Marek Józef, pseud. Lanca (1900–1958), inżynier-rolnik, nauczyciel, działacz spółdzielczy i społeczny na Podhalu, poseł do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Ur. 17 III we wsi Budzów (pow. Sucha), był synem Józefa, gajowego, i Anieli z Pękalów. Naukę w gimnazjum w Wadowicach przerwał w r. 1916 i wstąpił do Legionów Polskich. Po rozwiązaniu Legionów został internowany w Marmarosz-Sziget na Węgrzech, a następnie wcielony do armii austriackiej. Egzamin dojrzałości zdał w r. 1920 po powrocie do kraju. W l. 1921–6 studiował na Wydziale Rolniczym UJ w Krakowie, specjalizując się w zakresie ogrodnictwa pod kierunkiem prof. Józefa Brzezińskiego. W r. 1927 objął stanowisko instruktora sadownictwa w Wydziale Powiatowym w Limanowej, równocześnie w l. 1929–49 był nauczycielem sadownictwa w szkole rolniczej w Łososinie Górnej (pow. Limanowa), gdzie założył szkołę mrozoodpornych drzew owocowych i wzorowy sad. Głównym celem działalności M-ka było polepszenie warunków ekonomicznych ludności Podhala przez wprowadzenie w terenach podgórskich tzw. gospodarki współrzędnej polegającej na równoczesnym rozwoju sadownictwa (którym kierował osobiście) oraz hodowli inwentarza żywego. M. projektował zorganizowanie na całym Podhalu gospodarstw piętrowych, w których drzewa owocowe byłyby sadzone rzędami między polami upraw głównych, gdyż uważał, że w okręgach podgórskich tylko ten system pozwoli otrzymać najwyższe plony. Pragnąc zapewnić chłopom uzyskanie sadzonek drzew owocowych oraz ułatwić zbyt owoców, od r. 1935 czynił starania o założenie spółdzielni owocarskiej. W r. 1937 zatwierdzono oficjalnie statut spółdzielni z siedzibą w Tymbarku (pow. Limanowa). Najważniejszym punktem programu jej działalności był rozwój szkółkarstwa owocowego, a następnie przetwórstwa owoców na skalę przemysłową. Na budowę pierwszego gmachu przechowalni owoców (1938) M. oddał budulec przeznaczony na własny dom. W r. 1940 ruszyła prymitywna, wysiłkiem społecznym uruchomiona wytwórnia marmolady, a w r. 1942 ukończono budowę nowoczesnej fabryki przetworów owocowych i przez cały okres okupacji niemieckiej trwała jej dalsza rozbudowa.
Jednocześnie M. działał czynnie w ruchu oporu (pseud. Lanca). Był pierwszym kierownikiem Powiatowej Delegatury Rządu (starosta) dla terenu limanowskiego (do r. 1943 lub 1944). Współpracował ze Związkiem Walki Zbrojnej (ZWZ) później Armią Krajową (AK): niósł pomoc uczestnikom ruchu oporu wpisując ich nazwiska na fikcyjne listy pracowników szkółek i przetwórni, kolportował prasę podziemną, interweniował skutecznie w sprawie uwolnienia więźniów obozów niemieckich. Przede wszystkim zaś na wielką skalę organizował dożywianie ludności, rozprowadzając produkowane nielegalnie wysokowartościowe przetwory owocowe. Pomagał wysiedlonym, ukrywającym się, działaczom konspiracyjnym. Przesyłał co tydzień środki żywności do komitetu Opieki Społecznej w Nowym Sączu; przekazywał duże partie żywności partyzantom polskim, a także jednostkom radzieckim ze zgrupowania I. Zołotara. Brał też udział w akcji tajnego nauczania. Aresztowany 3 VII 1944, został po 10 dniach zwolniony z więzienia w Nowym Sączu, dzięki interwencji Rady Głównej Opiekuńczej w Krakowie. Po wojnie rozwinął aktywnie działalność spółdzielni zakładając 80 ha szkółek, z których do r. 1950 rozprowadził około 800 tys. drzew owocowych. Były to pierwsze i największe w kraju spółdzielcze szkółki owocowe. W r. 1949 powiększył majątek spółdzielni o gospodarstwo ogrodnicze w Mszanie Dolnej, gdzie założył szklarnie i inspekty z materiałów przywiezionych osobiście, jako złom z Ziem Odzyskanych. Zorganizował również pierwsze Technikum Przetwórstwa oraz Handlu Owocami i Warzywami w Tymbarku, przeniesione w późniejszych latach do Dwikoz. W tym czasie współpracował z Komisją Rolną Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie jako członek Komitetu Ekspertów d/s gospodarki górskiej oraz z Wojewódzkim Komitetem Popierania Rozwoju Gospodarczego Podhala.
M. był jednym z autorów projektu planu 6-letniego dla rejonów górskich. Patronując akcji osiedlania się na Ziemiach Zachodnich, pomagał w zagospodarowaniu wzorowego ośrodka rolniczego w Ocicach w woj. wrocławskim (1945) oraz w uruchomieniu Przetwórni Owoców w Krzaczynie (pow. jeleniogórski), gdzie głównie przenosili się mieszkańcy Limanowszczyzny. W r. 1948 zorganizował spółdzielnię owocarską w Brodach koło Kalwarii. Posądzony o nielegalne przekazanie do Brodów sprzętu będącego własnością spółdzielni w Tymbarku, 5 XI 1949 zmuszony został do rezygnacji z pracy w spółdzielni. Proces wykazał niewinność M-ka i jego współpracowników, jednakże 31 XII 1949 spółdzielnię zlikwidowano, a majątek spółdzielni został przekazany Centrali Spółdzielni Ogrodniczych. Dn. 1 I 1951 utworzono Podhalańskie Zakłady Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego w Tymbarku, przejęte przez przemysł kluczowy. Po rozwiązaniu spółdzielni M. nie ustawał w działalności społecznej, przeznaczając na ten cel pieniądze otrzymane jako zwrot udziału w majątku spółdzielni; w r. 1956 kierował budową w czynie społecznym przystanku kolejowego w Piekiełku koło Limanowej. Dn. 1 V 1957 został obrany prezesem restytuowanej Podhalańskiej Spółdzielni Owocowo-Warzywniczej z siedzibą w Limanowej, gdzie uruchomił nową przetwórnię owocową oraz wznowił działalność gospodarstwa ogrodniczego w Mszanie Dolnej. Niewielkie artykuły na temat organizacji spółdzielni zamieścił m.in. w „Czasopiśmie Ogrodniczym” w r. 1958. Dzięki działalności M-ka Limanowskie jest obecnie terenem o najwyżej postawionej gospodarce sadowniczej. W r. 1957 został wybrany (jako bezpartyjny) posłem na Sejm PRL (w okręgu wyborczym nr 36 w Myślenicach) i brał udział w pracach Komisji Rolnictwa i Przemysłu Spożywczego. W imieniu tej komisji referował w Sejmie dn. 29 V 1957 projekt ustawy o szkółkach drzew i krzewów owocowych. Zmarł nagle na zawał serca 3 VI 1958 w Limanowej, pochowany został na cmentarzu w Tymbarku. Był odznaczony m.in. Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. W uznaniu zasług M-ka dla Podhala nazwano jego imieniem Spółdzielnię owocarską oraz ulice w Limanowej, Tymbarku i Mszanie Dolnej.
Z małżeństwa z Heleną Kramer miał syna Jana, kierowcę Podhalańskiej Spółdzielni Owocowo-Warzywniczej w Limanowej, oraz córki: Marię, zamężną Antos, inżyniera rolnika, kierownika gospodarstwa ogrodniczego w Mszanie Dolnej, Annę, zamężną Mrózek, i Jadwigę, zamężną Nowak, pracownicę Zakładów Przemysłu Owocowo-Warzywnego w Tymbarku.
Bieniek J., Wojskowy ruch oporu w Sądeczyźnie, „Roczn. Sądecki” R. 12: 1971 s. 343–4; Dziewanowski K., Nowakowski W., Krzywda inż. Marka, „Świat” 1955 nr 19 s. 18–9; Janiga K., Chodziuł se inżynier Marek po świecie, „Czas. Ogrodnicze” 1959 nr 1 s. 24–6; tenże, Jak to było na początku, tamże 1959 nr 6 s. 1–12 (fot.); Macko J., Góry zakwitną sadami, W. 1967 (biografia M-ka, fot., rec. T. Górski, „Kierunki” 1967 nr 50 s. 8); Wiktor J., Pieniny i ziemia sądecka, Kr. 1965 s. 450; – „Spraw. stenogr. z posiedzeń Sejmu PRL” 1957 z dn. 29 V, 1958 z dn. 6 VI (wspomnienie pośmiertne); – „Czas. Ogrodnicze” 1958 nr 7 s. 3 (fot.); „Dzien. Pol.” 1957 nr 17 s. 5, 1958 nr 131; „Gaz. Krak.” 1958 nr 131, 1972 nr 224; „Hasło Ogrodniczo-Roln.” 1958 s. 281–2 (fot.), 1962 s. 503 (fot.), 1968 s. 348 (fot.); „Wieści” 1958 nr 24 s. 1, nr 25 s. 3; – Arch. parafii Budzów, pow. Sucha: Liber nat.; Arch. UJ: W. R. 97, 98, 99, 178; – Informacje z Krakowskich Zakładów Przemysłu Owocowo-Warzywnego w Tymbarku oraz córki Marii Antos.
Ligia Hayto