Szoman (Schoman, Szuman) Jerzy (1530–1591?), działacz kalwiński, następnie antytrynitarski.
Ur. w Raciborzu na Śląsku, był synem katolika Stanisława Lossela zwanego Schomannem, pochodzącego z niemieckiej wsi między Krosnem a Rymanowem (wg W. Urbana prawdopodobnie z Iwonicza), i Urszuli z Tiachowskich (Ciachowskich), córki Krzysztofa «ex armis Starykoń z Toporem», sekretarza księcia raciborskiego.
W dzieciństwie uczył się S. w Raciborzu gramatyki, muzyki i religii. Od r. 1546 kontynuował edukację we Wrocławiu, gdzie jego nauczycielem był m.in. Jan Cyrus. Zapewne dzięki swemu wujowi, kanonikowi wrocławskiemu Krzysztofowi Tiachowskiemu, uzyskał wówczas kanonię raciborską. Zrezygnował z niej jednak i pod wpływem Cyrusa, w tym czasie zwolennika nauki Marcina Lutra, stał się «niezgorszym luteraninem». Na krótko został wychowawcą Joachima i Fryderyka, synów osiadłego na Śląsku niemieckiego szlachcica Joachima Maltzana, z którymi zamierzał wyjechać do Francji. Do wyjazdu jednak nie doszło i w r. 1552 przybył S. do Krakowa, gdzie uczył w szkole przy parafii mariackiej. Pracował również jako nauczyciel prywatny u mieszczanina Hieronima Becho oraz uczył w Bursie Ubogich i szkole św. Anny. Poczynił wówczas, jak sam pisał, «pewne postępy w naukach wyzwolonych i w filozofii». W l. 1554–9 był nauczycielem u żupnika krakowskiego Hieronima Bużeńskiego; wychowywał jego krewniaków (m.in. siostrzeńca, Hieronima Balińskiego) oraz inną młodzież szlachecką. Mieszkał w Wieliczce, skąd jeździł m.in. do Pińczowa. W r. 1558 odbył ze swymi uczniami podróż do Wittenbergi, gdzie 27 IV t.r. wpisał się do metryki uniwersyteckiej; spotkał się tam również z Filipem Melanchtonem. Pod wpływem Melanchtona, a także pińczowskiego ministra Piotra Statoriusa zerwał z zawodem pedagoga i postanowił zająć się «pomnażaniem bogobojności chrześcijańskiej». Zapewne pod koniec l. pięćdziesiątych został ewangelikiem reformowanym.
W r. 1559 udał się S. do przebywającego w Dębianach reformatora Jana Łaskiego. Najprawdopodobniej uczestniczył z nim 26–29 VI t.r. w synodzie we Włodzisławiu, a następnie w sierpniu w synodzie w Pińczowie, gdzie doszło do burzliwej dysputy z Franciszkiem Stankarem na temat jego teorii o ludzkiej naturze Chrystusa jako pośrednika. Towarzyszył Łaskiemu w ostatnich miesiącach jego życia, a pod koniec stycznia 1560 był w Pińczowie na jego pogrzebie. Razem ze Statoriusem, Janem Thenaudem i Jakubem Lubelczykiem wszedł w skład zespołu, powołanego 30 I t.r. dla przygotowania przekładu Biblii na język polski. Na zjeździe seniorów 28 V we Włodzisławiu został za zgodą Bużeńskiego wyznaczony na ministra zboru pińczowskiego. Uczestniczył (13–19 IX) w synodzie generalnym w Książu. Synod w Pińczowie 27 I 1561 powołał go wraz ze Stanisławem Lutomirskim na seniora dystryktu pińczowskiego; S. wszedł też wówczas do komisji mającej zbadać prawowierność Jerzego Blandraty, oskarżonego przez Jana Kalwina o herezję. W dn. 21–25 IX t.r. był obecny na synodzie we Włodzisławiu, na którym o jego przyjazd ubiegały się zbory krakowski i ksiąski; synod desygnował go na ministra w Książu, posiadłości kaszt. bieckiego Jana Bonera. Jednak gdy na synodzie w Balicach 12 VIII 1562 otwarcie S. przyznał się do nauki Piotra z Goniądza i Grzegorza Pawła z Brzezin, wyznających już wówczas trydeizm, musiał uchodzić z Książa, wygnany i pozbawiony przez Bonera całego mienia. Dn. 18 VIII t.r. podpisał się jako «scriba» na skierowanym do teologów szwajcarskich „Wyznaniu wiary Zboru małopolskiego”, przyjętym przez ministrów mpol. zgromadzonych na synodzie w Pińczowie.
W konflikcie dzielącym mpol. zwolenników reformacji, wywołanym sprawą dogmatu o Trójcy Świętej, S. jesienią 1562 stanął zdecydowanie po stronie przeciwników dogmatu; wg listu niechętnego mu Stanisława Sarnickiego do Kalwina z 6 XI t.r. miał wręcz stwierdzić w Krakowie w kazaniu, że «Trójca jest wymysłem papieskim». Razem z Hieronimem Filipowskim i Stanisławem Lasockim przebywał na początku r. 1563 w Piotrkowie podczas sejmu; został wówczas oskarżony przez Sarnickiego o arianizm. Dn. 23 VII t.r. wziął udział w Krakowie w dyspucie z wysłannikami braci czeskich, Jerzym Izraelem i Janem Lorencem, próbującymi (bez powodzenia) ratować pogrążony w sporach Zbór małopolski. Na synodzie w Pińczowie 9–14 X uczestniczył w spotkaniu z delegacją ministrów lit. i zapewne przyczynił się do pozyskania ich przychylności dla stanowiska antytrynitarzy; występował wówczas jako «notarius ecclesiae» oraz tytułował się ponownie ministrem w Książu (prawdopodobnie odzyskał ten urząd po śmierci Bonera we wrześniu 1562). Razem z Filipowskim pojechał pod koniec r. 1563 na sejm do Warszawy. Z inicjatywy woj. wileńskiego Mikołaja Radziwiłła «Czarnego» doszło wtedy do dysputy z Sarnickim, który oskarżył swych przeciwników o herezję i bluźnierstwa. Podczas kolejnej dysputy w trakcie sejmu piotrkowskiego, 22–30 III 1565, S. upominał marsz. kor. Jana Firleja z powodu jego lekceważącego zachowania, a Sarnickiemu zarzucił fałszerstwa w cytowaniu Pisma św. i porównał go do węża, «co Ewę zwiódł»; dysputa zakończyła się ostatecznym zerwaniem stosunków między zwaśnionymi stronami. S. przeszedł w tym czasie na pozycje anabaptystyczne; jeszcze na początku r. 1562 ochrzcił syna, natomiast już w styczniu 1564 nie zgodził się na chrzest córki.
Po rozłamie w obozie ewangelickim S. włączył się aktywnie w obronę Zboru Mniejszego. Wspólnie z Filipowskim i Stanisławem Cikowskim pojechał na sejm lubelski 1566 r., starając się tam zapobiec prawodawstwu wymierzonemu przeciw antytrynitarzom. Jednak król Zygmunt August zdecydował się 6 VI t.r. na wydanie edyktu, wydalającego z Polski wyznawców «sekty aryjańskiej trideistarum et anabaptistarum», co zmusiło S-a do pośpiesznego opuszczenia Lublina i szukania schronienia na prowincji. Edykt nie wszedł w życie, prawdopodobnie dzięki wstawiennictwu Mikołaja Sienickiego; S. być może spotkał się z nim wtedy, a po latach, w swym Testamencie, wyraził mu wdzięczność za wstawiennictwo w tej sprawie u króla. Pod wpływem lektury traktatów Leliusza Socyna przeszedł S. w tym okresie z pozycji dyteistycznych na unitaryzm, co wg Marka Wajsbluma «stanowiło dla dyteizmu punkt zwrotny». W r. 1567 został ministrem u Jana Oleśnickiego w Chmielniku. Stanąwszy raz jeszcze w jednym szeregu z Grzegorzem Pawłem, spierał się przez pięć dni (24–29 VI t.r.) na synodzie w Skrzynnie z obrońcami nauki o przedwieczności Chrystusa, m.in. z Marcinem Czechowicem, Janem Niemojewskim i Stanisławem Farnowskim. Dysputa, kontynuowana z udziałem S-a również na zjazdach w Pełsznicy (Pałecznicy) w październiku 1568 oraz Bełżycach w marcu 1569, nie przyniosła zwycięstwa żadnej ze stron, ale nakreśliła kierunek ewolucji doktryny Zboru Mniejszego w stronę unitaryzmu. Od jesieni 1569 S., Filipowski i Szymon Ronemberg wizytowali zbory tzw. komunistów morawskich; 25 I 1570 zostali przez nich przyjęci w Nowych Młynach. Ze względu na zdecydowane trwanie Morawian przy dogmacie o Trójcy Świętej sprawa ewentualnego porozumienia zakończyła się fiaskiem.
Wkrótce po powrocie z Moraw przybył S. do Rakowa. W toczonych tam dysputach dogmatycznych i etycznych stanął po stronie radykałów (m.in. Grzegorza Pawła i Czechowica), opowiadających się przeciw udziałowi antytrynitarzy w strukturach państwa oraz uczestnictwu w wojnach; w tych kwestiach spierał się głównie ze Stanisławem Budzyńskim. Ok. r. 1572, rozgoryczony wzajemnymi animozjami, opuścił Raków i po kilku miesiącach znalazł się w Krakowie, gdzie objął urząd ministra zboru braci polskich. Dn. 31 VIII 1572 przyjął powtórnie chrzest w Chmielniku; w drodze do Krakowa w r. 1573 ochrzcił «w ogrodzie Konarskiego» (zapewne we wsi Koryto, należącej do Kaspra i Urszuli Konarskich) swą żonę, a 1 VIII 1574 w Chmielniku jej matkę. Podczas pobytu w Krakowie samodzielnie (J. Malicki) lub przy udziale Grzegorza Pawła (K. Górski, L. Chmaj) opracował pierwszy katechizm braci polskich, wydany jako Catechesis et confessio fidei, coetus per Poloniam congregati... (Kr. 1574); zebrał w nim cały dotychczasowy dorobek teologiczny polskiego antytrynitaryzmu. Wspólnie z Ronembergiem doprowadził do stabilizacji Zboru i jego krakowski ośrodek uczynił (obok zboru lubelskiego z Czechowicem na czele) wiodącym w całym ruchu antytrynitarskim. Sam w dalszym ciągu przejawiał znaczną aktywność, włączając się w dyskusje i polemiki oraz jeżdżąc na synody. Zapewne w r. 1578 spotkał się w Krakowie z przybyłym do Polski Faustem Socynem, którego usiłował przekonać do potrzeby przyjęcia chrztu przez ponurzenie; Socyn jednak nie tylko nie uznawał tego za konieczne, ale nawet uważał to za główną przeszkodę dla rozwoju Zboru i dla wyjaśnienia swego stanowiska przygotował rękopiśmienną „De baptismo aquae disputationem”. Wg relacji antytrynitarzy S., uczestnicząc razem z Ronembergiem i Janem Przypkowskim 26 VI 1580 w Krakowie w publicznej dyspucie na temat bóstwa Jezusa z Piotrem Skargą, udowodnił jezuicie błędne cytowanie Biblii, czym wzbudził podziw słuchaczy, którzy go «zagłuszać jezuitom nie dopuszczali, za przyście do nich i pracą podziękowali». T.r. zwrócił się S. do Socyna z prośbą o przygotowanie odpowiedzi na „Paraenesis...” Andrzeja Wolana, uznającej doktrynę braci polskich o istocie Chrystusa za fałszywą; napisaną przez Socyna odpowiedź („Ad Andreae Volani [...] Anonymi cuiusdam responsio”), przesłał następnie Czechowicowi. Również t.r. odwiedził S. Litwę. W okresie pobytu w Krakowie odciął się (razem z większością współwyznawców, m.in. z Socynem) od poglądów antytrynitarza siedmiogrodzkiego Franciszka Davidisa, negującego potrzebę wzywania Chrystusa. Socyn uważał S-a w tym czasie (r. 1583) za «męża zarówno roztropnego, jak i pobożnego». Na początku stycznia 1586 opuścił S. Kraków i przeniósł się na stanowisko ministra do Lusławic. W r. 1587 utrzymywał kontakty z przebywającym w Altdorfie Salomonem Rysińskim.
W r. 1588 został S. ministrem w Chmielniku, gdzie już wcześniej posiadał dom i ziemię. W l. 1588–9 pośredniczył w sporze między Socynem a Niemojewskim na temat wieczerzy Pańskiej; przekazał wówczas Socynowi pismo Niemojewskiego przeciw tezom jezuity Emanuela Vegi („Assertiones de eucharistiae sacramento”, Antverpiae 1587), a następnie przetłumaczył na łacinę słabo znającemu język polski Socynowi list Niemojewskiego z 8 III 1588 „Epistola ad Georg. Schomannum de Fausti Socini scripto in quo de usu et fine coenae Domini breviter disceptatur...” (Socyn F., „De coena Domini tractatus brevis”, Racoviae 1618). Uznając samą wiarę za okoliczność wystarczającą dla eucharystycznego spożywania ciała Chrystusa, wdał się w polemikę na temat sakramentu eucharystii ze Statoriusem, swym następcą na urzędzie ministra w Lusławicach; w rezultacie Socyn zarzucił mu niekonsekwencję. Wg własnego stwierdzenia S. otrzymał «nędzne» przygotowanie naukowe, jednak z powodzeniem aspirował do roli autorytetu intelektualnego. Uchodził za jednego z bardziej znaczących działaczy pierwszego okresu polskiej reformacji, czołowych teologów polskiego antytrynitaryzmu. Doświadczony gwałtownymi nieraz dysputami i polemikami, pod koniec życia dążył do zgodnego współżycia przedstawicieli różnych wyznań w duchu irenizmu, wzywając: «żarem miłości naszej otoczmy [...] tych, których znacznie wyprzedziliśmy w poznaniu prawdy». Zgromadził pokaźną bibliotekę (na urządzenie domu po ślubie wydał 30 dukatów, natomiast na książki 40 dukatów), w której posiadał m.in. komentarz Kalwina do dzieła „Acta apostolorum”, pochodzący z księgozbioru Franciszka Lismanina. W r. 1590 lub 1591 spisał S. Testamentum ultimae voluntatis, continens vitae ipsius nec non variorum actuum ecclesiasticorum succinctam historiam (Sandius C., Bibliotheca antitrinitariorum, Freistadii 1684, W. 1967, nowe wyd., „Pallas Silesia” T. 3: 1999, pol. przekł. I. Lichońska, w: Literatura ariańska w Polsce XVI wieku, Oprac. L. Szczucki, J. Tazbir, W. 1959 s. 612–26), przedstawił tu «prosty, niczym nie upiększony swój życiorys» oraz rozporządził pokrótce swym skromnym majątkiem. S. zmarł w Chmielniku, prawdopodobnie w r. 1591, na miesiąc przed śmiercią Grzegorza Pawła; wg «Nieznanej kroniki ariańskiej» jego śmierć nastąpiła 2 XII 1592.
W zawartym 18 II 1560 małżeństwie z szesnastoletnią mieszczanką pińczowską Anną miał S. dwóch synów, którzy przyjęli nazwisko babki: Pawła Szomana-Ciachowskiego (15 I 1562 – 1617), nauczyciela gimnazjum rakowskiego, i Piotra (zob. Ciachowski Piotr), oraz trzy córki: nieznaną z imienia (ur. 22 I 1564 w Książu), Martę (ur. 20 VIII 1569 w Chmielniku) i Elżbietę, żonę Żejzeneckiego, matkę Jana (zob.) i Jerzego (zob.), którzy także przyjęli nazwisko Ciachowskich. Córki S. wydał za mąż, dając każdej 10 grzywien posagu oraz wyprawę; dom i ziemię zapisał w dożywotnie posiadanie żonie.
Prawdopodobnie to S. został wymieniony jako «minister Jerzy» w anonimowym zbiorze antyariańskich anegdot, zatytułowanych „Appendix albo zawieszenie wyznania...” (Kr. 1615).
Estreicher, XXIII 123–4, XXVII 248–9; PSB (Baliński Hieronim, Przypkowski Jan, Ronemberg Szymon, Rysiński Salomon); Słownik pisarzy śląskich, Kat. 2005 I; – Chmaj L., Bracia polscy. Ludzie, idee, wpływy, W. 1957; tenże, Faust Socyn (1539–1604), W. 1963; Górski K., Grzegorz Paweł z Brzezin, Kr. 1929; Grabowski T., Literatura ariańska w Polsce, Kr. 1908 s. 80–1; Kot S., Ideologia polityczna i społeczna braci polskich zwanych arianami, W. 1932; Krukowski J., Nauczyciele szkół parafialnych Krakowa w XVI wieku, Kr. 2007; Malicki J., Laury, togi, pastorały. Szkice o kulturze literackiej renesansowego Śląska, Kat. 1983; Notaty z wycieczek po kraju. Z rękopismu ś.p. Władysława Wieczorkowskiego, „Bibl. Warsz.” 1858 t. 3 s. 58–76; Pińczów i jego szkoły w dziejach, Red. J. Wyrozumski, Kr. 1979; Raków ognisko arianizmu, Kr. 1968; [Rec. Literatury ariańskiej w Polsce XVI wieku]: „Odr. i Reform. w Polsce” T. 5: 1960 (W. Urban); Studia nad arianizmem, Red. L. Chmaj, W. 1959; Szczucki L., Marcin Czechowic, W. 1964; Tworek S., Raków w okresie „nieustającego synodu” (1569–1572), w: Wokół tradycji arianizmu, Red. L. Szczucki, W. 1971; Wajsblum M., Dyteiści małopolscy, „Reform. w Pol.” R. 5: 1928; Wallace R., Antitrinitarian Biography, London 1850 II 196–203; – Akta synodów różnowierczych w Pol., II; Album Academiae Vitebergensis ab a. Ch. MDII usque ad a. MDLX, Ed. C. E. Foerstemann, Lipsiae 1841 s. 338; Badecki K., Anegdoty ariańskie, w: Studia staropolskie. Księga ku czci Aleksandra Brücknera, Kr. 1928 s. 507–8; Bibliotheca Fratrum Polonorum, Irenopoli 1756 I 756–66; Bock, Historia antitrinitariorum, I 825–7; Dysputacje arian polskich, Oprac. S. Kot., „Reform. w Pol.” R. 7–8: 1935–6; Epistolarum Salomonis Pantheri libri duo, Altdorf 1587 nr II, 10, 23; Literatura ariańska w Polsce XVI wieku, Oprac. L. Szczucki, J. Tazbir, W. 1959 s. XXXII; Lubieniecki S., Historia reformationis Polonicae, W. 1971; Miozga E., Ostatnia wola Jerzego Szomana, Ślązaka z Raciborza, „Pallas Silesia” R. 3: 1999 nr 1–2 s. 91–110; Nieznana kronika ariańska 1539–1605, „Reform. w Pol.” R. 4: 1926 s. 166; „Nieznanej kroniki ariańskiej” część pierwsza, Wyd. L. Szczucki, w: Wokół tradycji arianizmu, Red. tenże, W. 1971 s. 170 (poza indeksem); Sandius C., Bibliotheca antitrinitariorum, W. 1967 (Georgii Schomanni testamentum ultimae voluntatis, s. 191–8); Socyn F., Listy, Oprac. L. Chmaj, W. 1959 I–II; Zeltner G. G., Historia cryptosocinismi..., Lipsiae 1729 s. 48.
Henryk Gmiterek