Mendelsonowa 1. v. Jankowska z Zaleskich Maria, pseud. Bielawska Ewa, Jabłonowska Hanna Maria, Jaquer Hermina, Leonowicz Stefan, Marian, Milewska Łucja, Schopar Zofia (1850–1909), działaczka polskiego oraz międzynarodowego ruchu socjalistycznego, publicystka i pisarka. Ur. 3 1 we wsi Rotmistrzówka, pow. czerkaski, gub. kijowska, w majątku rodziców Wincentego Lubicz Zaleskiego (ok. 1810–1887) oraz Dominiki z Kwiatkowskich (zm. na przełomie 1864/5), których była młodszym dzieckiem. M. wychowana była w światłej i demokratycznej atmosferze domu; otrzymała staranne wykształcenie (matka była nauczycielką). Edukację domową uzupełniały lekcje muzyki pobierane w Kijowie. Na ukształtowanie się poglądów i przekonań młodej dziewczyny duży wpływ wywarł starszy brat Aleksander (1842–1908), wówczas student Uniw. w Petersburgu. W l. 1863–5 uczęszczała do instytutu angielskiego dla panien w Meranie (wg innych relacji ukończyła pensję Sacré-Coeur). W Szwajcarii przebywała wraz z bratem odbywającym kurację po pobycie w twierdzy Petropawłowskiej za udział w antycarskiej manifestacji ulicznej (1861). W r. 1866 powróciła na wieś, gdzie w jesieni t. r. wyszła za mąż za właściciela dóbr, przemysłowca oraz inżyniera agronomii, wykształconego w Heidelbergu i Strasburgu, Władysława Jankowskiego (1838–1885). Osiadła wówczas w należącym do majątków męża Chodorowie (pow. kaniowski), bywając z nim często w Kijowie oraz Odessie. (Jankowski, sekretarz rady gubernialnej, prezes Tow. Cukrowniczego oraz dyrektor Banku Kredytowego w Kijowie, miał tam swą stałą rezydencję). W tym czasie zwiedziła M. również wszystkie miejsca związane z pobytem Mickiewicza na Krymie. W końcu grudnia 1867 przyszedł na świat pierwszy syn Jankowskich, Antoni Janusz, a w r. 1869 drugi – Włodzimierz (?). M. po urodzeniu drugiego dziecka zapadła poważnie na zdrowiu. Odsunięta przez rodzinę męża od rządów w domu i wychowania dzieci, zainteresowała się literaturą piękną (zwłaszcza rosyjską), a także społeczno-filozoficzną (pismami P. Ławrowa, P. J. Proudhona, J. Milla i in.) oraz historyczną (m. in. dziejami Komuny Paryskiej). Czuła się bardzo osamotniona i pomimo otaczającego ją zbytku przeżywała głęboki kryzys psychiczny; jej egzaltowana nieco natura skłoniła ją do próby samobójstwa. Odratowana, postanowiła poświęcić się pracy społecznej. W tym celu studiowała prywatnie medycynę w Kijowie i otaczała opieką lekarską włościan w dobrach męża.
W lecie 1872, przebywając na wypoczynku w Szwajcarii, wstąpiła w Genewie do Temple Unique, sekcji Międzynarodówki (Association Internationale des Travailleurs), i wspierała odtąd finansowo tę organizację. Pozostawała z nią w korespondencji za pośrednictwem nauczyciela swych synów, Anglika Henry Sutherlanda, członka Międzynarodówki, sprowadzonego z polecenia Karola Vogta z Genewy do domu Jankowskich na Ukrainę. Odtąd (w Chodorowie i Kijowie) weszła w kontakty z przedstawicielami polskiej młodzieży socjalistycznej: Ludwikiem Waryńskim, Aleksandrem Więckowskim, Janem i Alojzym Dłuskimi (Więckowski i Dłuscy byli korepetytorami małych Jankowskich) oraz Władysławem Izbickim, pogłębiając swe zainteresowanie lekturą i zdobywając samodzielnie wykształcenie ogólne (np. w r. 1874 uczestniczyła w III Międzynarodowym Kongresie Archeologicznym w Kijowie). W l. 1875–6 bywał w domu Jankowskich Waryński, przebywający przymusowo w guberni kijowskiej. Spotykał się z Izbickim, Więckowskim, Erazmem Kobylańskim i Kazimierzem Hildtem, omawiając tam m. in. zasady ogłoszonego później programu socjalistów polskich. Od r. 1874 M. pomagała już czynnie ruchowi socjalistycznemu, sprawując opiekę nad uwięzionymi (np. Kobylańskim we Lwowie), kolportując ulotki, czy też pomagając w ucieczce ściganym agitatorom (np. Walerianowi Osińskiemu w Kijowie). M. wyjechała w kwietniu 1878 do Szwajcarii (St.-Moritz), uchodząc przed inwigilacją władz policyjnych w Kijowie. Przybywszy w lecie t. r. do Genewy, weszła w środowisko działaczy patriotycznych i rewolucjonistów polskich oraz rosyjskich (Mikołaj Żukowski, Wiera Zasulicz, Leon Dejcz). Tam poznała z końcem sierpnia t. r. Stanisława Mendelsona (zob.).
W jesieni t. r. powróciła M. do Kijowa, dokąd (w początkach 1879 r.) przybył z Genewy Mendelson. Po pierwszych aresztowaniach działaczy socjalistycznych w Krakowie (luty 1879) M. organizowała pomoc dla uwięzionych, finansowała koszty obrony, interweniowała u władz w Wiedniu, starała się także inspirować przychylną opinię prasy. Wyczerpana ciągłymi rozjazdami pomiędzy Genewą, Wiedniem i Krakowem, przebywała (latem i jesienią) na kuracji w Szwajcarii (St.-Moritz) i Ostendzie, pozostając w stałej korespondencji z Mendelsonem. Przy pomocy jego i własnych środków finansowych M. doprowadziła do założenia drukarni w Genewie, wydającej (od 1 X 1879) pierwsze polskie pismo socjalistyczne „Równość”. W czasie uwięzienia Mendelsona w Krakowie M. wraz z K. Dłuskim oraz Sz. Diksztajnem sprawowała opiekę nad pismem, zajmowała się również organizowaniem nielegalnego transportu i kolportażem „Równości” na terenie kraju. Zimę 1879/80 spędziła z rodziną w Kijowie, gdzie nawiązała kontakty z tamtejszą Gminą Socjalistów Polskich. W marcu 1880 przebywała znowu w Krakowie, obserwując przebieg procesu socjalistów. W sierpniu t. r. przybyła do Genewy, dokąd udali się już wcześniej wszyscy socjaliści wydaleni z Austrii po procesie krakowskim (m. in. Mendelson). Jako delegat „Równości” M. (pod nazwiskiem Zofii Schopar) brała udział w rozmowach z warszawską Gminą Socjalistów Polskich; uczestniczyła także (4 I 1881) w konferencji Gmin w Wilnie.
W końcu marca t. r., ostrzeżona przed zamierzonym aresztowaniem, posługując się cudzym paszportem, opuściła Kijów i przyjechała naprzód do Krakowa (tu zajmowała się organizacją przerzutów nielegalnej literatury), po czym w połowie maja udała się do Genewy. Od 3 VIII (pod nazwiskiem Herminy Jaquer, obywatelki szwajcarskiej) przebywała wraz z Mendelsonem i Kacprem Wrocisławem Truszkowskim w Poznaniu, gdzie przy pomocy Józefa Konstantego Janiszewskiego prowadziła głównie wśród robotników fabryki Cegielskiego działalność agitacyjną i propagandową (organizowała kółka socjalistyczne, kolportowała prasę, wygłaszała liczne odczyty i pogadanki). Wskutek denuncjacji poznańskiego czasopisma „Orędownik” (nr 105 z 26 VIII 1881) policja pruska wszczęła energiczne śledztwo przeciwko przybyłym agitatorom. M. wyjechała do Genewy, gdzie przygotowała ulotkę Odpowiedź na denuncjację, „Orędownika” (datowana: Poznań, 28 VIII 1881), zamieszczając równocześnie analogiczny tekst w „Przedświcie” (nr 3–4 z 1 X 1881). Z Genewy podążyła do Torunia (9 IX), a stamtąd wraz z Mendelsonem udali się (10 IX) do Bydgoszczy, gdzie (12 IX) zostali oboje aresztowani. W ręce policji wpadły kompromitujące wydawnictwa, dokumenty i listy. Osadzono ich w więzieniu w Poznaniu; tam napisała kilka utworów wierszowanych o treści społeczno-rewolucyjnej i patriotycznej, które później weszły w skład pierwszego zbiorku polskiej poezji rewolucyjnej zatytułowanej Czegóż chcą? (cz. 1, Genewa 1882). Badania formy i treści wierszy (Bogdana Zakrzewskiego) pozwoliły ustalić autorstwo dziesięciu utworów M-ej (Gdybym..., Promień słońca, Stepy, Więzień, Jaskółka, Wpośród drzew zielonych…, Skargi biedaków, Piosnka o koszuli, Oj, nie było…, Szumi Wisła).
W wyniku procesu przed Izbą Karną Sądu Ziemskiego w Poznaniu (14–20 II 1882), M. została skazana na trzy miesiące aresztu z częściowym zaliczeniem pobytu w śledztwie. Stosunkowo łagodny wymiar kary zawdzięczała pełnym poświęcenia staraniom Mendelsona i ojca; wpłynął na to również zły stan jej zdrowia (choroba płuc). Zwolniona z więzienia (20 III) uniknęła grożącej jej deportacji do Rosji, czego usilnie domagała się policja carska prowadząca śledztwo przeciwko Gminie w Kijowie i działalności M-ej. W sprawie wydania M-ej Rosji interweniował O. Bismarck, wywierając odpowiedni nacisk na pruskie ministerstwo sprawiedliwości. Dzięki fortelowi udało się jej jednak zbiec z Aleksandrowa Kujawskiego do Belgii, a stamtąd do Paryża, gdzie zamieszkała wraz z ojcem. Weszła ponownie w kręgi polskiej i rosyjskiej emigracji socjalistycznej; m. in. poznała Piotra Ławrowa, a przez niego wybitną matematyczkę, Rosjankę Zofię Krukowską (zamężną Kowalewską), z którą się zaprzyjaźniła. M. przebywała głównie w Genewie. Tam finansowała edycję „Przedświtu”, prowadziła korespondencję zagraniczną redakcji oraz organizowała kolportaż pisma, utrzymywała kontakt z «Proletariatem» w Warszawie. Podróżowała niemal stale pomiędzy Paryżem, Genewą i Bernem, gdzie rozpoczęła studia medycyny. Wraz ze Stanisławem Kunickim M. prowadziła w Paryżu pertraktacje w imieniu zagranicznej grupy «Proletariatu», dotyczące zawarcia umowy w sprawie zasad współpracy pomiędzy «Proletariatem» a «Narodną Wolą» (1 II 1884). Weszła także pod pseud. Stefan Leonowicz (obok Szymona Diksztajna, Kazimierza Dłuskiego, Wandy Cezaryny Wojnarowskiej, Aleksandra Dębskiego i później Mendelsona) w skład redakcji nowego socjalistycznego miesięcznika teoretycznego „Walka Klas” (nr 1 z maja 1884). M. była inicjatorką i organizatorką serii „Biblioteka Dzieł Treści Społeczno-Ekonomicznej” i wielokrotnie korespondowała (1884–8) z F. Engelsem w sprawie przekładów polskich dzieł Marksa i Engelsa, a także dostarczała mu polskie wydawnictwa socjalistyczne (m. in. „Przedświt” i „Gazetę Robotniczą”).
W życiu osobistym M-ej, przy zachowaniu przyjaźni i szacunku dla męża, najważniejsze miejsce zajmował nadal Mendelson, zwolniony wówczas z więzienia. Nieodwzajemnione uczucie do M-ej stało się powodem samobójstwa Diksztajna (6 VII 1884 w Bernie). Z rodziną własną i męża nie zerwała M. ostatecznie, choć jej związek z Mendelsonem naraził ją na niechęć nawet bardzo oddanego jej brata. M. wywierała znaczny wpływ na złagodzenie gwałtownej natury i arbitralnego sposobu postępowania Mendelsona, hamując jego poczynania (tak np. w zatargu z niemiecką socjaldemokracją w jesieni 1884). Z końcem 1884 r. przeniosła się, wraz z Mendelsonem i Dębskim, już na stałe do Paryża, pozostawiając drukarnię w Genewie. Pobyt M-ej w Paryżu (1885–90), gdzie kontynuowała studia medyczne rozpoczęte w Bernie, a także nauki ścisłe, był zarazem okresem jej wielkiej aktywności społeczno-rewolucyjnej. Mieszkanie jej przy Avenue de l’Observatoire (od r. 1887 przy bulwarze de Latour-Maubourg) i wydawane tam środowe przyjęcia były uważane (wg opinii Marii Szeligi) za «salon polityczny czerwonej Europy». Bywali tam niemal wszyscy wybitni działacze polskiego i międzynarodowego ruchu socjalistycznego (np. Ludwik Krzywicki, Witold Piekarski, Stanisław Padlewski, Aleksander Janowicz, Leon Winiarski, Antoni Złotnicki czy Ławrow, Jerzy Plechanow, Mikołaj Rusanow, Georg Vollmar, Edward Bernstein, August Bebel, Karol Kautsky, Paul Lafargue, Jean Jaurès, Alexandre Millerand, Édouard Vaillant, politycy (jak Georges Clemenceau), dziennikarze, ludzie nauki i sztuki (Henri Poincare, Elisée Reclus, Z. Kowalewska, Julian Ochorowicz, Aleksander Rajchman, Władysław Górski, Gabriela Zapolska). W tym czasie spotkał M-ą dotkliwy cios: nagła śmierć męża (30 IX 1885), co spowodowało też czasowe całkowite odsunięcie się od Mendelsona. Do przeżyć natury osobistej dołączyło się trudne położenie «Proletariatu» w kraju i potrzeba natychmiastowej pomocy, przede wszystkim finansowej, a stały dopływ otrzymywanych dotąd poważnych środków pieniężnych skomplikowała śmierć Jankowskiego i nieuregulowana sprawa spadku. M. otrzymywała w tym czasie jedynie zasiłki od ojca, który wkrótce zmarł podczas kuracji w sanatorium na południu Francji (wrzesień 1887).
W zimie 1885/6 M. przebywała w Genewie, gdzie organizowała akcję wydawniczą poświęconą propagandzie procesu «Proletariatu» (broszura Z pola walki, Książeczka pierwsza, Genewa 1886, wydana także w wersji rosyjskiej). W l. 1886–8 M. kontaktowała się stale z działaczami polskimi w Rosji, zasilała wydawnictwami ruch socjalistyczny w Galicji i Poznańskiem. W końcu lipca 1887, wraz z Mendelsonem i Dębskim, udała się nielegalnie do Rosji (Ryga, Kowno, Wilno, Petersburg i Kijów), próbując odbudować działalność «Proletariatu». Udało się jej uzyskać wówczas znaczne środki finansowe od rodziny męża, które przeznaczała na cele organizacyjne. W drodze powrotnej z Rosji przebywała również i w Warszawie, gdzie nawiązała kontakt z przyszłymi twórcami II «Proletariatu», stamtąd (wrzesień 1887) powróciła do Paryża i Genewy, gdzie brała udział w spotkaniu z emisariuszami warszawskimi (Ludwikiem Kulczyckim); działała też w środowisku radykalnej młodzieży studenckiej (Zurych). Z inicjatywy M-ej wydano w Genewie broszurę (jako t. 2 w serii „Na Dziś”), poświęconą krytyce rządu carskiego w okresie klęski żywiołowej: Powódź (1888). W początkach sierpnia t. r. była w Sztokholmie organizatorką oraz uczestniczką konferencji przedstawicieli działających na terenie Rosji polskich kółek socjalistycznych i weszła w skład Centralizacji II «Proletariatu» w Paryżu. Stała w tym czasie współpraca z Mendelsonem i zapewne potrzeba oparcia o kogoś bliskiego w trudnym okresie po stracie najbliższych spowodowała, że zdecydowała się (wbrew opinii rodziny) wstąpić z nim w związki małżeńskie (styczeń 1889 w Paryżu).
W czerwcu 1889 M. uczestniczyła w I Międzynarodowym Kongresie Praw Kobiet w Paryżu. Od r. 1888 należała (wraz z Mendelsonem oraz swą przyjaciółką Laurą Lafargue, córką Karola Marksa) do Biura Komitetu Organizacyjnego Międzynarodowego Kongresu Socjalistycznego zwołanego w Paryżu (14–19 VII 1889), który dał początek II Międzynarodówce. W dn. 17 VII przemawiała na Kongresie jako delegatka polska w imieniu «socjalistycznego komitetu robotniczego w Warszawie», dowodząc, w jak trudnych warunkach żyje i walczy proletariat polski, a 18 VII zabierała głos w dyskusji domagając się m. in. uchwały o ochronie pracy kobiet. Od r. 1889 Mendelsonowie znajdowali się pod obserwacją policji francuskiej i wywiadu rosyjskiego. Śledztwo toczone przeciwko S. Padlewskiemu, autorowi zamachu na generała żandarmerii carskiej Seliverstowa, spowodowało rewizję w mieszkaniu Mendelsonów, konfiskatę całej ich korespondencji oraz aresztowanie Mendelsona (19 XI 1890). M. rozwinęła wówczas niezwykle szybką i energiczną akcję i przy pomocy Milleranda zdołała uzyskać zwolnienie męża. Oznaczało to jednak równoczesną konieczność opuszczenia Francji. Stąd też w początkach stycznia 1891 M. wraz z mężem przeniosła się do Londynu. Tu Mendelsonowie zbliżyli się początkowo do Henry Hyndmana, domu Bernsteinów, małżeństwa Edwarda i Eleonory Marx-Avelingów, a przede wszystkim zaprzyjaźnili się z F. Engelsem, którego sekretarka Luiza Kautsky (zamężna Freyberger) była także bliską przyjaciółką M-ej.
Osiedlenie się M-ej w Londynie spowodowało konieczność kontynuowania w nowych warunkach przerwanej pracy organizacyjnej. M. zdecydowanie usunęła się wtedy na drugi plan, jedynie pomagając mężowi i wyręczając go w czasie częstych wyjazdów z Londynu. Jednak wg przypuszczeń D. Wawrzykowskiej-Wierciochowej wiele artykułów w „Przedświcie” (drukowanym od lipca 1891 w domu Mendelsonów przy Stoner Road w Londynie) było napisanych wyłącznie przez M-ą, względnie także przy znacznym jej udziale (m. in. obszerne wspomnienie o Waryńskim, R. 11: 1891 nr 17). M. brała udział w II Międzynarodowym Kongresie Socjalistycznym w Brukseli (16–23 VIII 1891). Była tam wnioskodawczynią uchwały o konieczności podjęcia konsekwentnej i równoczesnej we wszystkich krajach walki o prawodawstwo społeczne i ochronę pracy. Jako sekretarz i protokolant brała także udział w Zjeździe paryskim (16–23 XI 1892), który powołał do życia Związek Zagranicznych Socjalistów Polskich (ZZSP). Była czynną działaczką Sekcji ZZSP w Londynie. Wciągając do akcji pomocy wielu działaczy socjalistycznych we Francji i za granicą (m. in. Engelsa), M. skutecznie interweniowała w sprawie zwolnienia aresztowanych (7 I 1893) członków Centralizacji ZZSP w Paryżu. Uczestniczyła w III Międzynarodowym Kongresie Socjalistycznym w Zurychu (6–12 VIII 1893), należała do Komisji Wnioskowej Kongresu i zabierała głos, krytykując taktykę socjalistów francuskich w parlamencie. Wskutek zatargu w łonie delegacji polskiej na Kongresie i złożenia mandatu przez męża, M. na znak solidarności (własny niekwestionowany mandat posiadała od Polskiej Partii Socjalistycznej w Królestwie) wystąpiła w sierpniu 1893 z ZZSP.
Dobrowolne i nagłe odejście od ruchu socjalistycznego, z którym M. była tak ściśle i długo związana, przeżyła bardzo ciężko i boleśnie. Depresję M-ej pogorszyły wówczas dodatkowo duże trudności finansowe, a nawet zupełny brak środków do życia, czemu – przywykła zawsze do życia na wysokiej stopie – nie umiała zaradzić. Gdy sytuację uratował w wyniku starań męża w marcu 1894 nagły dopływ gotówki, wówczas dzięki inicjatywie M-ej ZZSP otrzymało w darze drukarnię „Przedświtu”, będącą dotąd prywatną własnością Mendelsonów. Od r. 1894 M. działała w Tow. Pomocy Emigrantom Politycznym w Londynie, wygłaszała także pogadanki o Polsce w środowisku angielskim. Mimo stale pogarszającego się zdrowia M. opiekowała się chorym Engelsem (marzec-sierpień 1895), weszła także w krąg nowych przyjaciół angielskich (należeli do nich m. in. rodzina H. Sutherlanda, poeta William Morris, malarz Walter Crane, małżeństwo Michała oraz pisarki Ethel Lilian Wojniczów). Współpracowała także z berlińskim miesięcznikiem „Neue Deutsche Rundschau (Freie Bühne)”, do którego nadsyłała korespondencję (Briefe aus London) oraz, czcząc pamięć zmarłej przyjaciółki (10 II 1891 w Sztokholmie), fragmenty wieloletniej korespondencji Kowalewskiej (Briefe von S. Kowalewska, Jg 8: 1897). M. poznała wówczas i zaprzyjaźniła się z pisarką szwedzką Ellen Key.
Pogarszający się stale stan zdrowia M-ej spowodował decyzję powrotu do Paryża (1902–5). Wspólnie z mężem (i pod jego pseud. Meta) M. współpracowała wówczas z warszawskim tygodnikiem „Ogniwo” (1903–5), nadsyłając korespondencje z Londynu i Paryża na tematy kulturalne, obyczajowe, życia kobiet, pisząc wspomnienia pośmiertne i artykuły biograficzne. W maju 1904 M. podjęła starania (m. in. za pośrednictwem E. Key) o przyznanie Elizie Orzeszkowej nagrody Nobla. Chęć powrotu do kraju była tak silna, że Mendelsonowie nielegalnie, pod fałszywymi nazwiskami Zaleskich, osiedli w zimie 1905/6 we Lwowie. M. cierpiała bardzo na brak bliskiego jej otoczenia i przyjaciół (w tym czasie zetknęła się po latach m. in. z G. Zapolską). Usiłowała kontynuować pracę pisarską przygotowując do druku wersję polską Wspomnień o Zofii Kowalewskiej (wydane już pośmiertnie, Kr. 1911, w opracowaniu Malwiny Garfeinowej, pseud. Maria Zabojecka, i ze słowem wstępnym męża). Nawet spotkanie, po wielu latach rozłąki, z synami we Lwowie (wobec ich rezerwy i braku uczuć do matki) przyniosło jej rozczarowanie. W tym czasie przeżyła też ciężko śmierć brata. Pomimo złego stanu zdrowia podjęła (heroiczną w jej sytuacji) decyzję wyjazdu do Królestwa (1908), aby tam wszcząć starania o możliwość legalnego pobytu. Paromiesięczne starania w Warszawie i Petersburgu nie dały jednak rezultatu. Załamana niepowodzeniem, powróciła do Lwowa, gdzie analogiczne starania na terenie Galicji prowadził mąż. Pomimo pomyślnego rozstrzygnięcia sprawy (sierpień 1908) i możliwości powrotu do normalnego życia i własnego nazwiska, M. nie zdołała już odzyskać zdrowia i zmarła we Lwowie 22 IX 1909. Jej małżeństwo z Mendelsonem było bezdzietne. Postać M-ej występuje w powieści (o typie paszkwilu) Franciszka Rawity-Gawrońskiego „Ćmy nocne” („Kłosy” T. 23: 1887); M. nosi w niej imię Niunia.
Czachowska J., Czachowski A., Wiedza–Nowe Życie–Światło–Kuźnia 1906–1914. Bibliografia zawartości, Wr. 1956; Kormanowa, Materiały do bibliografii 1866–1918; Enc. Trzaski; W. Enc. Ilustr.; W. Enc. Powsz., (PWN, fot.); Bar, Słownik pseudonimów; Księga życiorysów działaczy ruchu rewolucyjnego w Polsce, W. 1939 I (fot.); Materiały do Słownika publicystów i dziennikarzy polskich, „Zesz. Prasozn.” R. 15: 1974 nr 2 s. 109; Słownik Pracowników Książki Pol.; – Baumgarten L., Dzieje Wielkiego Proletariatu, W. 1966 (fot.); Borejsza J. W., Emigracja polska po powstaniu styczniowym, W. 1966; tenże, W kręgu wielkich wygnańców (1848–1895), W. 1963 (fot.); Kubiak S., Ruch socjalistyczny w Poznańskiem 1872–1890, P. 1961 s. 74–117 (fot.); Próchnik A., Studia z dziejów polskiego ruchu robotniczego, W. 1958; Ryszardzki A., Czegóż chcą?, „Kron. Ruchu Rewol. w Pol.” T. 1: 1935 s. 113–15; Wasylewski S., Pierwsi socjaliści w Poznaniu i ich poezje (1881–82), „Kron. m. Poznania” R. 12: 1934 s. 300–32; Wawrzykowska-Wierciochowa D., Pani M. Jankowska-Mendelson, W. 1968 (fot., bibliogr.); Zakrzewski B., „Czegóż chcą?” O nieznanej poezji pierwszych polskich socjalistów, w: Pozytywizm, Oprac. H. Markiewicz i in., Wr. 1950 I; – Brzeziński E., Wspomnienia mego życia, „Niepodległość” T. 4: 1931; Dejcz L., Pionierzy ruchu socjalistycznego w Królestwie Polskim, „Z Pola Walki” (Moskwa) 1930 nr 9–10 s. 39, 40, 47–9, 60, 62, 65, 66, 77–9, 81; Kółka socjalistyczne, Gminy i Wielki Proletariat. Źródła, W. 1966 (fot.); Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1957–9 I–III (rec. Borejsza J. W., „Z Pola Walki” R. 3: 1960 s. 849); Marks i Engels o Polsce. Zbiór materiałów, W. 1960 I–II (fot.); Mendelson S., Wstęp do: M. M., Wspomnienia o Zofii Kowalewskiej, Kr. 1911 s. 1–22 (fot.); Polska poezja rewolucyjna 1878–1945, W. 1966; Wierzejski W. K., Fragmenty z dziejów polskiej młodzieży akademickiej w Kijowie (1864–1920), „Niepodległość” T. 19: 1939; – Arch. Centr. KC PZPR: Korespondencja i papiery M-ej rkp. 305/VII/teczka 27 oraz mikrofilmy 474, 736, 940; – Por. bibliogr. do hasła Mendelson Stanisław (1857–1913).
Wiesław Bieńkowski