INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
iPSB
  wyszukiwanie zaawansowane
 
  wyszukiwanie proste
 
Biogram Postaci z tego okresu
 Józef Tomasz Przyborowski      Józef Przyborowski, pokolorowany drzeworyt Aleksandra Regulskiego z 1882 r.

Józef Tomasz Przyborowski  

 
 
Biogram został opublikowany w 1986 r. w XXIX tomie Polskiego Słownika Biograficznego.

  

 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Przyborowski Józef Tomasz (1823–1896), filolog, historyk, bibliotekarz, profesor warszawskiej Szkoły Głównej. Ur. 7 III w Gałęzowie (obecnie Gałęzewo) pod Wrześnią, był synem Kazimierza, burgrabiego grodzkiego w Przedeczu (pow. włocławski), i Marcjanny z Waliszewskich.

W r. 1830 P. stracił oboje rodziców; zaopiekował się nim wówczas ziemianin Stanisław Loga. Dzięki jego pomocy zaczął w r. 1834 uczęszczać do progimnazjum w Trzemesznie i w zakładzie tym, przekształconym później w gimnazjum, zdał w r. 1843 egzamin dojrzałości. Od r. 1838 korzystał ze stypendium Alumnatu Szlacheckiego. Jesienią 1843 zapisał się na Wydział Filozoficzny Uniw. Wrocł., studiował filologię klasyczną (u J. Ambroscha, który rozbudził w nim zainteresowanie archeologią i numizmatyką, oraz K. Schneidera), filologię słowiańską (u Czecha F. L. Czelakowskiego), historię (u R. Röpella, który zachęcił ucznia do poszukiwań archiwalnych) i filozofię. W czasie studiów otrzymywał przez kilka lat zasiłek stypendialny. Również w r. 1843 wstąpił do działającego we Wrocławiu Tow. Literacko-Słowiańskiego, na którego zebraniach wygłaszał odczyty. Układał także wiersze, a w związku z zajęciami uniwersyteckimi przekładał utwory poetyckie z języków rosyjskiego i serbskiego oraz tłumaczył Platona. W czasie studiów pozawierał P. liczne przyjaźnie, m. in. z Ewarystem Estkowskim oraz Stanisławem i Zygmuntem Węclewskimi. Odbył również wówczas roczną służbę wojskową. Studia ukończył jesienią 1847, lecz państwowy egzamin nauczycielski złożył dopiero w r. 1852 we Wrocławiu; powodem tej zwłoki były kłopoty ze zdrowiem oraz własne badania naukowe. Jesienią t. r. P. rozpoczął pracę nauczycielską w gimnazjum w Trzemesznie, skąd w r. 1854 został przeniesiony do poznańskiego Gimnazjum Św. Marii Magdaleny. W obu tych szkołach uczył łaciny, greki i języka polskiego. Z pracą pedagogiczną wiązało się opracowanie przez P-ego kolejnego, znacznie poszerzonego i poprawionego wydania popularnego podręcznika Lesława Łukaszewicza „Rys dziejów piśmiennictwa polskiego” (P. 1860, wznawiany w l. 1864, 1866), który w nowym opracowaniu stał się właściwie obszernym, przeznaczonym raczej dla nauczyciela przewodnikiem bibliograficznym. Równocześnie z pracą w gimnazjum zajmował się P. uporządkowaniem poznańskiego Archiwum Grodzkiego, w którym w l. 1857–63 sprawował obowiązki kustosza. Zgromadził w nim wiele materiałów, które wykorzystywał później w swoich pracach naukowych. W druku zadebiutował P. – jak się zdaje – dopiero w r. 1856, kiedy to, najpierw w „Gazecie Wielkiego Księstwa Poznańskiego” i – nieco później – w „Gazecie Warszawskiej” umieścił kilka artykułów na temat bibliografii staropolskiej, słowiańskich starożytności oraz z zakresu numizmatyki (wbrew opinii Józefa Łukaszewicza dowiódł na podstawie dokumentów odnalezionych w poznańskim Arch. Grodzkim istnienia w początkach XVII w. mennicy w Łobżenicy koło Bydgoszczy).

Rychło wystąpił P. z książką, która postawiła go – obok Antoniego Małeckiego i Władysława Nehringa – w rzędzie sprawców przełomu, jaki dokonał się wówczas w polskich badaniach historycznoliterackich. Jednakże jej tytuł Wiadomość o życiu i pismach Jana Kochanowskiego (P. 1857) mylił czytelnika, gdyż tylko częściowo odpowiadał zawartości, na którą składały się – poza biografią poety i bibliografią jego pism – także rozprawka Fraszki Kochanowskiego pod względem oryginalności oraz szkic Kilka słów o języku Jana Kochanowskiego. P., interesujący się autorem „Trenów” już w okresie wrocławskich studiów, pokusił się o przebadanie kilku tylko problemów z zakresu wiedzy o poecie, gdyż książka w większej bodaj mierze miała służyć uświadomieniu bezdroży dotychczasowych badań nad literaturą u nas i pchnąć je na nowe tory. Stąd się wywodził stale w niej obecny polemiczny stosunek autora do poprzedników, których «tkliwe uniesienia i pompatyczne wykrzykniki» powinny zniknąć na rzecz takich nadających ton książce cech badawczych, jak sumienne ustalanie faktów i staranna ich dokumentacja, ostrożność w stawianiu hipotez, troskliwe gromadzenie szczegółów, przekonanie o wartości drobiazgów. Za podstawowe w badaniach historycznoliterackich uznał P. prace edytorskie, dociekania biobibliograficzne oraz porównawcze, a wreszcie szeroko pojęte studia nad językiem pisarzy. Rewelacyjne wyniki dało zastosowanie metody porównawczej do „Fraszek”. Uchodziły one dotychczas za najbardziej oryginalny dział twórczości Kochanowskiego i dopiero badania P-ego ukazały antyczną proweniencję wielu z nich, pozornie jak najbardziej swojskich. Za pobytu w Poznaniu ogłosił P. jeszcze parę przyczynków do biografii poetów XVI w. (Probostwo poznańskie Jana Kochanowskiego, „Bibl. Warsz.” 1859, Rok urodzenia i rok śmierci Mikołaja Reja, „Tyg. Pozn.” 1862, Rodzina poety Kaspra Miaskowskiego, tamże) oraz kilka prac z zakresu historii (m. in. Wiadomość historyczna o Krwawym Diable, „Pismo Zbior. Wil.” 1859) i dziejów prawa polskiego (Znaczenie wsteczy w sądownictwie polskim za panowania Władysława Jagiełły, „Bibl. Warsz.” 1860). W rozprawie Vetustissima adiectivorum linguae Polonae declinatio monumentis ineditis illustrata (P. 1861, w: „Program Gimn. Św. Marii Magdaleny” na r. szk. 1860/1) opublikował 141 polskich rot przysiąg sądowych z XIV i XV w., które sam zebrał z wielkopolskich ksiąg ziemskich, dając początek badaniom nad tego rodzaju zabytkami staropolskimi.

P. należał do założycieli Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk, działał w nim za pobytu w Poznaniu, został także członkiem Komisji Archeologicznej Wileńskiej, a później Komisji Bibliograficznej Tow. Naukowego Krakowskiego i in. towarzystw naukowych. Ważki i wielostronny dorobek naukowy P-ego zwrócił nań uwagę organizatorów warszawskiej Szkoły Głównej, ściągających na nową uczelnię uczonych z całej Polski. Popierany przez dyrektora Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Kazimierza Krzywickiego, został 21 XI 1862 mianowany bibliotekarzem (tj. dyrektorem) Biblioteki Głównej w Warszawie, jednakże swoje obowiązki podjął dopiero 31 III 1863. Początkowo faktyczne kierownictwo tej instytucji sprawowali – obok P-ego – ks. Adam Jakubowski, a zwłaszcza Karol Estreicher (podbibliotekarz), który energiczną działalnością przesłonił P-ego; P. zostawił sobie oficjalną reprezentację Biblioteki oraz zajął się jej działem polskim (starannie opracował jego katalog) i wziął w opiekę gabinet numizmatyczny. Dopiero od r. 1864 był właściwym kierownikiem Biblioteki Głównej. W r. n. wszedł w skład delegacji, która dokonała segregacji książek w księgozbiorach skasowanych w Warszawie klasztorów. W r. 1867 został członkiem Komitetu dla Spraw Biblioteki Głównej; wykazał wówczas wielką dbałość o rozwój Biblioteki, proponując zmiany metod jej pracy. W r. 1871 Biblioteka Główna weszła w skład rosyjskiego Cesarskiego Uniw. Warsz., a P. 13 VII t.r. przestał być jej bibliotekarzem. Dn. 1 VII 1872 objął kierownictwo Biblioteki Ordynacji Zamoyskich w Warszawie i sprawował je do końca życia. Uporządkował jej zbiory i doprowadził ją – wg opinii historyka tej placówki – «do stanu świetności» (Bogdan Horodyski). Za jego dyrekcji wcielono do Biblioteki kilka nowo uzyskanych cennych księgozbiorów. Z doświadczeń nabytych w obu tych instytucjach powstały później dwa drukowane w „Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej” gruntowne artykuły: Biblioteka oraz Bibliotekarstwo (1892 VIII). W r. 1879 współdziałał P. w reorganizacji biblioteki Banku Polskiego; na jego instrukcji oparł się Zygmunt Celichowski przy opracowywaniu zbiorów Biblioteki Kórnickiej.

Równocześnie ze stanowiskiem bibliotekarza w Bibliotece Głównej powierzono P-emu – jako lektorowi języka polskiego, a od 3 VIII 1865 profesorowi nadzwycz. – prowadzenie wykładów w Szkole Głównej. Rozpoczął je wiosną 1863 i objął nimi początkowo zarówno historię ojczystej literatury, jak i gramatykę oraz dzieje języka polskiego; dopiero od r. 1866/7, kiedy na katedrę historii literatury polskiej został powołany Aleksander Tyszyński, ograniczył je do problematyki językowej. Gramatykę języka polskiego wykładał P. w sposób historyczny i porównawczy, odwołując się do zabytków staropolskich oraz do języka starocerkiewnosłowiańskiego i innych słowiańskich. Dawał przez to studentom podstawy metody badawczej, toteż jego działalność w tym zakresie określali po latach wybitni językoznawcy, a jego dawni słuchacze, jako pożyteczną i pionierską (Jan Baudouin de Courtenay, Adam Antoni Kryński). Na wykłady P-ego, językowe i z historii literatury polskiej, uczęszczało także wielu wybitnych później literatów i badaczy piśmiennictwa, jak np. Antoni Gustaw Bem, Bronisław Chlebowski, Piotr Chmielowski, Adolf Dygasiński, Walery Przyborowski, Henryk Sienkiewicz, Aleksander Świętochowski. Poza wykładami P. prowadził zajęcia z zakresu języka i literatury polskiej w seminarium filologicznym, na które uczęszczali studenci zamierzający się poświęcić pracy nauczycielskiej (w r. 1865 generał-policmajster warszawski T. Trepow donosił władzom uczelni, że profesor na tych zajęciach «zbyt objawia uniesienia patriotyczne»). P. przestał wykładać z chwilą likwidacji Szkoły Głównej w r. 1869 (po śmierci Wojciecha Cybulskiego w r. 1867 bezskutecznie zabiegał o uzyskanie stanowiska profesora języków i literatur słowiańskich na Uniw. Wrocł., katedrę tę otrzymał Władysław Nehring). W powstałym na miejsce Szkoły Głównej uniwersytecie rosyjskim objął (1871) obowiązki lektora języka niemieckiego, które sprawował do przejścia na emeryturę (7 X 1887). Gdy w r. 1881 – jak podaje Stanisław Krzemieński – władze rosyjskie zamierzały utworzyć na Uniw. Warsz. katedrę literatury polskiej, chciano ją najpierw – z ograniczeniem zakresu wykładu do końca wieku XV (późniejsze epoki miał wykładać Rosjanin) – powierzyć P-emu, który jednak nie przyjął tej propozycji. W r. 1882 urządzono P-emu nieoficjalny jubileusz dwudziestopięciolecia pracy naukowej.

Za pierwszych lat pobytu w Warszawie P. – pochłonięty pracą bibliotekarską i wykładami w Szkole Głównej – ogłaszał niewiele, m. in. artykuły w „Encyklopedii Powszechnej” S. Orgelbranda. Od r. 1879 zajął się archeologią, którą interesował się i dawniej (jego np. pióra był anonimowy artykuł Muzeum Starożytności Krajowych w Poznaniu, „Gaz. W. Ks. Pozn.” 1857 nr 252 i n. – opis eksponatów). Przedsięwziął serię badań prehistorycznych osad wydmowych (uważał je za zniszczone cmentarzyska), przy czym zwracał głównie uwagę na drobne wyroby krzemienne z okresu mezolitu, które – po raz pierwszy w archeologicznej literaturze europejskiej – opisał i trafnie określił. Wyniki swoich odkryć publikował w redagowanym przez siebie czasopiśmie „Wiadomości Archeologiczne” (1873–82), osobno wyszły: Wycieczki archeologiczne po prawym brzegu Wisły (W. 1874), Wycieczki archeologiczne nad Świder (W. 1875), Wycieczki archeologiczne nad Tyśmienicę (W. 1876). Jego zbiory budziły duże zainteresowanie w Polsce i za granicą, m. in. archeologów szwedzkich; niektóre okazy pokazywano na wystawie archeologicznej w Peszcie. Kilka prac poświęcił numizmatyce, m. in. Przyczynki do historii mennic wielkopolskich w końcu XVI w. („Bibl. Warsz.” 1883), Kilka uwag o numizmatyce średniowiecznej z powodu dzieła K. Stronczyńskiego „Monety dawnej Polski” (W. 1884), Wykopalisko monet X i XI w. dokonane w r. 1882 („Bibl. Warsz.” 1884), parę artykułów rozważało szczegółowe problemy historyczne, np. Mniemany przywilej na założenie kościoła w Górze i nazwisko kronikarza Baszka (tamże 1887). «Dawnym słuchaczom» poświęcił rozprawkę językoznawczą „Dosia” wobec nauki. Szczątki zaimka si, sia, sie w polszczyźnie (tamże 1889). Natomiast na dalszy plan odsunął P. badania historycznoliterackie. Od czasu do czasu ogłaszał tylko oparte na archiwalnych źródłach przyczynki do biografii staropolskich pisarzy oraz rozprawki o treści bibliograficznej (Jana Kochanowskiego „Pieśń o potopie”, „Ateneum” 1876, Baltazara Opecia „Żywot Pana Jezusa” w pięciu wydaniach w. XVI…, „Przegl. Bibliogr.-Archeolog.” 1882 i in.). Młodzieńcze plany sporządzenia krytycznego wydania utworów J. Kochanowskiego urzeczywistnił dopiero w r. 1884 jako zastępca przewodniczącego komitetu wydawniczego «pomnikowej», opracowanej przez liczne grono uczonych edycji „Dzieł wszystkich” poety (W. 1884 I–III); w rzeczywistości w jego ręku spoczywało naukowe kierownictwo tego przedsięwzięcia. Sam opracował tutaj – ustalając brzmienie tekstów, pisząc wstępy i komentarze – m. in. „Fraszki”, oraz całą twórczość w języku łacińskim. Edycja ta miała wielkie znaczenie w dziejach polskiej tekstologii, stanowiąc w swojej epoce wzór dla tego rodzaju prac. Od r. 1890 aż do śmierci był P. współpracownikiem „Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej”, pisał w niej m. in. artykuły z zakresu numizmatyki. Wszedł także do grona redakcji „Słownika języka polskiego” (tzw. warszawskiego) w pierwszej fazie prac nad tym wydawnictwem. Sporą liczbę uzupełnień zawdzięczały P-emu ukazujące się od r. 1891 pierwsze tomy „Bibliografii polskiej. Stulecie XV–XVIII” K. Estreichera. W r. 1895 prezes Warszawskiego Tow. Dobroczynności książę Michał Radziwiłł wyznaczył P-ego – obok ks. Teofila Matuszewskiego – na wizytatora czytelń tej instytucji; rezultatem ich działalności był opracowany w r.n. memoriał, w którym m. in. zalecali usunięcie z czytelń książek umieszczonych na kościelnym indeksie.

P. zgromadził cenny księgozbiór. Znajdowały się w nim także inkunabuły oraz wiele bardzo rzadkich druków polskich z XVI w. (ok. 20 z nich nabyła po jego śmierci B. Ossol.). Jego katalog opracowała ok. r. 1900 córka Kazimiera (B. Ossol.: rkp. 5473). Część tego księgozbioru (głównie publikacje z XIX w.) ofiarował Bibliotece Uniw. Warsz., resztę zakupił w r. 1913 Jan Michalski do Antykwarni Warszawskiej, ok. 1914/15 r. nabył ją tutaj Władysław Kościelski do swojej biblioteki w Miłosławiu koło Wrześni, a po pierwszej wojnie światowej przeniósł wraz z częścią swoich zbiorów do Warszawy. Od czasu studiów P. zbierał także monety i z czasem zgromadził pokaźną kolekcję monet polskich, były w niej okazy bardzo rzadkie, a nawet kilka unikatów. Resztki jego zbiorów archeologicznych znajdują się obecnie w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie. P. zmarł 13 V 1896 w Warszawie i został pochowany na cmentarzu Powązkowskim.

P. był żonaty (od r. 1853) z Marią Scholz, córką ziemianina spod Legnicy. Z małżeństwa tego pozostawił synów: Adama (zob.) i Stefana oraz córki: Urszulę, felicjankę, i Kazimierę, zamężną Grodzicką; córki bliźniaczki Jadwiga i Maria oraz syn Leon zmarli w dzieciństwie.

 

Portret P-ego wg fot. Krajewskiego ryt. A. Regulski, „Tyg. Ilustr.” 1882 nr 325 s. 161; – Estreicher, XIII s. VIII, XIV s. VIII; Estreicher, w. XIX, Wyd. 2., VIII (Gaz. W. Ks. Pozn., Gaz. Warsz.); Nowy Korbut, IX (bibliogr.); PSB, XXII 660; Słown. Pracowników Książki Pol., (W. Motz, bibliogr.); Wpol. Słown. Biogr. (L. Słowiński); Szenic S., Cmentarz Powązkowski 1891–1918, W. 1983; Przewodnik po zespołach i zbiorach Archiwum PAN, Wr. 1978; – Achremowicz E., Żabski T., Towarzystwo Literacko-Słowiańskie we Wrocławiu. 1836–1886, Wr. 1973; Arct Z., Wybitni Polacy w służbie książki, W. 1983; Baudouin de Courtenay J., Przyczynek do historii blagi warszawskiej, „Przegl. Tyg.” 1875 nr 33; Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1807–1915, W. 1981 (podob.); Estreicher S., Z ostatnich chwil Szkoły Głównej, Kr. 1916 s. 5–6; Fita S., Pokolenie Szkoły Głównej, W. 1980; Gąssowski J., Z dziejów polskiej archeologii, W. 1970 s. 64–5, 102–3, 111; Horodyski B., Zarys dziejów Biblioteki Ordynacji Zamojskiej, w: Studia nad książką…, W. 1951 s. 329–35; [Korotyński L. S.] L. S. K., Śp. J. Przyborowski, „Tyg. Illustr.” 1896 nr 21 s. 415–16 (fot.); Kostrzewski J., O „emigrantach” naukowych z Wielkopolski, „Roczniki Hist.” 1957 s. 15; Kozerska H., Warszawska Biblioteka Uniwersytecka w l. 1832–1871, W. 1967 (fot.); [Kryński A. A.], Katedra Języka Polskiego, w: Szkoła Główna Warsz., I 201–10 (fot.); [Krzemiński S.], Dwadzieścia pięć lat Rosji w Polsce, Lw. 1892 s. 175; [Maleszewski W.] Sęp, Z Warszawy, „Biesiada Liter.” 1896 nr 21; Pleńkiewicz R., Słowo wstępne [do:] Kochanowski J., Dzieła wszystkie, W. 1884 [1896] IV s. VII; Sawicki S., Początki syntezy historyczno-literackiej w Polsce, W. 1969; Słowiński L., …Nie damy pogrześć mowy, P. 1982 (podob.); [Świętochowski A.], Poseł Prawdy, Liberum veto, „Prawda” 1881 nr 16; Tarnowski S., Co u nas o Kochanowskim pisano, w: tenże, Studia do historii literatury polskiej. Wiek XIX, Kr. 1898 s. 58–66; Z dziejów polonistyki warszawskiej, W. 1964 (podob.); Zakrzewski B., J. Przyborowski na studiach we Wrocławiu, w: tenże, Tematy śląskie, Kat. 1973 s. 134–45; – Archiwum Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy. Akta nr 1–245, W. 1977; Curie E., Maria Curie, W. 1970 s. 91, 94, 141 i n.; Kochanowski J., Dzieła wszystkie, Wr. 1983 T. wstępny; Orzeszkowa E., Listy zebrane, Wr. 1967 VI; – IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna (A. Bara); Listy P-ego: B. Jag., rkp. nr 5007 t. 8, nr 5099 t. 1, nr 5755 t. 2, nr 6527, 7567, 7812, B. Narod., rkp. 2784, 7351 t. 52, B. Ossol., rkp. 2432, 6222, 7699, 12522, 12527, B. PAN w Kr., rkp. 718, 2271; – Informacje Marii Piotrowskiej z W.

Rościsław Skręt

 

 
 

Chmura tagów

 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.

Media

 

Postaci powiązane

   
 

Postaci z tego okresu

 

w biogramy.pl

 

Karol Irzykowski

1873-01-27 - 1944-11-02
krytyk literacki
 

Ferdynand Ruszczyc

1870-12-10 - 1936-10-30
działacz społeczny
 

Adam Dobrodzicki

1883-04-18 - październik 1944
major Wojska Polskiego
 
więcej  

Postaci z tego okresu

 

w ipsb

 

Adam Goltz

1817-10-12 - 1888-06-21
publicysta
 
 
więcej  
  Wyślij materiały Wyślij ankietę
 
     
Mecenas
 
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.