Natanson Józef Eryk (1854 lub 1855–1929), przyrodnik, organizator cukrownictwa, finansista, działacz społeczny i oświatowy. Ur. w Warszawie, był synem Henryka (zob.) i Józefy z Mayów, bratem Kazimierza (zob.) oraz przyrodnim bratem Antoniego (zob.), Bronisława (zob.) i Stefana (zob.). Uczył się w II Gimnazjum w Warszawie, a następnie ukończył Wydział Matematyczno-Przyrodniczy Uniw. Warsz., uzyskując stopień kandydata nauk przyrodniczych. Od r. 1877 pracował w rodzinnym domu bankowym «S. Natanson i Synowie», a po śmierci ojca w r. 1895 objął, wraz z bratem Kazimierzem, jego kierownictwo. Równolegle zajmował się badaniami przyrodniczymi. W ich wyniku opublikował Przyczynek do historii rozwoju glist okrągłych pasożytnych (Nematodes) (Paryż 1879) oraz Świat istot najdrobniejszych (W. 1885). N. był jednym z inicjatorów założenia w r. 1882 czasopisma „Wszechświat”; przez pewien czas należał do komitetu redakcyjnego tego pisma i publikował w nim wiele artykułów z dziedziny przyrody. Obok Jana Karłowicza (inicjatora), Aleksandra Świętochowskiego, Władysława Smoleńskiego, Stanisława Krzemińskiego, Samuela Dicksteina i in. N. był jednym z członków tajnie działającego Tow. Literackiego (założonego w r. 1887), które przesyłało do polskiej prasy galicyjskiej, poznańskiej i emigracyjnej korespondencje o prześladowaniach polskości w Królestwie przez władze carskie. N. służył Towarzystwu środkami finansowymi, dostarczał rękopisy do Paryża, sfinansował prawdopodobnie wydanie krakowskie „Dziejów narodu polskiego” (1898) W. Grabieńskiego (Smoleńskiego). W l. 1883–5 przebywał na zesłaniu w gub. wołogodzkiej za zamieszczenie w „Kurierze Warszawskim” notatki o przekazaniu na cel dobroczynny pewnej kwoty z powodu «radosnej nowiny» (o spoliczkowaniu A. Apuchtina).

Po powrocie do kraju N. administrował przez wiele lat cukrowniami w Sannikach i Modelu, a następnie stał na czele zarządu Akcyjnego Tow. Mayznerowskich Fabryk Cukru. W l. 1885–93 redagował dział cukrownictwa w „Przeglądzie Technicznym”. Z jego inicjatywy powstał i prowadzony był pod jego redakcją „Dodatek Cukrowniczy” do „Przeglądu Technicznego”. Był też współzałożycielem powstałej w r. 1893 „Gazety Cukrowniczej”, w której publikował liczne artykuły z zakresu ekonomii i statystyki cukrowniczej, a m. in. coroczne sprawozdania o stanie przemysłu cukrowniczego w Polsce. Interesował się technologią wytwarzania cukru i wykorzystywania odpadów. Opatentował sposób nasładzania melasą wysłodków stanowiących treściwą paszę dla bydła. Wyniki swych prac zreferował na zjeździe cukrowników w r. 1895. N. był członkiem tzw. Delegacji Słownikowej i przyczynił się znacznie do opracowania i wprowadzenia w życie polskiego słownictwa cukrowniczego. Należał też do komitetu redakcyjnego trzytomowego wydawnictwa „Cukrownictwo” i do zarządu Sekcji Cukrowniczej przy Warszawskim Tow. Popierania Przemysłu i Handlu. Był w l. 1918–26 członkiem zarządu Warszawskiego Tow. Fabryk Cukru. N. brał także udział w zarządach spółek innych gałęzi przemysłu, w których zainteresowana była rodzina Natansonów. W l. 1887–96 był członkiem zarządu, a od r. 1901 do śmierci wiceprezesem Warszawskiego Tow. Kopalń Węgla i Zakładów Hutniczych. Przez kilka lat, m. in. w l. 1903–4 i 1925–6, był członkiem zarządu Tow. Akcyjnego Mirkowskiej Fabryki Papieru, a w l. 1921–2 członkiem zarządu Banku Przemysłowego Warszawskiego.

N. działał w wielu akcjach społecznych i oświatowych. W Warszawskim Tow. Dobroczynności był od ok. r. 1895 członkiem kierownictwa Przytułku dla Wychodzących ze Szpitala Rekonwalescentów. W l. 1897–1918 należał do komitetu Kasy im. Mianowskiego, pełniąc przez wiele lat funkcję skarbnika. Był z ramienia komitetu Kasy kuratorem zapisu Władysława Pepłowskiego, jak również zajmował się wydawnictwami Kasy. W marcu 1905 wziął udział w delegacji, która zawiozła do Petersburga memoriał z żądaniem wprowadzenia w szkołach polskiego języka wykładowego. W grudniu t. r. był współzałożycielem Tow. Kursów Naukowych (późniejsza Wolna Wszechnica Polska), a w l. 1905–7 członkiem zarządu tego Towarzystwa. Gdy w r. 1907 Kursom groziło zawieszenie działalności z braku funduszy, N. pokrył należność z własnych pieniędzy. W l. 1907–8 wchodził do Rady Nadzorczej Polskiej Macierzy Szkolnej. W okresie pierwszej wojny światowej był od sierpnia 1914 członkiem Komitetu Obywatelskiego m. st. Warszawy i przewodniczącym Wydziału Finansowo-Gospodarczego tego Komitetu. W r. 1916 został członkiem prezydium, a następnie członkiem Komisji Likwidacyjnej Komitetu. W kwietniu 1918 został mianowany przez Radę Regencyjną członkiem Rady Stanu i wchodził w skład Komisji Petycyjnej. Należał także przez kilka lat do zarządu Związku Zawodowego Cukrowni byłego Król. Pol. N. był człowiekiem bardzo towarzyskim i znanym z talentu układania kalamburów. Bardzo zamożny, udzielał wielu ludziom w dyskretny sposób pomocy materialnej. Zmarł w Warszawie w stanie bezżennym 5 II 1929. Pochowany został na cmentarzu Żydowskim przy ul. Okopowej w Warszawie.

Fot. w Materiałach Red. PSB; – W. Enc. Ilustr.; – Brykalska M., Konspiracyjne Towarzystwo Literackie w Warszawie (1887–1901), „Pam. Liter.” 1976 z. 4 s. 234, 238, 265; Grzybowski S., Wspomnienie o J. N-ie, „Gaz. Cukrownicza” 1929 nr 9 s. 244–6; Kiepurska H., Warszawa w rewolucji 1905–1907, W. 1974; Motas M., Z dziejów samopomocy w Warszawie podczas I wojny światowej (sierpień 1914 wrzesień 1915), w: Studia warszawskie. Warszawa popowstaniowa 1864–1918, W. 1969 z. 2 s. 124, 132; Nasza walka o szkołę polską, W. 1934 II; Polska w czasie wielkiej wojny (1914–1918), W. 1932 II 218, 220–1; Reychman K., Szkice genealogiczne, W. 1936 I; Stemler J., Polska Macierz Szkolna. Szkic historyczno-sprawozdawczy z 20-lecia działalności 1905–1926, W. 1926 s. 13, 41; Szweykowski Z., Historia Kasy im. Mianowskiego, „Nauka Pol.” T. 15: 1932; Zagleniczny J., Józef Natanson. Wspomnienie osobiste, „Gaz. Cukrownicza” 1929 nr 9 s. 243–4; Żydzi w Polsce Odrodzonej, W. 1934 II 442; – Dziesięciolecie Wolnej Wszechnicy Polskiej. Sprawozdanie z działalności Tow. Kursów Naukowych 1906–1916, W. 1917 s. 6, 20, 48; Kalendarzyk Historyczno-Polityczny miasta stołecznego Warszawy na r. 1916; toż na r. 1917; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1957 I; Prus B., Kroniki, W. 1962–8 XII, XVI, XVIII; Sprawozdanie Banku Przemysłowego Warszawskiego za r. 1921; toż za r. 1922; Sprawozdanie Polskiej Macierzy Szkolnej za 1906/7 r.; Sprawozdanie Warszawskiego Tow. Kopalń Węgla i Zakładów Hutniczych za r. 1887; toż za l. 1888–94 i 1901–26; Sprawozdanie z działalności Mirkowskiej Fabryki Papieru za r. 1903/4; toż za r. 1925/6; Sprawozdanie Zarządu Warszawskiego Tow. Fabryk Cukru za rok rachunkowy od 1 VII 1918 do 30 VI 1919; toż za l. 1919/20–1925/6; Świętochowski A., Wspomnienia, Wr. 1966; Zdanie sprawy z działań i obrotu funduszów Warszawskiego Tow. Dobroczynności za r. 1895; – „Gaz. Cukrownicza” 1929 nr 9 s. 241–3; „Głos” 1899 nr 3 s. 69; „Kur. Warsz.” 1918 nr 174 s. 2, nr 176 s. 2, 1929 nr 36 s. 12, nr 37 s. 11–12, nr 38 s. 3; „Monitor Pol.” 1918 nr 57 s. 1; „Niwa” 1897 nr 44 s. 867; – B. Jag.: rkp. 8698; B. Narod.: rkp. 2753; B. PAN w Kr.: rkp. nr 1881 t. 30, 31, nr 2064 t. 4; – Materiały w posiadaniu Ludwika Natansona z Warszawy oraz jego informacje.

Stanisław Konarski