie Orłowskich z Muchlina], „Echo Turku” 1998 nr z 14 I; Skałkowski A., Janusz Staszewski (1903–1939), „Kwart. Hist.” T. 53: 1939–45; tenże, Janusz Staszewski, „Spraw. Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk” T. 13: 1945 z. 1 s. 143; Wanat H., Janusz Staszewski jako historyk wojskowy, P. 1967 (mszp.); – Łoza, Czy wiesz kto to jest?; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Rocznik oficerski, W. 1934; – Grot Z., Wspomnienie o Januszu Staszewskim, „Przegl. Wpol.” T. 2: 1946 nr 6 (fot.); Willaume J., Janusz Staszewski. Wspomnienie (mszp. w posiadaniu rodziny S-ego); – Arch. PAN, Oddz. w P.: sygn. P.III–5; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: Teki S-ego, sygn. 8729–8801; B. Raczyńskich: rkp. 2423/5, 2775, 3401; CAW: Akta personalne, sygn. 1064; Sąd Grodzki w P.: sygn. III. Zg. 232/48; – Mater. w posiadaniu synowej S-ego, Cyryli Staszewskiej, rkp. niewyd. prac m.in. referat o gen. Józefie Chłopickim z r. 1921 oraz wycinki prasowe z tekstami S-ego.
Marek Rezler