Stalmach Paweł (1824–1891), redaktor, wydawca, publicysta, działacz narodowy na Śląsku Cieszyńskim. Ur. 13 VIII w Bażanowicach (pow. cieszyński), był najstarszym synem Jana, ekonoma w folwarku Komory Cieszyńskiej w Bażanowicach i Pogwizdowie, potem posłańca miejskiego w Cieszynie, i Zuzanny z Cichych.
Ojciec nauczył S-a czytać na czeskim elementarzu i polskim „Nowym Testamencie”, oraz pisać tzw. szwabachą. Po przeprowadzeniu się rodziny do Cieszyna uczęszczał S. do ewangelickiej szkoły powszechnej, a w l. 1837–43 do ewangelickiego gimnazjum przy Wyższej Bramie. Założył tam (1842) i kierował samokształceniowym kółkiem uczniowskim Złączenie Polskie. Udzielał korepetycji i dorywczo pracował zarobkowo. Jesienią 1843 podjął w Preszburgu (Bratysławie) naukę w ewangelickim liceum przygotowującym do teologicznych studiów uniwersyteckich. Pod wpływem nauczyciela, L. Štúra (usuniętego ze szkoły na początku r.n., potem narodowego przywódcy słowackiego) i skupionych wokół niego działaczy, głoszących odrębność językową i narodową Słowaków od Czechów, umocniło się u S-a poczucie przynależności do narodu polskiego. W tym czasie poznał polską literaturę romantyczną. Przystąpił do Tow. Słowiańskiego (Spolek milovníkov reči a literatúry slovenskej); tam zaprotestował przeciwko uznawaniu Ślązaków za Czechów, a Śląska za kraj czeski. W r. 1845 pomagał Štúrowi przy zakładaniu pierwszego słowackiego czasopisma „Slovenskje národňje noviny”, co zainspirowało go do podjęcia podobnej inicjatywy na Śląsku. Po ukończeniu nauki wrócił t.r. do Cieszyna z listem polecającym od Štúra do adwokata Ludwika Kluckiego, Morawianina i słowianofila, wokół którego skupiła się garstka cieszyńskiej młodzieży czeskiej i polskiej. Omawiał z nim projekt wydawania polskiego czasopisma. Nakłaniał także Andrzeja Cinciałę, wówczas diurnistę w kancelarii Kluckiego, ucznia w miejscowym gimnazjum, by ponownie utworzył wśród swych kolegów stow. polskie.
Jesienią 1845 rozpoczął S. studia na Wydz. Teologii Protestanckiej Uniw. Wiedeńskiego. Utrzymywał kontakty z Kluckim oraz Cinciałą, pomimo ciężkich warunków materialnych zbierał książki polskie i posyłał je na Śląsk. Wiosną 1847 poprzez Štúra nawiązał kontakt z ordynatem przeworskim, słowianofilem, Jerzym Lubomirskim, którego zainteresował problemami Śląska Cieszyńskiego. Dzięki niemu poznał przebywających w Wiedniu Polaków z Galicji i uzyskał dostęp do nowych polskich wydawnictw, zwłaszcza emigracyjnych. W bibliotece uniwersyteckiej poznawał historię i literaturę słowiańską. Pierwsza próba pisarska S-a, poświęcona poezji serbskiej, nie zachowała się. W r. 1847, wzorując się na epice serbskiej i w oparciu o „Historię” Jana Długosza napisał poemat pt. Bój na Dobropolu, czyli opisanie wojny książąt śląskich z Tatarami w r. 1241 (opublikował go w „Tyg. Cieszyńskim” 1850 nr 13–15, wyd. osobne, Cieszyn 1890). Zafascynowany „Księgami narodu i pielgrzymstwa polskiego” Adama Mickiewicza, przepisał i przesłał je do Cieszyna swojemu przyjacielowi Jerzemu Cienciale. Pod wpływem lektury prac J. P. Šafařika zbierał materiały do najdawniejszych dziejów Słowian. Wspólnie z Jerzym Heczką, rozpoczął w Wiedniu prace nad przekładem na język polski czeskiego kancjonału z XVII w. „Cithara sanctorum, pijsne duchownj, stare a nowe…” J. Trzanowskiego (ostatecznie dzieło to ukończył Heczko, dodając teksty innych autorów i opublikował pt. „Kancjonał czyli śpiewnik dla chrześcijan ewangelickich…”, Cieszyn 1865). Latem 1847 przyjechał S. na wakacje do Cieszyna i wygłosił w zborze ewangelickim pierwsze kazania. Z Kluckim omawiał sprawę polskiego czasopisma, do którego przywiózł z Wiednia gotowe materiały. Na łamach słowackiego periodyku „Orol tatranský” (Preszburg) wezwał zwolenników «wzajemności słowiańskiej» do wsparcia tej inicjatywy. Latem t.r. razem z Cinciałą wybrał się pieszo do Krakowa i przyniósł stamtąd polskie książki dla Towarzystwa uczących się języka polskiego w ewangelickim gimnazjum w Cieszynie.
Wkrótce po powrocie S-a na studia do Wiednia wybuchła tam rewolucja (marzec 1848), w której wziął udział jako członek Legii Akademickiej. Wydarzenia te wpłynęły na radykalizację jego poglądów. W listach do Cinciały domagał się: «oświecaj głowy chłopów, niech żądają ile mogą» i zapowiadał: «Polska będzie aż do Odry, Śląsk do Polski». Wzywał do ogłoszenia chłopskiej konfederacji i wypędzenia Niemców. W sprawach politycznych opowiadał się za austroslawizmem. Po ogłoszeniu wolności druku ponaglał Kluckiego, by natychmiast rozpocząć wydawanie polskiego czasopisma. Do pierwszego numeru „Tygodnika Cieszyńskiego”, który ukazał się 6 V 1848, nadesłał artykuł pt. Co się już tego roku stało mianowicie w naszym Cesarstwie Austriackim? W Wiedniu witał entuzjastycznie deputację galicyjską, która pod przewodnictwem Lubomirskiego przywiozła do cesarza Ferdynanda I adres z żądaniami społecznymi i narodowymi. Namówiony przez Lubomirskiego, wraz z Andrzejem Kotulą wziął udział w czerwcu t.r. w Zjeździe Słowiańskim w Pradze. Zaprotestował wówczas przeciw włączeniu Ślązaków do sekcji czesko-słowackiej zjazdu i uzyskał przydział do grupy polsko-ruskiej. Była to pierwsza publiczna deklaracja przynależności Ślązaków cieszyńskich do narodowości polskiej. W sekcji polsko-ruskiej S. pełnił obowiązki pomocnika sekretarza Antoniego Walewskiego. Kilkakrotnie zabierał głos w czasie obrad; m.in. 8 VI 1848, w związku z dyskusją nad manifestem do ludów Europy przedstawił memoriał Żądania Ślązaków (z rękopisu wydał go w r. 1926 Mieczysław Gębarowicz w „Przew. Bibliogr.” nr 6), w którym zawarł m.in. postulaty przyłączenia Śląska «austriackiego» do Galicji oraz zaprowadzenia w urzędach i szkołach języka polskiego.
Po przerwaniu obrad zjazdu, z początkiem lipca 1848, powrócił S. do Cieszyna i mając już ukończone studia starał się o posadę w gimnazjum ewangelickim. Jednak udział w wypadkach politycznych t.r. przekreślił szansę na to stanowisko. Planował nawet wyjechać w poszukiwaniu pracy w szkole do Serbii, a tymczasem udzielał korepetycji; miewał też kazania w parafiach ewangelickich w Cieszynie i okolicy. Ostatecznie zdecydował się na objęcie redakcji „Tygodnika Cieszyńskiego” i od nr 14 (z 5 VIII) podpisywał go jako redaktor główny. Odtąd już na całe życie związał się z Cieszynem. Brał udział w utworzeniu w listopadzie 1848 Czytelni Polskiej – Towarzystwa dla wydoskonalenia się w języku polskim, i został jej sekretarzem. Nakładem Czytelni ukazał się przygotowany przez S-a jeszcze w okresie studenckim „Zbiór pieśni sławiańskich” (Cieszyn 1849). Gdy 19 III 1849 Wydz. Czytelni utworzył Bibliotekę Polską dla ludu Księstwa Cieszyńskiego, S. został także bibliotekarzem. Dzięki kontaktom w Galicji i Wielkopolsce udało mu się zgromadzić znaczny księgozbiór polski.
Początkowo sytuacja „Tygodnika Cieszyńskiego” była niestabilna z powodu braku środków finansowych i niewielkiej liczby prenumeratorów. Pod kierownictwem S-a podniósł się jego poziom, język polski uległ wygładzeniu i gazeta zaczęła odgrywać doniosłą rolę w kształtowaniu poczucia odrębności narodowej i uświadomieniu polskości Śląska Cieszyńskiego. W swoich pierwszych artykułach S. wiele miejsca poświęcał sprawom słowiańskim, później podnosił znaczenie związków Śląska z kulturą polską, wskazywał na rolę szkolnictwa i wychowania w języku narodowym, potrzebę wytrwałego działania w tych kierunkach. Wyjaśniał zasady wprowadzenia ustawy znoszącej pańszczyznę w Austrii, doradzał chłopom i bronił ich. Gdy władze austriackie wprowadziły w marcu 1849 obowiązek składania kaucji przez redakcje czasopism politycznych i Klucki wycofał się z wydawania „Tygodnika”, S. postarał się o wsparcie finansowe z Galicji (m.in. Lubomirskiego) i po dłuższej przerwie (luty–sierpień t.r.) wznowił gazetę, zmniejszając częstotliwość jej ukazywania się do trzech razy w miesiącu oraz nadając jej charakter kulturalny. Równolegle od 21 VIII t.r. wydawał też miesięcznik „Przegląd Wypadków Politycznych”. W lutym 1851 władze austriackie zakazały rozpowszechniania obu pism w Galicji (w maju ponowiły zakaz wobec „Przeglądu”), co zmusiło S-a do zamknięcia wydawnictwa („Tygodnik” wyszedł po raz ostatni 15 II, zaś „Przegląd” 28 VI). Wznowił je jeszcze t.r. pod zmienionymi tytułami; trzy razy w miesiącu ukazywała się „Gwiazdka Cieszyńska – pismo naukowe i zabawne” (nr 1 z 1 III, podtytuł był potem kilkakrotnie zmieniany), a raz w miesiącu dodatek polityczny „Miesięcznik. Obraz dziejów bieżących” (od 26 VII 1851 do 29 V 1852 ukazało się 11 numerów). W tym czasie zorganizował teatr amatorski przy Czytelni Polskiej. W r. 1851 ponowił starania o posadę nauczyciela w ewangelickim gimnazjum w Cieszynie, lecz i tym razem bez powodzenia. W marcu 1852 namiestnik śląskiego rządu krajowego J. v. Kalchberg udzielił S-owi ostrzeżenia, zarzucając mu dążność do «narodowego separatyzmu». Zdając sobie sprawę, że czasopisma jego zostaną zakazane, S. opublikował na łamach „Gwiazdki” (1852 nr 11) wiersz Zygmunta Krasińskiego „Modlitwa Pańska”, traktując go jako przesłanie dla przyszłych kontynuatorów działalności narodowej. Po opublikowaniu ostrzeżenia „Gwiazdka” straciła wielu abonentów i w kwietniu t.r. musiał S. zawiesić jej wydawanie. Na nowo zaczął wydawać tygodnik w marcu 1853 pt. „Gwiazdka Cieszyńska – pismo dla zabawy, nauki i przemysłu”. Zrazu wspomagał go w tym Cinciała, który studiując wówczas w Krakowie, był nieformalnym przedstawicielem redakcji w Galicji. Jednak współpraca ta uległa zerwaniu na tle rywalizacji ambicjonalnej i konfliktów osobistych, co zaciążyło mocno na dalszym rozwoju polskiego ruchu narodowego na Śląsku Cieszyńskim. Po zawarciu małżeństwa (16 IX 1854) z wdową po cieszyńskim kupcu, Anną Skribową, S. zamieszkał w jej domu, przenosząc tam też redakcję pisma. Dzięki pomocy Lubomirskiego, Mieczysława Dzieduszyckiego i innych osób z Galicji udało się S-owi umocnić byt „Gwiazdki”, a nawet w l. 1859–63 staraniem Józefa Ignacego Kraszewskiego, rozszerzyć kolportaż na teren Król. Pol. Pozyskał też wielu nowych autorów dla swojego pisma zarówno z Galicji (Władysław Koziebrodzki, Michał Bałucki, Wincenty Pol), jak i Królestwa (Kraszewski). Ogłaszał tu także w odcinkach swe prace o Słowiańszczyźnie (Mitologia słowiańska, 1852 nr 1–11, Spominki starosłowiańskie, 1853 nr 9–16, Święta słowiańskie, 1853 nr 26–29, 31–32), w których przeciwstawiając się poglądom uczonych niemieckich przybliżał czytelnikom najdawniejszą przeszłość Słowiańszczyzny. Przypominał tradycje historyczne, wiążące Śląsk Cieszyński z resztą ziem polskich i słowiańskich, heroiczną przeszłość, osiągnięcia Polaków i państwa polskiego. Drukując coraz więcej artykułów i wierszy literatów śląskich (Karola Miarki, z którym łączyła go wieloletnia przyjaźń, Jana Kubisza, Juliana Ligonia, Kotuli), wpłynął na ukierunkowanie ich twórczości w polskim duchu narodowym. W „Gwiazdce Cieszyńskiej” S. wykonywał wszystkie prace – autora artykułów i redaktora, administratora i korektora. Z biegiem lat wypracował swoisty typ pisma ludowego, na którym wzorowano się w Galicji i w Poznańskiem.
S. nadal brał czynny udział w organizowaniu polskiego życia kulturalnego w Cieszynie. Gdy w r. 1854 władze miejscowe zamknęły Czytelnię, utworzył w r. 1856 Kasyno, instytucję o charakterze oświatowo-kulturalnym, w której można było m.in. czytać prasę polską. T.r. rozpoczął wydawanie „Kalendarza Cieszyńskiego na rok Pański […] dla katolików i ewangelików” (ukazywał się do r. 1877), oraz jego mutacji dla innych dzielnic – „Kalendarza Polskiego na rok Pański…” (ukazywał się do r. 1873). Współdziałał przy organizowaniu w r. 1859 Kasy Oszczędności w Cieszynie. T.r. na konkurs ogłoszony przez Wydz. Stanowy galicyjski ułożył podręcznik gramatyki polskiej (niedruk.) i otrzymał wyróżnienie za rozdziały o czasowniku i składni. Również t.r. brał udział w uroczystościach z okazji 100-lecia założenia parafii ewangelickiej w Cieszynie. Zebrał pieśni odnoszące się do powstania Cieszyna i napisał «śpiewogrę ludową» Cieszymir na ten temat (wyd. dopiero w r. 1890, Cieszyn). W r. 1860 włączył się w przygotowywanie obchodów 1050-rocznicy założenia Cieszyna. Dn. 31 XII t.r. wziął udział w Krakowie w zjeździe politycznym, na którym naradzano się w sprawie ułożenia adresu galicyjskiego do nowego austriackiego ministra stanu A. Schmerlinga. Uzyskał na nim zgodę na dołączenie do deputacji galicyjskiej przedstawicieli Śląska Cieszyńskiego i po powrocie do Cieszyna wraz z Cienciałą, wówczas wójtem gminy Mistrzowice, opracował petycję domagającą się wprowadzenia języka polskiego do szkół i urzędów. Wszedł w skład delegacji, która petycję tę złożyła na ręce Franciszka Smolki, przewodniczącego deputacji galicyjskiej w Wiedniu. Po powrocie z Wiednia był przesłuchiwany w Cieszynie przez władze austriackie. Sytuacja materialna S-a, do tej pory niepewna, poprawiła się, gdy w r. 1861 został pełnomocnikiem na Śląsk Cieszyński Tow. Ubezpieczeń «Florianka» z Krakowa. Umożliwiło mu to zatrudnienie w redakcji Józefa Chociszewskiego, pisarza ludowego z Wielkopolski, już jednak w r.n. wydalonego przez władze z Austrii. Doprowadził S. do reaktywowania Czytelni Ludowej (7 XII 1861) i zasiadał w jej Wydziale (do r. 1866). Gdy w kwietniu 1863 władze obniżyły wysokość kaucji prasowej, przekształcił „Gwiazdkę Cieszyńską” w tygodnik polityczny. W czasie powstania styczniowego obszernie informował czytelników o przebiegu walk, a także o represjach rosyjskich. Pomagał powstańcom przejeżdżającym przez Cieszyn, ułatwiał przedostanie się ochotników ze Śląska do Galicji, dostarczał żywność internowanym na Morawach i w Czechach. Nawiązał kontakty z kurierkami powstańczymi z Król. Pol. i Galicji, zbierał pieniądze na cele powstańcze i współpracował z krakowskim Komitetem Pań. W związku z tym był obserwowany przez policję, a po upadku powstania przeprowadzono w jego domu rewizję. W r. 1864 został skazany na miesiąc więzienia i grzywnę za przedrukowanie w „Gwiazdce” artykułu z „Gońca Lwowskiego” o dyrektorze szkoły galicyjskiej, który pobił ucznia za noszenie stroju narodowego. Wyrok odsiedział w lutym r.n., pozostawiając „Gwiazdkę” w rękach nauczyciela Jana Śliwki. W r. 1867 za krytyczną recenzję wydanej w Lipsku broszury „Der Zerfall Oesterreichs” wymierzono S-owi karę grzywny i utratę części złożonej kaucji. W r.n. w kolejnym procesie, wytoczonym za krytykę działalności seniora kościoła ewangelickiego T. K. Haasego, znów skazany został na miesiąc aresztu i utratę 100 złr. kaucji; karę odbył od 15 III do 15 IV 1869. W l. 1868–9 współpracował S. przy organizowaniu Tow. Rolniczego w Cieszynie, a w r. 1872 wysunął myśl założenia Tow. Pomocy Naukowej dla Księstwa Cieszyńskiego.
Działalność S-a przyniosła mu wielkie uznanie na terenie Śląska i poza jego granicami. W r. 1869 na wiec, zorganizowany przez niego w Sibicy pod Cieszynem w celu podkreślenia więzi łączących Śląsk z resztą ziem polskich, delegaci z Galicji przywieźli adres ku jego czci z kilkuset podpisami. Krakowskie Tow. Gospodarczo-Rolnicze mianowało go swoim członkiem honorowym, a w r. 1871 m. Tarnów nadało mu honorowe obywatelstwo; był S. także członkiem korespondencyjnym lwowskiego Tow. Gospodarskiego. W r. 1873, z inicjatywy Miarki, na 25-lecie istnienia „Gwiazdki Cieszyńskiej” wydano w Krakowie specjalną publikację pt. „Wisła. Księga zbiorowa ku uczczeniu 25-letniej rocznicy pracy na polu dziennikarskim Pawła Stalmacha”, z podobizną S-a wg rysunku Jana Matejki i obszernym życiorysem napisanym przez Władysława Ludwika Anczyca. Wśród autorów znaleźli się m.in. Kazimierz Chłędowski, Teodor Tomasz Jeż, Kraszewski, Karol Libelt, Teofil Lenartowicz, Pol, Józef Szujski, Kornel Ujejski. Dochód uzyskany z publikacji przekazano S-owi, co pozwoliło mu na zatrudnienie w r.n. stałego redaktora Hilarego Filasiewicza, a zatrzymanie dla siebie tylko spraw wydawniczych. Jednakże już po roku powrócił do redagowania „Gwiazdki” z pomocą swoich córek, Pauliny i Olgi. Po ich przedwczesnej śmierci, zatrudnił w redakcji w r. 1880 Józefa Londzina, wówczas ucznia gimnazjalnego, który pomagał mu w korespondencji i robieniu korekty. W l. siedemdziesiątych współpracował S. przy organizowaniu Bazaru Cieszyńskiego i objeżdżał Śląsk, aby pozyskać członków dla tej instytucji. Wkrótce jednak, na skutek różnicy poglądów na system prowadzęnia rachunków, wystąpił ze spółki. Na łamach „Gwiazdki Cieszyńskiej” S. zdecydowanie przeciwstawiał się germanizacji, walczył o równe prawa dla ludności polskiej i języka polskiego, dążył do podniesienia poziomu życia kulturalnego i wielokrotnie opowiadał się za połączeniem Śląska Cieszyńskiego z resztą ziem polskich w monarchii austriackiej. Publicystyka S-a odegrała wybitną rolę w okresach kampanii przedwyborczych do Sejmu Krajowego śląskiego i do Rady Państwa w Wiedniu; popierając zawsze polskich kandydatów S. wzywał do jedności katolików i ewangelików w działalności narodowej, co udawało mu się przeprowadzić przez długie lata. Gdy z czasem katolicy zaczęli odgrywać coraz większą rolę w życiu narodowym Śląska, a byt „Gwiazdki Cieszyńskiej” stał się zależny od katolickich prenumeratorów (w tym galicyjskich), zaczął coraz silniej wiązać się z nimi. „Gwiazdkę” polecali w swoich diecezjach bp tarnowski Józef Pukalski i bp pomocniczy wrocławski B. Bogedain. Ożeniony z katoliczką i sam niezbyt rygorystyczny w kwestiach wiary (choć np. na posiedzeniach zboru występował przeciwko połączeniu gimnazjum ewangelickiego z katolickim), S. poparł utworzenie w r. 1882 Związku Śląskich Katolików (ZŚK). Blisko współpracował z jego prezesem, ks. Ignacym Świeżym. W tym czasie „Gwiazdka” zaczęła przekształcać się w pismo katolickie, co wywołało niezadowolenie ewangelików i ostre ataki na S-a. Przywódca cieszyńskich ewangelików Franciszek Michejda, w broszurze pt. „Ewangelicy i sprawa narodowa na Szląsku” (Cieszyn 1883), zarzucił S-owi tendencyjne pomijanie informacji dotyczących ewangelików i pomniejszanie ich roli w życiu narodowym. S. odpowiedział mu w cyklu artykułów pt. Światło prawdy w narodowych stosunkach Szląska („Gwiazdka” 1884, wyd. osobne, Cieszyn 1884). Z polemiczną werwą przedstawił tu rozwój ruchu narodowego na Śląsku, z uwypukleniem w nim swoich zasług. W trzy lata później (1887), kiedy z okazji 25-lecia ukazał się „Pamiętnik Czytelni Ludowej w Cieszynie”, w którym scharakteryzowano go jako przeciwnika tej instytucji i ewangelików, ostro replikował w broszurze W obronie własnej. Odpowiedź Wydziałowi Czytelni Ludowej w Cieszynie… (Cieszyn 1887). Walka ta, jak również pogłębiające się animozje z Cinciałą i innymi działaczami ewangelickimi, wywołały niekorzystne dla S-a komentarze w prasie galicyjskiej, zwłaszcza w krakowskim „Czasie” i doprowadziły do jego odsunięcia się od instytucji i towarzystw polskich.
Równocześnie jednak w tym trudnym okresie S. utworzył 9 XI 1885 Macierz Szkolną dla Księstwa Cieszyńskiego, której głównym zadaniem była organizacja polskiego szkolnictwa podstawowego i średniego. W skład Macierzy weszli śląscy działacze narodowi i oświatowi bez względu na różnice wyznaniowe i polityczne, a S. został jej prezesem. Opracował statut Macierzy, publikował w „Gwiazdce” odezwy i relacje z jej posiedzeń oraz listy ofiarodawców, zajmował się także wyszukiwaniem delegatów Macierzy w innych zaborach i zapewnieniem jej poparcia. Zabiegał o zbieranie funduszów na otwarcie pierwszego polskiego gimnazjum w Cieszynie (nastąpiło to dopiero w r. 1895). Dn. 21 XI 1887 doszło do skutku przygotowywane od dłuższego czasu oddanie „Gwiazdki Cieszyńskiej” na własność komitetowi duchowieństwa katolickiego, który zobowiązał się wypłacać S-owi dożywotnią rentę (rocznie 2 tys. koron, a po jego śmierci żonie – 800 koron). Od 1 I 1888 czasopismo ukazywało się jako organ ZŚK, redagował go ks. Londzin, a S. doradzał tylko nowym wydawcom. Do końca życia pełnił funkcję prezesa Macierzy Szkolnej. W ostatnim okresie życia ukończył i w r. 1889 wydał głównie na użytek młodzieży Księgi rodu słowiańskiego (Cieszyn). Równocześnie pisał pamiętnik, który doprowadził do r. 1860 (opublikował go ks. Emanuel Grim w książce „Paweł Stalmach. Jego życie i działalność w świetle prawdy”, Cieszyn 1910, wyd. 2, Cieszyn 1991). Zmarł nagle 13 XI 1891 w Cieszynie. Wg ewangelików (m.in. Kubisza) nieprzytomny na łożu śmierci został «przepisany» do kościoła katolickiego. Natomiast katolicy (m.in. Świeży) dowodzili, że była to decyzja świadoma, już wcześniej podjęta. Pochowany został wg obrządku rzymskokatolickiego na cmentarzu Komunalnym przy kościele św. Jerzego w Cieszynie, gdzie na grobie wystawiono mu pomnik.
Ożeniony z Anną z Harachów (Horachów), 1.v. Skribową (zm. 11 XII 1911), miał S. ośmioro dzieci, które zostały ochrzczone w kościele ewangelickim. Wszystkie zmarły za jego życia, sześcioro w dzieciństwie: Ludowit, Władysław, Wanda Eufemia, Jadwiga Bronisława, Amalia Ludwika i Kazimiera Mirosława; pełnoletności dożyły: Paulina (zm. 12 V 1878) i Olga (zm. 8 X 1880).
Konwersja S-a na katolicyzm rozpętała walkę o prawo do jego spuścizny ideowej między katolikami a ewangelikami. Wiązało się to z podważaniem przez katolików prymatu ewangelików w procesie budzenia się polskiej świadomości narodowej na Śląsku Cieszyńskim. Spory te zaostrzyły się zwłaszcza podczas uroczystości rocznicowych, które zorganizował w r. 1924 Komitet Obchodu setnej rocznicy urodzin Pawła Stalmacha i Karola Miarki. Dn. 24 X 1937 prochy S-a, Miarki i ks. Świeżego zostały ekshumowane i uroczyście przeniesione do wspólnego grobu w Alei Zasłużonych na Centralnym Cmentarzu w Cieszynie. Wywołało to na łamach „Posła Ewangelickiego” ataki na katolików za wyznaniowy charakter uroczystości.
Postać S-a ukazali w utworach literackich: Józef Lebiedzik w dramacie pt. „Brzaski odrodzenia” („Zaranie Śląskie” R. 4: 1911 s. 1–23), ks. Grim w obrazku scenicznym „Dwa orły śląskie” (Kat.–Cieszyn 1924) i w utworze dramatycznym „Wanda” (P. 1932), Zofia Kossak w zbiorze opowiadań „Nieznany kraj” (m.in. „Nawrócony”, „Pątnicy”, W. 1932).
W r. 1935 postawiono S-owi pomnik w Istebnej, a 9 XI 1985, w setną rocznicę powstania Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego, odsłonięto przed Liceum Ogólnokształcącym im. Antoniego Osuchowskiego na placu Juliusza Słowackiego w Cieszynie pomnik dłuta Jana Hermy. Płaskorzeźba postaci S-a znajduje się w sali posiedzeń Sejmiku Wojewódzkiego w Katowicach, a jego popiersie wykonane przez Hermę w holu głównym Liceum Pedagogicznego i Studium Nauczycielskiego w Cieszynie. Na ścianie domu, w którym mieszkał S. i miała swoją siedzibę redakcja, przy ul. Głębokiej 13, umieszczono w r. 1998 tablicę pamiątkową z okazji 150-rocznicy powstania „Tygodnika Cieszyńskiego”. Po r. 1918 ul. Cesarzowej Elżbiety w Cieszynie przemianowano na ul. S-a, a jego imię nadano także ulicom w Wiśle, Ustroniu, Skoczowie, Bielsku-Białej, Pszczynie, Rybniku, Katowicach, Bytomiu, Chorzowie, Gliwicach, Raciborzu i Opolu. S. został patronem Męskiego Seminarium Nauczycielskiego w Bobrku pod Cieszynem (po jego likwidacji Liceum Pedagogicznego) oraz Liceum Ogólnokształcącego w Wiśle i Szkoły Podstawowej w Bażanowicach.
W r. 1991 została zorganizowana konferencja naukowa z okazji setnej rocznicy śmierci S-a pt. „Świadomość polskiej wspólnoty społeczno-kulturowej i śląskiej odrębności regionalnej w działalności Pawła Stalmacha” (materiały z niej zostały opublikowane w „Pam. Cieszyńskim” T. 3: 1991).
Podob. sztychowana przez Jana Styfiego wg rys. Matejki, w: Księga zbiorowa ku uczczeniu 25-letniej rocznicy pracy na polu dziennikarskim Pawła Stalmacha, Kr. 1873; Podob. przez Juliana Schillera, 1874, w: „Kłosy” 1874 nr 448; Podob. wg fot. Richarda Jastrzemskiego, 1867, w: „Tyg. Ilustr.” 1867 nr 414 (opis: Katalog portretów osobistości polskich i obcych w Polsce działających, W. 1994 IV); – Bibliografia prasy polskiej 1832–1864, Oprac. B. Korczak i zespół, W. 1968; Estreicher w. XIX, IV (błędnie: Piotr); Nowy Korbut, IX (bibliogr.); – Golec J., Bojda S., Słownik biograficzny ziemi cieszyńskiej, Cieszyn 1995 II; Literatura Pol. Enc., II (I. Homola, bibliogr.); Pisarze śląscy XIX i XX wieku, Wr. 1963 s. 156–72 (Z. Hierowski, M. Motyka); Słown. Pracowników Książki Pol. (Z. Gaca-Dąbrowska, bibliogr.); Śląski Słown. Biogr., I (I. Homola, bibliogr.); Wurzbach, Biogr. Lexikon, XXXVII; – Bogacki R., Paweł Stalmach a Słowacja, w: Związki i paralele literatur polskiej i słowackiej, Wr. 1972 s. 109–13; Buława E., Pierwsi szermierze ruchu narodowego na Śląsku Cieszyńskim, Cieszyn 1997; tenże, Preszburski ośrodek ruchu słowiańskiego a początki polskiego ruchu narodowego na Śląsku Cieszyńskim, w: Z polsko-czechosłowackiego sąsiedztwa, Kat. 1985 s. 13–45; tenże, Uwikłania światopoglądu Pawła Stalmacha, „Pam. Cieszyński” T. 3: 1991 s. 9–22; tenże, Znaczenie osobistych kontaktów Pawła Stalmacha z Jerzym Lubomirskim dla rozwoju polskiego ruchu narodowego na Śląsku Cieszyńskim w połowie XIX wieku, „Zaranie Śląskie” R. 47: 1984 nr 3–4 s. 229–44; Chlebowczyk J., Cieszyńskie szkice historyczne, Kat. 1984 II 82–5, 88–90; tenże, Wybory i świadomość społeczna na Śląsku Cieszyńskim w drugiej połowie XIX wieku, Kat. 1996 s. 160, 215–20, 224–5, 233, 243, 250, 272–3; Grim E., Paweł Stalmach. Karol Miarka, Kat.–Cieszyn 1924; Grobelný A., Češi a Poláci ve Slezsku v létach 1848–1867, Ostrava 1958; Heller M., Paweł Stalmach na Zjeździe Słowiańskim w Pradze (czerwiec 1848), „Pam. Cieszyński” T. 3: 1991 s. 1–35; Homola I., Galicyjskie kontakty Pawła Stalmacha, „Pam. Cieszyński” T. 3: 1991 s. 31–5; taż, „Tygodnik Cieszyński” i „Gwiazdka Cieszyńska” pod redakcją Pawła Stalmacha (1848–1887), Kat.– Kr. 1968; Jesionowski A., Śladami Pawła Stalmacha. Twórczość ks. Emanuela Grima, „Zaranie Śląskie” R. 10: 1934 s. 126, 133–5; Kamiński A., Polskie związki młodzieży (1831–1848), W. 1968; Konieczny J., Współpraca Mariana Dubieckiego z Pawłem Stalmachem i Macierzą Szkolną dla Księstwa Cieszyńskiego, „Pam. Cieszyński” T. 9: 1994 s. 65–70; Król J., Odgłosy powstania styczniowego na Śląsku Cieszyńskim, „Zaranie Śląskie” R. 26: 1963 s. 21–42; tenże, Ruch narodowy w Cieszynie w świetle dwóch listów Stalmacha z 1861 roku, „Watra. Roczn. Bielski” 1981/2 [wyd. 1986] s. 171–5; Kudělka M., Pavel Stalmach a Slovensko, „Slezský sborník” R. 50: 1952 s. 25–54; Londzin J., Polemika o Pawła Stalmacha, czyli „Prawda o początkach ruchu narodowego na Śląsku Cieszyńskim”, Cieszyn 1925; tenże, Polskość Śląska Cieszyńskiego, Cieszyn 1924; Lubosz B., Paweł Stalmach (1824–1891), Kat. 1986; Miękina L., Echa stulecia, Kalendarz Cieszyński 1987, s. 29–32; Mrózek R., Nazwy ulic i placów Cieszyna, „Cieszyński Roczn. Muz.” 1969 s. 67; Ogrodziński W., Dzieje piśmiennictwa śląskiego, Kat. 1965; Panic I., „Bój na Dobropolu” jako program ideowo-polityczny Pawła Stalmacha w początkach jego działalności narodowej, „Pam. Cieszyński” T. 3: 1991 s. 37–43; Pawłowiczowa M., „Gwiazdka Cieszyńska” pod redakcją Pawła Stalmacha o Kraszewskim, „Zesz. Nauk. WSP w Kat.” 1967 nr 40 s. 131–68; Pilch A., Wybory do parlamentu wiedeńskiego na Śląsku Cieszyńskim (1848–1911), w: Polacy w austriackim parlamencie, L.–Wiedeń 1997; Sobkowiak W., Józef Chociszewski na Śląsku, „Zaranie Śląskie” R. 13: 1937 s. 26–33; Węgrzyn K. J., Trudna droga do Polski, Cieszyn 1984; Wisłocki W. T., Jerzy Lubomirski, Lw. 1928; tenże, Kongres słowiański w roku 1848 i sprawa polska, Lw. 1927; Zahradnik F., Czytelnia Ludowa w Cieszynie, „Zaranie Śląskie” R. 26: 1963 s. 152–60, 162; – Szematyzmy Król. Galicji z l. 1873–8; – Cinciała A., Pamiętnik, Wyd. J. S. Bystroń, Kat. 1931; Dziennik Andrzeja Cinciały, Oprac. I. Homola, A. Wadowski, Studia i Mater. z Dziej. Śląska T. 12: 1973 s. 346–8, 351, 354–6, 358; Hertz, Zbiór poetów pol., VI; Korespondencja Pawła Stalmacha, Oprac. I. Homola, L. Brożek, Wr. 1969; Kubisz J., Pamiętnik starego nauczyciela, Cieszyn 1928 s. 161–4, 250, 266–8; Tomanek R., Przemówienie nad szczątkami wielkich synów Śląska K. Miarki, P. Stalmacha i ks. I. Świeżego…, Cieszyn 1937; Uwagi dra Andrzeja Cinciały o Pawle Stalmachu, Wyd. L. Brożek, „Zaranie Śląskie” R. 8: 1932 z. 2 s. 92–116; Wantuła J., Karty z dziejów ludu Śląska Cieszyńskiego, W. 1954 s. 157–63; Wspomnienia Cieszyniaków, Oprac. L. Brożek, W. 1964; Zabawski W., Droga do ziemi obiecanej, Cieszyn 1934 s. 30–3, 36, 48–9, 52, 55, 60–2, 80, 82, 85–92; – „Gaz. Opolska” 1892 nr 1, 1896 nr 98, 102, 1897 nr 64; „Poseł Ewang.” 1925 nr 16; „Światło” 1892 nr 5; „Tyg. Ilustr.” 1867 nr 413; „Ziemia” 1924 nr 112; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1891: „Bulletin Pol.” (Paryż) nr 54, „Czas” nr 263–264, 269, „Gaz. Lwow.” nr 262, „Gwiazdka Cieszyńska” s. 465, 471, 480, 482, 485–7, 497–8, 517–18, „Kur. Codz.” nr 318, „Wolne Pol. Słowo” (Genewa) nr z 1 XII; – Arch. PAN: sygn. III-104 (Bystroń J. S., Zapiski diariuszowe Andrzeja Cinciały z lat 1846–53); B. Jag.: rkp. 8830 III t. 2, rkp. 100059 III k. 30–2, rkp. Przyb. 123/56 t. 11; B. Kórn.: rkp. 12408; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 2159 t. 18, rkp. 2185 t. 2, rkp. 7459, 9718; – Informacje Edwarda Buławy z Cieszyna.
Irena Homola-Skąpska