Russanowska Pelagia (1792–1863), filantropka. Ur. w Koniuchach (w pow. hrubieszowskim), była córką Kajetana h. Trąby (ur. 1750), właściciela dóbr Jakuszynce (pow. winnicki) na Podolu, stolnika bełskiego w r. 1787, pułkownika kawalerii narodowej, który wystąpił z wojska w r. 1792, oraz Gertrudy z Sobańskich.
Po wczesnej śmierci matki (ojciec ożenił się po raz drugi z Franciszką Krasińską) dzieciństwo i młodość spędziła R. w Jakuszyncach. Otrzymała staranne i patriotyczne wychowanie a jako dziecko została wpisana do grona tercjarek dominikańskich. W r. 1811 wyjeżdżała do Warszawy być może w celach edukacyjnych. Po śmierci ojca przeprowadziła podział majątkowy z bratem Aleksandrem i przyrodnimi siostrami. Brak wiadomości o udziale Russanowskich w powstaniu listopadowym (majątek nie uległ konfiskacie).
Najpóźniej od maja 1831 przebywała w Krakowie, gdzie kupiła w r. 1833 dom przy ul. Mikołajskiej. Mieszkała tam z towarzyszką z Podola Apolonią Węglińską. Dość duży majątek odziedziczony po rodzicach, ulokowany w kosztownościach i papierach wartościowych, pozwolił R-iej na rozwinięcie w Krakowie działalności charytatywnej. Była jedną z założycielek pierwszej «ochrony» dla dzieci w Krakowie w r. 1846 na przedmieściu Wesoła. Opiekowała się nią, wspierała licznymi darami zarówno pieniężnymi, jak też odzieżą i książkami religijnymi. Kilka dziewcząt, opuszczających ochronę, wzięła do swego domu dla dalszego kształcenia. W r. 1847 weszła do utworzonego Komitetu Ochron, w którym pracowała aż do śmierci. Kilku osieroconych chłopców umieściła na własny koszt w Zakładzie św. Józefa.
R. należała też do Arcybractwa Miłosierdzia, Tow. Dobroczynności oraz Stowarzyszenia Pań Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo. Towarzystwom tym pomagała materialnie, odwiedzała też sama chorych i dostarczała m. in. literatury religijnej. W r. 1861 prawdopodobnie za namową swego krajana, powstańca z r. 1830, kapucyna o. Prokopa Leszczyńskiego, prokuratora generalnego sióstr felicjanek, sprowadziła pierwsze felicjanki z Warszawy do Krakowa do ochronki na Wesołej.
R. cały swój majątek zapisała na cele charytatywno-religijne. Legatem z 11 VI 1855 przeznaczyła sumę 180 tys. złp na urządzenie po jej śmierci zakładu dla inwalidów wojskowych zasłużonych dla ojczyzny. W listach skierowanych do Piotra Moszyńskiego i Władysława Bartynowskiego, prosiła o zajęcie się tym zapisem, ale nie określiła bliżej o jakich weteranów chodzi; prawdopodobnie miała na myśli żołnierzy powstania listopadowego, a fundację pragnęła oddać pod protekcję Napoleona III. Ustanowienie tej fundacji natrafiło na duże trudności zarówno ze strony władz austriackich, jak i spadkobierców R-iej, ostatecznie jednak 12 X 1874 Namiestnictwo zatwierdziło «Fundację Pelagii Russanowskiej», z której wypłacano wielu weteranom dożywotnie wsparcie w różnej wysokości (300–500 złp rocznie). Fundacja, którą zarządzał Wydział Krajowy, a kuratorami byli Piotr Moszyński i jego syn Jerzy, wygasła w r. 1923 w związku z dewaluacją papierów wartościowych, w których majątek był ulokowany.
Testamentami z 2 III 1859 i 12 V 1860 R. zapisała m. in. swój dom przy ul. Mikołajskiej, z meblami, księgozbiorem (składającym się głównie z książek religijnych) oraz legat 10 tys. zł siostrom felicjankom na urządzenie domu dla dzieci wychodzących z ochronek, celem uczenia ich zawodu. Fundacja ta pomogła przenieść się do Galicji zakonowi felicjanek likwidowanemu wówczas w Królestwie przez władze rosyjskie. Zakład ich rozpoczął działalność w r. 1865. Ponadto R. pozostawiła zapisy na rzecz Domu Kalek przy ul. Blich, zakładu dla chłopców imienia św. Józefa, także na budowę grobowca dla dominikanów na cmentarzu Rakowickim, odbudowę po pożarze kościoła Dominikanów, a szczególnie kaplicy św. Jacka. W kaplicy tej po śmierci fundatorki umieszczono tablicę marmurową poświęconą jej pamięci. R. zmarła 12 VIII 1863 w Krakowie, pochowana została w grobowcu dominikanów na cmentarzu Rakowickim.
Estreicher w. XIX; Uruski, XV (dot. Kajetana Russanowskiego); Żychliński, IX 145, 147; [Nowolecki A.] Kolumna Z., Wykaz ulic, placów, kościołów i domów w Krakowie, Kr. 1878 s. 140; – Demel J., Stosunki gospodarcze i społeczne Krakowa w l. 1852–1866, Wr.-Kr. 1958 (mylnie Rusłanowska); Historia Zgromadzenia SS. Felicjanek na podstawie rękopisów, Milwaukee 1924 s. 243, 246, 350–2; Książka pamiątkowa Arcybractwa Miłosierdzia i Banku Pobożnego w Krakowie, Kr. 1884 s. 175; [Nowolecki A.] Kolumna Z., Ostatnie 20 lat Krakowa i trzech jego burmistrzów, Kr. 1882 s. 122; Rydzowski A., Fundacja śp. Pelagii Russanowskiej, Kr. 1869; – Ekielski J., Fundacja Pelagii Russanowskiej. Urywek z pamiętnika, Miejsce Piastowe 1931; Łętowski L., Wspomnienia pamiętnikarskie, Wr. 1952 (mylnie Rusianowska); Pamiętnik Towarzystwa Dobroczynności w Krakowie, Kr. 1868 s. 178; Sprawozdania Komitetu Ochron w Krakowie z l. 1846–63; Szematyzmy Król. Galicji 1846–1914; – „Czas” 1863 nr 180, 223; „Gaz. Lwow.” 1863 nr 229; „Roczniki Tow. Dobroczynności w Kr.” z l. 1850–64; – AP w Kr.: Hipoteka Krakowska 1815–1874, HKr 31, Nr 633, Sąd Krajowy Cywilny, SKC 241, akta spadkowe, Akta Zakładu św. Józefa, IT 1380, 1381, Spisy ludności z l. 1850, 1857 gmina V, Nr 633; Arch. Domu Generalnego Zgromadzenia SS. Felicjanek: Listy do A. Truszkowskiej i P. Leszczyńskiego, Mortuologium dla domu św. Kajetana w Krakowie; Arch. Kurii Metropolitalnej w Kr.: Akta SS. Felicjanek z l. 1866–77; Arch. Paraf. Najśw. Marii Panny w Kr.: Liber Mortuorum t. X s. 16; B. Jag.: rkp. 7861, 8886; B. PAN w Kr.: rkp. 1830.
Urszula Perkowska