Stępiński (Bończa, Bończa-Stępiński) Leonard (1876–1921), aktor, reżyser.

Ur. 31 X w Warszawie, był jedynym synem Stanisława (1844–1883) i Emilii z Ryglów (1853–1899), bratem ciotecznym Stefana Henryka Rygla (zob.).

S. uczęszczał do III Gimnazjum Rządowego w Warszawie, matury jednak nie uzyskał. W l. 1895–9 kształcił się w Akad. Handlowej w Lipsku, «nie przestając zajmować się sztuką, literaturą i teatrem» (L. Schiller); w r. 1899 przebywał w Wiedniu. W r. 1901 uczył się w Klasie Dramatycznej przy Warszawskim Tow. Muzycznym. Latem 1903 został zaangażowany do Teatru Miejskiego w Krakowie (od r. 1909 Teatr im. Juliusza Słowackiego) i 23 VIII 1903 zadebiutował epizodyczną rolą Sztummera w „Kościuszce pod Racławicami” Władysława Ludwika Anczyca. Aby uniknąć mylenia go z grającym w zespole Leonem Stępowskim, już następnego dnia w „Wyzwoleniu” Stanisława Wyspiańskiego (w rolach Maski I i XVII) wystąpił jako Bończa i odtąd używał tego nazwiska (rzadziej Bończa-Stępiński). Do końca sezonu 1904/5 zagrał w 67 sztukach epizody i role drugoplanowe, na ogół przejęte po poprzednich wykonawcach, m.in. Stańczyka w „Weselu” Wyspiańskiego (po Kazimierzu Kamińskim; był uważany za jednego z najlepszych odtwórców tej postaci), Sebastiana w „Burzy” oraz Ryjka i Ścianę w „Śnie nocy letniej” W. Shakespeare’a, a także większe role w premierach, m.in. Alfreda w „Wielkim człowieku do małych interesów” Aleksandra Fredry, Konstantego w „Diable łańcuckim” Adolfa Nowaczyńskiego i Neumanna w „Tkaczach” G. Hauptmanna. Od r. 1903 był członkiem, a od r. 1904 zastępcą przewodniczącego wydziału Czytelni Teatru Miejskiego, aktorskiego stow. samokształceniowego i samopomocowego; od r. 1906 był też bibliotekarzem stowarzyszenia, przyczyniając się do uporządkowania i powiększenia księgozbioru. W semestrze zimowym 1903/4 uczęszczał na wykłady z historii, literatury i malarstwa oraz na lektorat języka francuskiego na UJ. Po objęciu w sierpniu 1905 dyrekcji teatru przez Ludwika Solskiego grał przeciętnie 30 niewielkich ról w sezonie. W sztuce „Fifi” Arnolda Szyfmana (13 I 1906) z epizodu cierpiącego na płaskostopie Kelnera I «umiał uczynić jedną z najzabawniejszych i najbardziej charakterystycznych ról» (K. Rakowski, „Czas” 1906 nr 11); z uznaniem spotkały się też grane przez S-ego role Rafała Lageny w „Dożywociu” Fredry, Prezesa w „Wyzwoleniu” Wyspiańskiego, Abrahama w „Kościuszce pod Racławicami” Anczyca, Jankiela w „Złotej Czaszce” Słowackiego, epizod Doktora w „Dziadach” Adama Mickiewicza. W prapremierze „Krakusa, księcia nieznanego” Cypriana Norwida (6 VI 1908) zagrał Pustelnika, a w „Nocy listopadowej” Wyspiańskiego (28 XI t.r.) Kudlicza. Od początku zaangażował się w działalność utworzonego w r. 1904 Amatorskiego Koła Uczniów UJ dla Popierania Dramatu Klasycznego (od r. 1905 Akademickie Koło Artystyczne Miłośników Dramatu Klasycznego). W r. 1908 wyreżyserował tam „Edypa w Kolonos” Sofoklesa z udziałem studentów UJ oraz Ireny Solskiej i Heleny Sulimy (pokaz w Teatrze Miejskim 11 XII 1908). W r. 1909 w salonie Idalii Pawlikowskiej zrealizował „Fircyka w zalotach” Franciszka Zabłockiego (pokaz również w Teatrze Miejskim). Cieszył się uznaniem publiczności i krytyki (Władysław Prokesch, Zygmunt Stefański), nie był jednak jeszcze wówczas doceniany przez Solskiego.

W sierpniu 1909 (zapewne dzięki wstawiennictwu Kazimierza Junoszy-Stępowskiego) został S. zaangażowany przez Andrzeja Lelewicza do Teatru Polskiego w Poznaniu na stanowisko reżysera. W „Kurierze Poznańskim” (26 VIII t.r.) ogłosił ambitny plan repertuarowy na najbliższy sezon, jednak w wyniku postawy Lelewicza, preferującego operetkę i lekki repertuar komediowy, zrealizował tylko drobną część tych planów. Debiutował jako reżyser na inauguracji sezonu 18 IX dramatem „Pani X” A. Bissona; następnie wystawił „Obronę Częstochowy” Juliana z Poradowa (właśc. Elżbiety Bośniackiej), gdzie zagrał rolę Abramka. W „Zrzędności i przekorze” Fredry, zarówno w reżyserii, jak roli Piotra Zrzędy, zaprezentował własne rozumienie stylu fredrowskiego, polegające m.in. na zgodnym z realiami historycznymi ukazywaniu staropolskiego obyczaju. Z okazji setnej rocznicy urodzin Słowackiego wyreżyserował „Mazepę” z Juliuszem Osterwą w roli tytułowej oraz „Marię Stuart” z Junoszą-Stępowskim w roli Nicka; jego największym sukcesem stała się wtedy „Beatryks Cenci” Słowackiego (wystąpił w niej w roli Inkwizytora) wystawiona przy współpracy Ryszarda Ordyńskiego, którego S. poznał przy okazji wielokrotnych wyjazdów (z Junoszą-Stępowskim i Osterwą) do Berlina w celu zapoznania się z inscenizacjami M. Reinhardta w Deutsches Theater. Ostatnią premierą S-ego w Poznaniu były 27 XI „Gody życia” Przybyszewskiego; w ciągu trzech miesięcy wyreżyserował trzynaście przedstawień, w których zagrał pięć ról. W grudniu 1909 wyjechał z Poznania.

W styczniu 1910 został S. zaangażowany przez Aleksandra Zelwerowicza do Teatru Polskiego w Łodzi. Dn. 11 II t.r. wystąpił w roli Edwarda IV w „Ryszardzie III” Shakespeare’a. Z Junoszą-Stępowskim i Stefanem Jaraczem tworzył popieraną przez Zelwerowicza «świetną trójkę», której nowoczesne aktorstwo stało się z końcem sezonu przyczyną odejścia dotychczasowego lidera zespołu Andrzeja Mielewskiego. W sezonie 1910/11 grał S. m.in. Pafnucego w „Śnie srebrnym Salomei” Słowackiego, Wielkiego Inkwizytora w „Don Carlosie” F. Schillera, Adolfa Sanga w „Ponad siły” B. Björnsona, Doktora Ranka w „Norze” i Jana Rosmera w „Rosmersholmie” H. Ibsena. Po entuzjastycznym artykule Wacława Grubińskiego o S-m, Jaraczu i Osterwie „Kwiaty na trzęsawisku” („Kur. Poranny” 1911 nr z 27 IV), zaangażowano S-ego ponownie w Teatrze im. Słowackiego w Krakowie. Zagrał tam m.in. Gendre’a w „Nocy listopadowej” i Księdza Jełowickiego w „Legionie” Wyspiańskiego (prapremiera 28 XI t.r.), Kapelana w „Damach i huzarach” Fredry, Prezesa w „Kordianie” Słowackiego oraz Doktora i Senatora w „Dziadach” Mickiewicza. Do historii polskiego teatru przeszły role S-ego w repertuarze Ibsenowskim: m.in. Engstrand w „Upiorach” (24 XI 1911), Mortensgard w „Rosmersholmie” (20 IV 1912), Huhn w „Peer Gyncie” (12 X t.r.). Ulubieńcem publiczności krakowskiej stał się dzięki roli Kuternogi w „Diable i karczmarce” Stefana Krzywoszewskiego (21 XII). Po zdobyciu uznania Solskiego, partnerował mu często w równorzędnych rolach, m.in. jako Ananel w „Judaszu z Kariothu” Karola Huberta Rostworowskiego (prapremiera 22 II 1913) i von Zieten w „Wielkim Fryderyku” Adolfa Nowaczyńskiego.

S. działał od r. 1911 w Związku Artystów i Artystek Teatrów Polskich w Galicji, pozostającym w konflikcie z Solskim na tle praw pracowniczych i postulatów płacowych; w styczniu 1912 został przez Zarząd wydelegowany do komisji, opracowującej regulamin pracy aktorów. W Akademickim Kole Artystycznym Miłośników Dramatu Klasycznego wyreżyserował: w r. 1911 „Antygonę” Sofoklesa i „Bliźnięta” Plauta z udziałem Wandy Siemaszkowej (pokaz w Teatrze im. Słowackiego), w r. 1912 wieczór złożony z „Króla Edypa” i „Antygony” Sofoklesa oraz „Prometeusza skowanego” Ajschylosa, również z udziałem Siemaszkowej (pokaz w Teatrze Wielkim w Warszawie), a w r. 1914 „Strachy” Plauta, w których zagrał Traniona, jedną z najlepszych ról w swej karierze (pokazy w Teatrze im. Słowackiego i we Lwowie). Występował gościnnie, m.in. w Zakopanem zimą 1912 w „Ślubach panieńskich” Fredry i „Siostrze Beatrix” M. Maeterlincka. W listopadzie i grudniu 1913 uczestniczył w cyklu spotkań muzyczno-deklamacyjnych Syndykatu Dziennikarzy Krakowskich «przy czarnej kawie» w hotelu Pollera. W styczniu i lutym 1914 w sali krakowskiego Teatru Nowości dwukrotnie wystawił we własnej reżyserii, razem z amatorami z tow. żydowskiego «Achdus», „Nowe ghetto” T. Herzla. Po rezygnacji Solskiego z kierowania teatrem (za jego dyrekcji zagrał S. ok. pięćdziesięciu ról) został obsadzony przez nowego dyrektora, Tadeusza Pawlikowskiego, m.in. w roli Putyfara w „Castus Joseph” Szymona Szymonowica w inscenizacji Lucjana Rydla (prapremiera 31 I 1914) oraz Grabarza, a od 27 III t.r. Poloniusza w „Hamlecie” w reżyserii Mariana Jednowskiego (premiera 28 II). Wysoko ceniono jego role w sztukach G. B. Shawa, m.in. Jugginsa w „Pierwszej sztuce Fanny” (13 IX 1913), Higginsa w „Pigmalionie” (14 I 1914), Bourgoygne’a w „Uczniu Szatana” (29 VIII t.r.) – wszystkie w reżyserii Malewskiego. Dn. 28 II w Teatrze im. Słowackiego odbyła się premiera „Graczy” N. Gogola w przekładzie S-ego (reż. Jednowski). Pod koniec sezonu 1913/14, grożąc odejściem do Warszawy, wymógł S. znaczną podwyżkę gaży; krytykowany za to, przedstawił swoje racje 22 VII w liście otwartym w „Ilustrowanym Kurierze Codziennym” (1914 nr 169).

Po wybuchu pierwszej wojny światowej, 20 VIII 1914, grał S. w inaugurujących sezon „Konfederatach barskich” Mickiewicza, z których dochód przeznaczono na Polski Skarb Wojenny. We wrześniu t.r. wstąpił jako szeregowiec do oddziału 1. pp Legionów Polskich, dowodzonego przez Stanisława Tadeusza Grabowskiego, i walczył m.in. pod Iwanogrodem (Iwangorod, dawniej i obecnie Dęblin); występował w teatrze 1. pp. Legionów, m.in. w lutym w Białej grał Starego Wiarusa w „Warszawiance” Wyspiańskiego; zwolniony w marcu 1915 w Jędrzejowie ze względu na stan zdrowia, wrócił 27 III t.r. na scenę Teatru im. Słowackiego rolą Szczepana w „Chłopach arystokratach” Anczyca. Dn. 30 IX w imieniu aktorstwa polskiego przemawiał na cmentarzu Rakowickim na pogrzebie Pawlikowskiego. W sezonie 1915/16, za dyrekcji Rydla, zagrał dwadzieścia ról, w tym Angela w „Komedii omyłek” i Pandarusa w „Troilusie i Kresydzie” Shakespeare’a w inscenizacji Rydla. W styczniu 1916 na mocy uchwały Prezydium Miasta otrzymał jako jeden z najwybitniejszych aktorów nadzwyczajną podwyżkę gaży. W maju t.r. złożył do Prezydium projekt utworzenia funduszu dokształcania aktorów Teatru im. Słowackiego; tego miesiąca podpisał list 25 aktorów żądających od Prezydium utrzymania, ze względu na trudności wojenne, stanu zatrudnienia w Teatrze. Kolejny (od lipca 1916) dyrektor Teatru im. Słowackiego Adam Grzymała-Siedlecki powierzał S-emu przede wszystkim główne role, a także reżyserię ambitnych przedstawień, m.in. „Akropolis” Wyspiańskiego (prapremiera 1 XII t.r.), uznanego za jedną z najważniejszych inscenizacji tego utworu. W lutym 1917 wygłosił S. w Kole Polonistów Uczniów UJ referat inaugurujący cykl O umiejętności mowy i wymowy (Kr. 1917), z którego dochód przeznaczył na rzecz biblioteki Koła. Dn. 31 III t.r. zagrał tytułową postać w prapremierze „Kajusa Cezara Kaliguli” Rostworowskiego (reż. Stanisław Stanisławski); wg Grzymały-Siedleckiego rola ta została napisana z myślą o S-m. W sierpniu, razem z Jednowskim, kierował występami gościnnymi części zespołu Teatru im. Słowackiego m.in. w Tarnowie, Przemyślu i Zakopanem, a następnie zagrał w Krakowie Rejenta w „Zemście” Fredry, Hrabiego Respekta w „Fantazym” („Nowej Dejanirze”) Słowackiego oraz tytułową rolę „Ryszarda III” w kronice historycznej Shakespeare’a. W r. 1918 w cyklu artykułów Z zagadnień teatru. Tarcia i sprzeciwy („Maski” z. 11–12, 14–15) polemizował z koncepcją inscenizacji fredrowskich Zelwerowicza, broniąc odczytań tradycyjnych. W lipcu t.r. prowadził kurs gry aktorskiej dla Tow. Dramatycznego w Nowym Sączu. Ostatnimi rolami S-ego w Teatrze im. Słowackiego były zagrane za dyrekcji Teofila Trzcińskiego i w jego reżyserii: Tamten w „Adwencie” A. Strindberga (prapremiera polska 19 XII t.r.), Kryspin w „Kręgu interesów” J. Benavente, uznanym za pierwszą polską inscenizację ekspresjonistyczną (prapremiera polska 22 II 1919), a także Przechrzta w „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego (reż. Józef Sosnowski) oraz Tartuffe w „Świętoszku” Moliera. Przez cały czas pobytu w Krakowie często i z wielkim powodzeniem występował S. na wieczorach recytatorskich.

Latem 1918 po ośmioletniej pracy w Krakowie przeniósł się S. do Warszawy, do Teatru Polskiego Arnolda Szyfmana. Szybko zdobył uznanie publiczności rolami Mogemena w „Idylli małżeńskiej” P. Nansena, Uczonego w „Miłosierdziu” Rostworowskiego, Przechrzty w „Nie-Boskiej komedii”, Don Sallustia w „Ruy Blasie” V. Hugo, Herupa w „Księdze Hioba” Brunona Winawera. W dalszym ciągu pracował z amatorami, wystawiając z młodzieżą, zapewne po łacinie, „Mostellaria” („Strachy”) Plauta. Nadal był też czynny jako recytator: 7 i 14 III 1920 wziął udział w poranku Ibsenowskim, w lutym 1921 zaprezentował fragmenty prozy Józefa Ignacego Kraszewskiego, Henryka Sienkiewicza, Stefana Żeromskiego i Władysława Reymonta. Jako deklamator unikał «efektownych pozorów zewnętrznych, szerokich gestów, malowniczych linii i kostiumów». Jedyną rolę filmową, pielęgniarza Piotra, zagrał w „Cudzie nad Wisłą” w reżyserii Ryszarda Bolesławskiego (premiera 16 III 1921). W czerwcu t.r. wystąpił w teatrze po raz ostatni jako Narewicz w „Oczach księżniczki Fatmy” Stefana Kiedrzyńskiego; z Teatru Polskiego, w którym «czuł się [...] nieswojo» i «chętnie spędzał czas w Reducie» (J. Szczublewski), odszedł «demonstracyjnie» (Szyfman). Dn. 4 VII t.r. uczestniczył w naradzie działaczy teatralnych w sprawie powołania Państw. Szkoły Dramatycznej jako oddziału Państw. Konserwatorium Muzycznego. Tego miesiąca z Ordyńskim i Leonem Schillerem zaczął tworzyć konkurencyjne wobec Szyfmana Teatry Stołeczne, w których od września miał wejść do zarządu oraz pełnić funkcje aktora, reżysera i pedagoga. W sierpniu 1921 wyjechał S. na kurację do Truskawca, gdzie zachorował na czerwonkę; po przewiezieniu do szpitala w Drohobyczu zmarł tam 21 VIII 1921. Dzięki staraniom przyjaciela, Stefana Przybory, został przewieziony do Warszawy i pochowany 3 IX w grobie rodzinnym na cmentarzu Powązkowskim (kw. 35–VI–10).

S. był niewysoki, krępy, miał krótką szyję, twarz o mocnych rysach i cichy głos, który z czasem wzmocnił. Mistrz gry realistycznej, dzięki nieco dekadenckiemu wyglądowi uzyskiwał znakomite efekty, gdy do ról wprowadzał elementy melancholii, lekkich odchyleń od emocjonalnej normy, dziwności i groteski. Świetnie sprawdzał się zarówno w rolach charakterystycznych, jak i w tworzeniu postaci współczesnych inteligentów oraz mrocznych postaci z repertuaru modernistycznego; jego gra «powstawała ze źródeł [...] realistycznych, lecz w ostatecznej formie stawała na pograniczu nowego stylu, nie dającego się określić mianem symbolizmu lub ekspresjonizmu» (L. Schiller). Choć miał usposobienie odludka, cieszył się S. dużym autorytetem, uchodził za świetnie wykształconego, jako artystę «cechowała go [...] niebywała uczciwość granicząca z pedantyzmem a oparta na znajomości własnych sił» (Ordyński). Uznawany za jednego z najwybitniejszych aktorów swego pokolenia, porównywany często do Junoszy-Stępowskiego, Jaracza i Osterwy, został po śmierci niemal zupełnie zapomniany.

S. rodziny nie założył.

W pierwszą rocznicę śmierci S-ego zespół Teatru im. Słowackiego ufundował cegiełkę jego imienia na odbudowę Wawelu.

Fot. w: Arch. Artyst. i B. Teatru im. Słowackiego w Kr., Muz. Hist. M. Kr. Oddz. Teatr., B. Jag., IS PAN oraz Muz. Teatr. w W.; – Słown. Teatru Pol. (ikonogr., bibliogr.); – Bartyzel J., „Judasz z Kariothu” Karola Huberta Rostworowskeigo. Dzieje recepcji scenicznej i krytycznoliterackiej (1913–1918), w: Dramat biblijny Młodej Polski, Red. S. Kruk, Wr. 1992; Dzieje teatru polskiego, Red. T. Sivert, W. 1987 IV cz. 1; Kowalska J., Kazimierz Junosza-Stępowski, W. 2000; Krasiński E., Arnold Szyfman. Kronika życia i działalności, „Pam. Teatr.” 1982 z. 104 s. 30; tenże, Stefan Jaracz, W. 1983; tenże, Warszawskie sceny 1918–1939, W. 1976; Kuligowska-Korzeniewska A., Scena obiecana. Teatr polski w Łodzi 1844–1918, Ł. 1995; Lorentowicz J., Teatr Polski w Warszawie 1913–1938, W. 1938 s. 21, 23, 26, XVIV, LXV; Michalik J., Czytelnia Teatru Miejskiego w Krakowie, „Pam. Teatr.” 1983 z. 2 s. 263–5; tenże, Dzieje teatru w Krakowie 1893–1915, Kr.–Wr. 1985 V cz. 1, Kr. 1987 V cz. 2; Olszewski K., Śląska kronika teatralna 1914–1922, Kr. 1969; Papée S., Leonard Bończa-Stępiński, W. 1966; Popiel J., Wstęp, w: Rostworowski K. H., Wybór dramatów, Wr. 1992 s. LXXIII–LXXIV; tenże, Solski i Rostworowski (Dzieje artystycznej współpracy), w: Dramat i teatr modernistyczny, Red. J. Popiel, Wr. 1992; Poskuta-Włodek D., Co dzień powtarza się gra... Teatr im. J. Słowackiego w Krakowie 1893–1993, Kr. 1993 s. 46, 77, 80, 84, 86, 90, 163; taż, Trzy dekady z dziejów sceny. Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie w latach 1914–1945, Kr. 2001; Schiller L., Droga przez teatr 1924–1939, W. 1983; tenże, Na progu nowego teatru 1908–1914, W. 1978; Szczublewski J., Żywot Osterwy, W. 1971; Węgrzyniak R., Encyklopedia „Wesela” Stanisława Wyspiańskiego, Kr. 2001; Wilski Z., Polskie szkolnictwo teatralne 1811–1944, Wr. 1987; tenże, Scena Polska, „Pam. Teatr.” 1968 z. 3; Żeleński (Boy) T., Judasz z Kariothu, w: tenże, Pisma, W. 1969 XXVI; – Estreicher K., Flach J., Sprawozdania Krakowskiej Komisji Teatralnej w Krakowie 1893–1911, Oprac. D. Poskuta-Włodek, W. 1992; Grzymała-Siedlecki A., Świat aktorski moich czasów, W. 1957; Lechoń J., Dziennik, Londyn 1973 III 139; Ordyński R., Z mojej włóczęgi, Kr. 1956; Solska I., Pamiętnik, W. 1978; Solski L., Wspomnienia 1855–1954, Na podstawie rozmów napisał A. Woycicki, Kr. 1961; Szletyński H., Szkice o aktorach, W. 1975 s. 16, 61, 99; Toeplitz-Mrozowska J., Słoneczne życie, Kr. 1963; – „Głos Narodu” 1916 nr z 4 XII; „Kur. Pol.” 1920 nr z 1 VIII (W. Zawistowski); „Nowa Reforma” 1913 nr 23; „Przegl. Pol.” 1906 z. 1; „Rozwój” 1911 nr z 13 III; „Rzeczpospolita” 1921 nr 39, wyd. poranne; „Świat” 1921 nr 36 (Ordyński, fot.); – Nekrologi z r. 1921: „Gaz. Poranna” nr 241, „Kur. Pol.” nr 180, 239, 280, „Kur. Warsz.” nr 232 wyd. poranne, nr 233, 234, 240, 242, 244 wyd. poranne, nr 245, 249, „Nowy Dzien.” nr 223 (W. Fallek); „Tyg. Ilustr.” nr 37 s. 595 (L. Schiller), „Rzeczpospolita” nr 229 wyd. poranne, nr 240; – AP w Kr.: sygn. TM 6, [L. Bończa], Projekt utworzenia funduszu zapomogowego przez gminę m. Krakowa na studia sceniczne dla aktorów teatru im. J. Słowackiego, 19 V 1916, list aktorów do Prezydium M., 20 V 1916; Arch. Artyst. i B. Teatru im. Słowackiego w Kr.: Afisze i wycinki prasowe z l. 1903–9, 1911–19; Arch. UJ: sygn. WF II 338, S2509c; B. Muz. Hist. M. Kr.: sygn. R. 61, R. 70, m.in. Protokół ze zgromadzenia „Wydziału” Czytelni dnia 27/9 1904, L. Bończa, Spraw. ze stanu biblioteki Czytelni na sezon 1906/7, Dyplom wystawiony przez Kierownictwo Odnowienia Królewskiego Zamku na Wawelu, 1922.

Diana Poskuta-Włodek