Staemmler (Stämmler) Johannes Eduard August (1860–1946), superintendent Kościoła Ewangelicko-Unijnego w Gnieźnie i Poznaniu, radca Konsystorza Ewangelickiego w Poznaniu. Ur. 10 V w Dusznikach pod Szamotułami, w rodzinie niemieckiej, był synem Gustava Eduarda (1826–1885), pastora i superintendenta szamotulskiego okręgu kościelnego, oraz Eugenii Augusty z domu Zimmer.
W l. 1872–9 uczęszczał S. do gimnazjum w Sulechowie, następnie studiował teologię na uniwersytetach w Marburgu, Lipsku i Berlinie. W r. 1883 złożył w Poznaniu pierwszy egzamin teologiczny (pro licentia concionandi), po czym ukończył 6-tygodniowy kurs pedagogiczny w Rawiczu (obowiązkowy dla przyszłych pastorów, będących jednocześnie inspektorami szkolnymi). Przygotowując się do drugiego egzaminu teologicznego podjął, zgodnie z panującym wówczas obyczajem, pracę prywatnego nauczyciela w niemieckiej rodzinie ziemiańskiej w Kurlandii. Po śmierci ojca przybył do Poznania i złożył 24 XI 1885 drugi egzamin teologiczny (pro ministerio); dn. 26 XI t.r. został ordynowany na duchownego.
W r. 1886 objął S. stanowisko pastora w rodzinnych Dusznikach. Niskie dochody oraz liczna rodzina skłoniły go do szukania większej parafii, zapewniającej także lepsze możliwości kształcenia potomstwa. Dopiero jednak jego wniosek o przeniesienie do Prus Wschodnich skłonił władze kościelne w r. 1896 do przyznania mu stanowiska pastora w Bydgoszczy. W r.n. objął dodatkowo przewodnictwo organizacji Evangelischer Erziehungsverein (EE, Ewangelicki Związek Wychowawczy), zajmującej się opieką na dziećmi z rodzin niepełnych oraz patologicznych. W maju 1899 władze kościelne powołały go w skład komisji przeprowadzającej wizytację generalną w okręgu Kargowa; efektem był m.in. artykuł opisujący dzieje i aktualny stan drewnianego kościoła ewangelickiego z XVII w. w miejscowości Chlastawa, należącej do kalwińskiej rodziny Bronikowskich (Ein hölzernes Denkmal goldenen Glaubens. Erinnerung an die Generalkirchenvisitation Mai 1899, „Evangelischer Volkskalender” 1900 Jg. 40). Po przeniesieniu w październiku 1902 do Gniezna, gdzie otrzymał stanowisko superintendenta, zachował funkcję w EE; doświadczenia z pracy w tej organizacji zawarł w opracowaniu Die Bedeutung der Familienerziehung bei Ausführung der Fürsorge-Erziehung (Hamburg ok. 1903). Obchody stulecia parafii gnieźnieńskiej stały się okazją do przygotowania obszernej, opartej na materiałach archiwalnych, publikacji pt. Vor 100 Jahren. Geschichte der evangelischen Kirchengemeinde Gnesen (Gnesen 1904). W r. 1904 objął funkcję drugiego pastora w parafii św. Pawła w Poznaniu. W r. 1907, wraz z urzędem pierwszego pastora parafii Świętego Krzyża, otrzymał godność superintendenta okręgu Poznań I, obejmującego 22 luterańskie parafie Kościoła Ewangelicko-Unijnego w Poznaniu i okolicznych powiatach. W tym czasie kierował również pracami Evangelischer Volksverein (organizacji zrzeszającej robotników i drobnych rzemieślników, konkurującej z socjaldemokracją), oraz zasiadał w zarządach kilku innych ewangelickich towarzystw działających w ramach tzw. misji wewnętrznej, łączącej pracę o charakterze charytatywnym z ewangelizacją i nadzorował aktywność kościelnych związków młodzieżowych. Ponieważ tak szeroka działalność społeczna uniemożliwiała mu wykonywanie obowiązków kościelnych, w r. 1909 musiał zrzec się przewodnictwa EE. Mimo pojawiającej się w publikacjach i listach S-a frazeologii i argumentacji nacjonalistycznej (m.in. zwracał uwagę na właściwy pod względem postawy narodowej dobór rodzin zastępczych dla sierot niemieckich), jego stanowisko polityczne w konflikcie polsko-niemieckim było umiarkowane. Dał mu wyraz m.in. w kazaniu wygłoszonym w czerwcu 1914 podczas uroczystości żałobnych po śmierci nadprezydenta prow. poznańskiej, P. Schwartzkopffa, skłóconego z miejscowymi działaczami organizacji Ostmarkenverein (Trauerrede für den heimgegangenen Oberpräsidenten der Provinz Posen Exzellenz D Dr. Philipp Schwartzkopff, Posen 1914).
Po wybuchu pierwszej wojny światowej S. opracował, wraz z innymi pastorami poznańskimi, zbiór cytatów biblijnych i krótkich tekstów homiletycznych, przydatnych w nowych warunkach politycznych („Gottes Rüstkammer für evangelische Prediger…”, Hamburg–Leipzig 1914). W grudniu t.r. wygłaszając kazanie podczas nabożeństwa otwierającego obrady synodu prowincjalnego, wyraźnie poparł działania wojenne, wskazując na ich pozytywny wpływ na duchowe i kulturalne życie Niemiec (druk w: Predigt zur Eröffnung der vierzehnten Provinzial-Synode der Provinz Posen, w: Verhandlungen der vierzehnten ordentlichen Provinzial-Synode der Provinz Posen im Jahre 1914, b.r.w., s. 8–16). W lutym 1916 został radcą Konsystorza Królewskiego (po upadku monarchii w Prusach w r. 1918 przemianowanego na Konsystorz Ewangelicki) w Poznaniu, organu sprawującego nadzór administracyjny nad parafiami ewangelicko-unijnymi na terenie prow. poznańskiej. Jednocześnie zrezygnował z funkcji superintendenta i objął stanowisko pastora w parafii św. Pawła. Dn. 16 VI 1917 otrzymał stopień tajnego radcy konsystorialnego (Geheimer Konsistorialrat).
Po włączeniu Wielkopolski do państwa polskiego S. nadal pozostał na dotychczasowych stanowiskach. W r. 1919, na mocy decyzji Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej, przez kilka tygodni był internowany w obozie w Szczypiornie. W kwietniu 1920, przemawiając podczas synodu generalnego w Berlinie, oskarżył władze polskie o prześladowanie niemieckich duchownych ewangelickich. Podejmowane przez woj. poznańskiego Witolda Celichowskiego oraz Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej w l. 1920–1 próby odwołania S-a ze stanowiska radcy Konsystorza Ewangelickiego nie powiodły się z powodu braku uregulowania stosunku prawnego Kościoła Ewangelicko-Unijnego do państwa. Deportowanie do Rzeszy, praktykowane wówczas wobec niemieckich pastorów, nie mogło być zastosowane, gdyż S. posiadał – jako jedyny wysoki urzędnik Konsystorza – obywatelstwo polskie. Nie chcąc prowokować kolejnych konfliktów z władzami polskimi, starał się nie występować publicznie. Nie zaprzestał jednak działalności politycznej, wspierającej mniejszość niemiecką w Polsce. W r. 1922 przyjął nadany mu przez uniwersytet we Wrocławiu doktorat teologii honoris causa. W r. 1924 powierzono S-owi przewodnictwo zjednoczonych na zjeździe w Nakle parafialnych organizacji młodzieżowych województw poznańskiego i pomorskiego (Landesverband Evangelischer Jungmännervereine in Polen). W r.n. wyszedł w Poznaniu opracowany pod jego redakcją specjalny numer czasopisma „Deutsche Blätter in Polen” pt. „Der Protestantismus in Polen” (Posen). W r. 1926 otrzymał S. tytuł nadradcy konsystorialnego (Oberkonsistorialrat). W r. 1930 przeszedł na emeryturę, ostatnie kazanie wygłosił w kościele św. Pawła 22 VI. T.r. wyjechał do Niemiec i zamieszkał w Jenie; zmarł 21 XII 1946 w Bad Kösen.
W r. 1887 ożenił się S. z Elisabeth Lehnerdt, córką dyrektora gimnazjum w Królewcu; z małżeństwa tego pochodziło siedmioro dzieci: Ruth (ur. 1888), Wolfgang (ur. 1889), pastor w Saksonii, Martin (1890–1974), patolog, profesor uniwersytetów we Wrocławiu i Bonn, Siegfried (1892–1939), lekarz w Bydgoszczy, Elisabeth Charlotte (ur. 1896), od r. 1916 żona pastora Lorenza Bertheau w Szreterach koło Bydgoszczy, Gerhard (ur. 1898) i Christian (ur. 1903). Wnuk S-a, Klaus Dietrich (1921–1999), urodzony i wychowany w Bydgoszczy, syn Siegfrieda i Kathariny z domu Renner, był tłumaczem literatury polskiej. Ogłosił w RFN kilkadziesiąt tomów przekładów, dzieł m.in. Marii Dąbrowskiej, Jarosława Iwaszkiewicza, Stanisława Lema i Jana Józefa Szczepańskiego; dn. 5 III 1993 otrzymał doktorat honoris causa UAM.
Fot: Vor 100 Jahren…, Gnesen 1904; – Gerke W., Posener biographisches Lexikon, Lüneburg 1975 s. 63; – Kiec O., Die evangelischen Kirchen in der Wojewodschaft Posen (Poznań) 1918–1939, Wiesbaden 1998; tenże, Kościoły ewangelickie w Wielkopolsce wobec kwestii narodowościowej w latach 1918–1939, W. 1995; tenże, Protestantyzm w Poznańskiem 1815–1918, W. 2001; Matelski D., Niemcy w Polsce w XX wieku, W.–P. 1999; Rogall J., Die Geistlichkeit der Evangelisch-Unierten Kirche in der Provinz Posen 1871–1914 und ihr Verhältnis zur preussischen Polenpolitik, Marburg/Lahn 1990 (fot.); Turowski J., Kościół Ewangelicko-Unijny w Polsce 1920–1939, Bydgoszcz 1990; – Pich H., 30 Jahre Liebesarbeit des Evangelischen Erziehungsvereins in Posen, Posen 1927; Rhode A., Die Evangelische Kirche in Posen und Pommerellen. Erfahrungen und Erlebnisse in drei Jahrzehnten 1914–1945, Lüneburg 1984; – „Posener Tageblatt” 1930 nr 106, 110, 142; – AAN: Min. WRiOP, sygn. 1282 (m.in. akta dot. próby usunięcia S-a z Konsystorza); AP w P.: Konsystorz Ewang., sygn. 813, 1733 (akta personalne S-a, m.in. świadectwo maturalne i własnoręczne życiorysy z l. 1883 i 1885), sygn. 2620, 5762; – Informacje Margret Staemmler (żony Klausa) z Münster.
Bibliogr. dot. synów S-a: Literatura XX w.; Polsko-niemiecki leksykon biograficzny. Ludzie polskiej książki i prasy w Niemczech (koniec XX w.), Oprac. M. Kalczyńska, Opole 2001; – Mack M., „Książe polskiej prozy”. Pamięci Klausa Staemmlera (1912–1999), „Dialog” 1999 nr 3–4 s. 137; Nicolae Staemmler, doctor honoris causa Universitatis studiorum Mickiewiczianae Posnaniensis, P. 1994; – Wer ist wer?, Hrsg. v. W. Habel, Frankfurt am Main 1973 XVII; Who’s who in Germany, Ed. H. G. Kliemann, S. S. Taylor, Munich 1960.
Olgierd Kiec