Świętochowski Ryszard, pseud.: Kalinowski, Małowski, Rymsza, Ryś, Ryszard, W. Kalinowski, Wiktor Kalinowski (1882—1941), fizyk, publicysta, działacz polityczny.
Ur. 17 IX w Warszawie, był czwartym synem Aleksandra (zob.) i Wandy z Trzcińskich.
Po ukończeniu w r. 1902 szkoły średniej Ś. studiował od r. 1903 na Wydz. Mechanicznym warszawskiego Inst. Politechn. Po zamknięciu uczelni w r. 1905 kontynuował studia od jesieni t.r. w Szkole Politechn. we Lwowie; w r. akad. 1906/7 był tam prezesem Bratniej Pomocy. We Lwowie zaprzyjaźnił się z Władysławem Sikorskim. Po uzyskaniu prawdopodobnie w r. 1907 dyplomu inżyniera studiował elektrotechnikę i fizykę teoretyczną w Monachium, Petersburgu oraz Paryżu, gdzie pracował w laboratorium lekarza i fizyka J. A. d’Arsonval’a. Pisał prace naukowe z fizyki, matematyki, elektromechaniki i mechaniki; był też twórcą wynalazków z zakresu elektrotechniki i mechaniki (niektóre prawdopodobnie zakupił francuski sztab generalny). W dramacie „Róża” (Kr. 1909) Stefana Żeromskiego był pierwowzorem wynalazcy Dana. W l. 1915—20 napisał broszurę Zanik energii społecznej w świetle fizyki (W.—P.—Tor. [1921]), dedykowaną gen. Kazimierzowi Sosnkowskiemu (zob.) «w dowód czci i przyjaźni». Głosił w niej «fizykalistyczną koncepcję upadku cywilizacji w wyniku entropii […], w szerzącym się w Europie socjalizmie dostrzegł dążność do równomiernego rozproszenia energii społecznej i tym samym do zatarcia wszelkich różnic, które dotychczas dynamizowały historię» (A. Wierzbicki). Uczestniczył jako ochotnik w wojnie polsko-sowieckiej 1920 r.
W l. trzydziestych działał Ś. w opozycji antysanacyjnej. Po powstaniu w lutym 1936 porozumienia Front Morges był członkiem Naczelnej Komisji Wykonawczej kierowanego przez gen. Sikorskiego tajnego Związku Odrodzenia Rzpltej i stanął na czele jego ośrodka warszawskiego. Wszedł do powołanej w ramach Frontu Morges w sierpniu t.r. w Warszawie grupy inicjatywnej Komisji Porozumiewawczej Zjednoczenia Narodowego. Był redaktorem naczelnym organów prasowych Frontu: od września „Odnowy”, a po jej zawieszeniu przez władze 27 VI 1937, „Zwrotu”; podobno jako redaktor naczelny miał wytoczonych 46 procesów. W „Kurierze Warszawskim” prowadził równocześnie rubrykę popularnonaukową „Szlakami wiedzy”. W r. 1937 wstąpił do SL; pełnił funkcję jego prezesa w Warszawie i woj. warszawskim, a od r. 1938 był też członkiem Rady Naczelnej. W czerwcu 1937 wykładał na wojewódzkim tygodniowym kursie politycznym Stronnictwa w Kacicach (pow. pułtuski). Równocześnie był jednym z inicjatorów powołania w październiku t.r. Stronnictwa Pracy i jako jego członek organizował koło w Warszawie. W r. 1938 należał do redakcji organu Stronnictwa „Nowa Rzeczpospolita”. Pozostawał w kontakcie z wieloma przywódcami opozycji antysanacyjnej, m.in. w sierpniu t.r. w Morawskiej Ostrawie w Czechosłowacji rozmawiał z Wincentym Witosem. Przetłumaczył książki Edmunda Demaitre „Ludożercy i poszukiwacze złota. Nowa Gwinea” (W. [b.r.w.]) i Alexisa Carrela „Człowiek istota nieznana” (W. 1938). Utrzymując jako jedyny z rodzeństwa dobre kontakty z ojcem, uczestniczył z Sikorskim 28 IV 1938 w Sońsku (pow. ciechanowski) w jego pogrzebie. Sprzeciwił się prowadzonym przez Sikorskiego rozmowom o współpracy z gen. Sosnkowskim i marsz. Edwardem Rydzem-Śmigłym i w poł. r. 1939 zrezygnował z redagowania „Zwrotu”. Wg Karola Popiela działał w doradczym komitecie dla mobilizacji przemysłu wojennego, specjalizując się w przemyśle elektrycznym.
Po wybuchu drugiej wojny światowej Ś. z Sikorskim i grupą jego najbliższych współpracowników opuścił Warszawę w nocy z 6 na 7 IX 1939 i udał się do Osmolic pod Dęblinem. Tam prawdopodobnie otrzymał od Sikorskiego polecenie utworzenia konspiracyjnej organizacji cywilnej o charakterze antysanacyjnym. Wyjeżdżając 10 IX t.r. z Osmolic, Sikorski pozostawił pod jego opieką żonę i córkę. Dn. 15 X wrócił Ś. do okupowanej Warszawy i z inż. Kazimierzem Drewnowskim powołał Biuro Polityczne, które zorganizowało konkurencyjny wobec SZP Centralny Komitet Organizacji Niepodległościowych; wszedł w skład działającej w jego ramach Naczelnej Komendy Grup Operacyjnych. Został dysponentem pieniędzy przekazywanych przez rząd RP w Paryżu na działalność konspiracyjną i uważał się za jedynego przedstawiciela rządu w okupowanym kraju; odrzucał współpracę z przedstawicielami Głównej Rady Politycznej przy SZP (od lutego 1940 Polityczny Komitet Porozumiewawczy przy ZWZ). Był wydawcą konspiracyjnych czasopism, dzienników: „Komunikat Reutera”, „Biuletyn Radiowy” i „Przegląd Prasy”, tygodników: „Głos Polski” i „Robotnik w Walce” oraz miesięczników: „Latarnia” i „Zadra”. Z otrzymywanych z Paryża pieniędzy finansował też inne organy, m.in. tygodniki: „Głos Warszawski” (Stronnictwo Pracy), „Walka i Wolność” («Racławice»), „Szaniec”, „Placówka” i „Pochodnia” (Obóz Narodowo-Radykalny-ABC) oraz „Polska Informacja Prasowa”. Odrzucił jednak propozycję objęcia ustanowionej 16 IV 1940 funkcji delegata Rządu RP na Kraj.
Zaniepokojony brakiem pełnomocnictw Sikorskiego wyruszył Ś. 23 IV 1940 przez Nowy Sącz do Paryża. Przekroczył nielegalnie granicę ze Słowacją, ale w nocy z 1 na 2 V t.r. na granicy słowacko-węgierskiej zwichnął nogę. Podczas kolejnej próby przedostania się ze Słowacji na Węgry został aresztowany i uwięziony w Preszowie. Umieszczony w szpitalu więziennym w Nowym Sączu, a następnie w więzieniu w Krakowie przy ul. Montelupich, został 5 IV 1941 wywieziony do obozu koncentracyjnego Auschwitz. Tam zmarł, prawdopodobnie w lipcu 1941; oficjalną przyczyną zgonu było zapalenie płuc. Jego symboliczny grób znajduje się na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kw. B28).
Zawarte 18 I 1922 w Warszawie małżeństwo Ś-ego z Teresą z Żukowskich (ok. 1903 — 1991), córką Władysława Żukowskiego (1868—1916), posła do II i III Dumy, siostrą Jadwigi z Żukowskich (1901—1993), drugiej żony Sosnkowskiego, zakończyło się rozwodem. Teresa wyszła ponownie za mąż za Tadeusza Lipkowskiego (1905—1954), bratanka gen. Józefa Lipkowskiego (zob.); po drugiej wojnie światowej mieszkała w Palestynie i w l. 1947—8 jako członkini organizacji Irgun Cwai Leumi (Ecel) walczyła w wojnie o niepodległość Izraela. Ś. prawdopodobnie nie miał dzieci.
Księga pamięci. Transporty Polaków do KL Auschwitz z Krakowa i innych miejscowości Polski południowej 1940—1944, W.—Oświęcim 2002 I; Kunert, Słown. konspiracji warsz., III; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Słownik biograficzny działaczy ruchu ludowego. Makieta, W. 1989; Słownik biograficzny katolicyzmu społecznego w Polsce, L. 1995 II; Wincławski W., Słownik biograficzny socjologii polskiej, Tor. 2011 IV; — Andrusiewicz A., Stronnictwo Pracy 1937—1950. Ze studiów nad dziejami chadecji w Polsce, W. 1988; Brykalska M., Aleksander Świętochowski. Biografia, W. 1987 I—II; Buczek R., Stronnictwo Ludowe w latach 1939—1945. Organizacja i polityka, Londyn 1975; tenże, Tragedia Ryszarda Świętochowskiego, „Zesz. Hist.” (Paryż) 1973 nr 25 s. 150—69; Bujak W., Historia Stronnictwa Pracy 1937—1946—1950, W. 1988; Duraczyński E., Stosunki w kierownictwie podziemia londyńskiego 1939—1943, W. 1966; Kliszewicz L. A. B., Placówki wojskowej łączności kraju z centralą w Londynie podczas II wojny światowej, W.—Londyn 1998 I; Klugman A., Polonica w Ziemi Świętej, Kr. 1994 s. 93—103 (dot. żony); Kołodziejczyk A., Maciej Rataj 1884—1940, W. 1991; Korpalska W., Władysław Eugeniusz Sikorski. Biografia polityczna, Wr. 1981; Krzywobłocka B., Chadecja 1918—1937, W. 1974; taż, „Ryś” (Opowieść o Ryszardzie Świętochowskim), „Mówią wieki” T. 20: 1977 nr 3 s. 26—9; Mulak J., Lewica socjalistyczna w Warszawie. Październik 1939 — wrzesień 1941, w: Warszawa lat wojny i okupacji 1939—1944, W. 1971 I; Osiński D. M., Aleksander Świętochowski w poszukiwaniu formy. Biografia myśli, W. 2011; Ostasz G., Krakowska Okręgowa Delegatura Rządu na Kraj 1941—1945, Rzeszów 1996; Przybylski H., Chrześcijańska Demokracja i Narodowa Partia Robotnicza w latach 1926—1937, W. 1980; tenże, Front Morges w okresie II Rzeczypospolitej, W. 1972; Przybysz K., Wojtas A., Bataliony Chłopskie, W. 1985 I; Rędziński K., Stowarzyszenie Bratnia Pomoc studentów Politechniki Lwowskiej (1861—1918), „Prace Nauk. Akad. im. Jana Długosza w Częstochowie. Roczn. Pol.-Ukraiński” T. 16: 2014 s. 428; Rutkowski T. P., Stanisław Kot 1885—1975. Między nauką a polityką, W. 2012; Stefan Żeromski, kalendarz życia i twórczości, Oprac. S. Kasztelanowicz, S. Eile, Kr. 1961; Szaflik J. R., Początki konspiracyjnego ruchu ludowego. Studium o taktyce politycznej Centralnego Kierownictwa Ruchu Ludowego 1939—1943, W. 1973; Szarota T., Stefan Rowecki „Grot”, W. 1985; Szczerba C., Ruch ludowy w powiecie pułtuskim, w: Ruch ludowy na Mazowszu, Kurpiach i Podlasiu, W. 1975; Terej J. J., Na rozstajach dróg. Ze studiów nad obliczem i modelem Armii Krajowej, Wr. 1980; Turowski K., Historia ruchu chrześcijańsko-demokratycznego w Polsce, W. 1989 II; Wapiński R., Władysław Sikorski, W. 1978; Wierzbicki A., Europa w polskiej myśli historycznej i politycznej XIX i XX wieku, W. 2009; Wojtas A., Działalność polityczna ludowców w okresie II wojny światowej, W. 1979 I; Zdziechowski M., Wybór pism, Kr. 1993; — AK w dokumentach, I; Glaser S., Urywki wspomnień, Londyn 1974 s. 86—7, 91; Gmitruk J., Raport emisariusza Rządu RP płk. Jana Skorobohatego-Jakubowskiego „Kaczmarka” dla ministra Stanisława Kota w Angers 10 I 1941 r., „Roczn. Hist. Muz. Hist. Pol. Ruchu Lud.” 1999 nr 14 s. 160—4; Korboński S., Polskie Państwo Podziemne. Przewodnik po podziemiu z lat 1939—1945, Paryż 1975; tenże, W imieniu Rzeczypospolitej…, W. 1991; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1958—9 II—III; Kukiel M., Generał Sikorski. Żołnierz i mąż stanu Polski Walczącej, Londyn (1970); Kurcyusz J., Na przedpolu Jałty. Wspomnienia z tajnej służby w dyplomacji, Kat. 1995; Leski K., Życie niewłaściwie urozmaicone. Wspomnienia oficera wywiadu i kontrwywiadu AK, W. 1989; Maciej Rataj we wspomnieniach współczesnych, Oprac. S. Lato, W. 1984; Olchowicz K., Ćwierć wieku z „Kurierem Warszawskim” (1914—1939), Kr. 1974; Popiel K., Wspomnienia polityczne, W. 1983; Ruch oporu na wsi małopolskiej w dokumentach konspiracyjnych ruchu ludowego (1940—1944), Oprac. J. Buszko i in., Wr. 1973; Sosnkowska J., Kowalski W. T., W kręgu mitów i rzeczywistości, W. (1988) s. 14, 249; Terlecki O., Generał Sikorski, Wr. 1986 I (błędy); W kraju i na emigracji. Materiały z londyńskiego archiwum ministra prof. Stanisława Kota (1939—1943), Oprac. J. Gmitruk i in., W. 1989; Witos W., Moje wspomnienia, Paryż 1965 III; Wspomnienia dziennikarzy o wrześniu 1939 roku, Oprac. E. Rudziński, W. 1965; — „Głos Nadniemeński” (Grodno) R. 1: 1938 nr 14; „Odnowa” 1946 nr 20; „Przegl. Filoz.” T. 25: 1922 z. 4 s. 545—55 (rec. Zanik energji fizycznej w świetle fizyki); „Przegl. Hist.-Wojsk.” R. 8: 2007 nr 3 s. 175; „Przegl. Polit., Społ. i Liter.” 1906 nr 285; „Społ. Otwarte” 1995 nr 2 s. 41—3 (rec. Zanik energji fizycznej w świetle fizyki); „Tyg. Powsz.” 1957 nr 10; „Wieści” 1966 nr 6; — B. Jag.: rkp. 10344 III k. 41, 10383 III k. 156 (koresp. E. Romera), sygn. Przyb. 150/99, 152/99 (koresp. K. L. Konińskiego), sygn. Przyb. 692/88 (koresp. J. Wiktora); B. Narod.: rkp. IV.6389 k. 130—2 (A. Grzymała-Siedlecki, Nie pożegnani, niewykorzystane); B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 4064 k. 250—1, rkp. 4072 k. 268—9 (koresp. Z. Lasockiego), rkp. 10236 (koresp. J. Hulewicza); BUW: rkp. 1477 k. 268—70 (koresp. M. Rettingera, niewykorzystane); Muz. Szlachty Maz. w Ciechanowie, Oddz. Muz. Pozytywizmu w Gołotczyźnie: Listy Ś-ego do ojca (32 listy, niewykorzystane); — Mater. Red. PSB: Pisma z Wydz. Arch. USC m. stoł. W. z 18 X i 7 XII 2016 oraz z Zarządu Cmentarzy Komunalnych w W. z 16 XI 2016.
Mariusz Ryńca