Świerz-Zaleski (do r. 1927 Świerz) Stanisław Karol (1886—1951), historyk sztuki, malarz, kustosz Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, taternik.
Ur. 25 III w Krakowie, był synem Leopolda Świerza (zob.) i Zofii Heleny z Zaleskich (zm. 1926). Miał braci: Tadeusza Mieczysława (zob. Świerz Tadeusz Mieczysław) i Mieczysława Adama Zygmunta (zob. Świerz Mieczysław Adam Zygmunt).
Ś. ukończył w Krakowie szkołę powszechną, a następnie Gimnazjum im. Króla Jana III Sobieskiego, zdając w r. 1904 maturę. W l. 1904—10 studiował historię sztuki na Wydz. Filozoficznym UJ pod kierunkiem Mariana Sokołowskiego i Jerzego Mycielskiego. Równocześnie od r. 1907 studiował malarstwo na ASP w Krakowie w pracowni Józefa Mehoffera; jednym z jego nauczycieli był tam również Stanisław Dębicki. Od dzieciństwa zaznajamiany przez ojca z Tatrami, uprawiał narciarstwo wysokogórskie, a razem z braćmi oraz Ferdynandem i Walerym Goetlami, Władysławem Kulczyńskim i Pawłem Basterem utworzył w r. 1907 Klub Turystyczny «Kilimandżaro», który odegrał znaczną rolę w rozwoju taternictwa sportowego, narciarstwa i ochrony przyrody (działał do r. 1910). W r. 1909 wszedł w skład ekipy, zorganizowanej w ramach prac Komisji do Badania Historii Sztuki AU, dla opracowania monografii pałacu w Podhorcach, wówczas należącego do Sanguszków. Planów nie zrealizowano, jednak Ś. opracował historyczne wyposażenie rezydencji i 27 VII 1911 uzyskał stopień doktora filozofii na podstawie rozprawy O wewnętrznym urządzeniu zamku w Podhorcach (z powodu śmierci Sokołowskiego oficjalnym promotorem był Witold Rubczyński). Dalsze badania nad zbiorami podhoreckimi Ś. prowadził w l. 1911—12 w Paryżu i Wiedniu, dzięki stypendium AU z fundacji Wiktora Osławskiego oraz wsparciu Konstancji Sanguszkowej. Od r. 1911 pracował równocześnie w Krakowie jako praktykant, kolejno w Muz. Narodowym, Muz. Przemysłowym oraz Muz. Czartoryskich, gdzie opracował katalog militariów tamtejszej zbrojowni (rkp.) oraz napisał monografię Wróżebna tarcza Jana Sobieskiego („Spraw. Kom. do Badania Hist. Sztuki w Polsce” T. 8: 1912). W r. 1913 ukończył studia na ASP w Krakowie. Na posiedzeniu AU 22 I 1914 wygłosił odczyt Nieznane zabytki skarbca koronnego na Wawelu w Muzeum Ks. Czartoryskich („Prace Kom. Hist. Sztuki” T. 2: 1922). W tym czasie został członkiem założonego w r. 1912 Stow. Przyjaciół «Strzelca» i w r.n. działał w jego konspiracyjnym oddziale paryskim, kierowanym przez Władysława Jagniątkowskiego; krótko sprawował opiekę nad oddziałowym składem broni i amunicji. W r. 1914 na wystawie Stow. Artystów Polskich w Paryżu eksponował dwa pejzaże.
Od 1 IX 1914 służył Ś. w Leg. Pol., kolejno w komp. narciarskiej baonu uzupełnień, poczcie polowej i Dep. Wojskowym Naczelnego Komitetu Narodowego. Przeniesiony do oddziału sztabowego Komendy Legionów przebywał na froncie od 1 VI do 26 VII 1916, po czym został skierowany do Arch. Wojskowego i 18 VIII t.r. przydzielony do Biura Zbierania Aktów i Obrazów Leg. Pol. w Krakowie; do 29 XI pracował tam z Władysławem Orkanem nad przygotowaniem Złotej Księgi poległych Legionistów (nieukończona). Po kryzysie przysięgowym służył od r. 1917 w Polskim Korpusie Posiłkowym; przynajmniej do poł. t.r. był zatrudniony w Urzędzie Zaciągowym w Warszawie jako referent werbunkowy. Zakończył służbę 1 IV 1919 w stopniu chorążego. W r. 1918 dokonał z bratem Mieczysławem pierwszego wejścia południowo-zachodnią ścianą Kozich Czub. W l. 1919—22 pracował jako referent, początkowo w Wydz. Kultury i Sztuki Tymczasowej Komisji Rządzącej, następnie w Biurze Rewindykacyjnym MSZ. Równocześnie w Krakowie uczył malarstwa i rysunku w prywatnej Wolnej Szkole Malarskiej Marii Ludwiki Mehofferowej. Od r. 1920 był współpracownikiem Komisji Historii Sztuki PAU. W r. 1922 uczestniczył w drugim zimowym przejściu na nartach Szpiglasowej Przełęczy. Wrócił do badań nad wyposażeniem zamku w Podhorcach i z Mycielskim ogłosił artykuł o najcenniejszych obrazach podhoreckich (Pięć obrazów galerii Podhoreckiej, „Sztuki Piękne” T. 1: 1924/5). Wszedł w r. 1924 w skład oddz. krakowskiego Polskiego Inst. Sztuk Pięknych. W l. 1925—7 wykładał jako docent historię sztuki w ASP w Krakowie. Opublikował wtedy artykuł Wojciech Weiss („Sztuki Piękne” T. 2: 1925/6). Był współzałożycielem powstałego w Krakowie w r. 1925 Cechu Artystów Plastyków «Jednoróg». Brał udział w kilku pokazach prac członków Cechu w TPSP; na ósmej wystawie w maju 1929 w Krakowie eksponował 16 olejnych obrazów z różnych lat oraz 26 rysunków z r. 1928, a w katalogu zamieścił manifest artystyczny objaśniający zadania i cele Cechu. Na podobnej wystawie we Lwowie (1929) eksponował sześć obrazów olejnych i pięć rysunków.
W r. 1927 został Ś. z bratem Tadeuszem adoptowany przez niezamężną siostrę matki, Aleksandrę Mariannę Zaleską i w sierpniu t.r. zmienił nazwisko na Świerz-Zaleski. Dzięki stypendium Min. WRiOP odbył w l. 1927—8 podróż studyjną do Włoch. Po powrocie zastąpił urlopowanego kustosza Państw. Zbiorów Sztuki na Wawelu (PZS na Wawelu) Mariana Morelowskiego i 1 V 1929 przejął jego obowiązki; 1 II r.n. mianowano go urzędnikiem prowizorycznym. Zajmując się gruntowną modernizacją ekspozycji w komnatach zamkowych, współpracował z Adolfem Szyszko-Bohuszem, kierownikiem Dyrekcji Odnowienia Zamku Królewskiego na Wawelu, oraz Stanisławem Taszakowskim, zarządcą Zamku z ramienia Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP. Współpraca z Szyszko-Bohuszem, zmierzającym do realizacji własnej wizji zamku, była konfliktowa, mimo to Ś.-Z. wpływał na wyposażenie i aranżację sal przeznaczonych do użytku głowy państwa i reprezentacji. Przez kilka lat zabiegał o realizację wawelskiej Fundacji Leona Pinińskiego, co w r. 1931 zakończyło się sukcesem. Doprowadził t.r. do ponownego urządzenia wystawy w salach Skarbca Koronnego oraz zbrojowni. W l. 1931—4 uczestniczył w pracach sądu konkursowego, rozpatrującego projekty plafonów do komnat na drugim piętrze Zamku oraz był członkiem komisji nadzorującej ich wykonanie. Dążył do stworzenia nowoczesnych, dobrze wyposażonych ekspozycji muzealnych, zakładając, że «minął okres dorywczego urządzania wnętrz wawelskich [...], wszystko co się będzie nabywać, winno mieć taką wartość, by stanowiło trwałą ozdobę tych wnętrz». W r. 1933 zorganizował wystawę z okazji 250-lecia odsieczy wiedeńskiej, na której zgromadził ponad trzysta eksponatów oraz opracował Przewodnik po jubileuszowej wystawie epoki Króla Jana III w Zamku Królewskim na Wawelu… (Kr. 1933); wiele wypożyczonych wtedy eksponatów pozostało na stałe w zbiorach zamkowych jako dary lub depozyty; 5 (lub 6) X 1933 oprowadzał po wystawie marsz. Józefa Piłsudskiego. W r. 1934 uczestniczył w krakowskiej wystawie „Prace Artystów Plastyków Legionistów”.
Starając się o powiększanie zbiorów wawelskich Ś.-Z. odbywał liczne podróże krajowe i zagraniczne, dokonywał zakupów oraz pozyskiwał zabytki drogą darów i depozytów. W r. 1935 zapoznając się z organizacją muzeów odwiedził Leningrad i Moskwę, w r.n. był w Wiedniu (opracował kartotekę poloników w tamtejszych zbiorach), a w l. 1937 i 1938 jeździł do Francji, Niemiec, Belgii i Wielkiej Brytanii. Z jego inicjatywy Eleonora z Piaseckich Sheldon Philips ofiarowała Wawelowi w r. 1938 cenną kolekcję dzieł sztuki zachodnioeuropejskiej. Reprezentował PZS na Wawelu w Związku Muzeów w Polsce, biorąc udział w jego zjazdach w Krakowie (1930), Przemyślu (1932), Toruniu i Bydgoszczy (oba 1935), Warszawie (1936), Lwowie (1937) oraz Sandomierzu (1938). Zabytkom wawelskim poświęcił kilka rozpraw i artykułów, m.in.: O piecach królewskich z roku 1525 mistrza Bartłomieja z Kazimierza na Zamku Wawelskim („Rzeczy Piękne” T. 10: 1931 nr 7—12), Zbiory Zamku Królewskiego na Wawelu w Krakowie (Kr. 1935), Meble renesansu włoskiego w zbiorach zamku królewskiego na Wawelu („Arkady” T. 2: 1936), Królewska armeria w zamku na Wawelu („Ilustr. Kur. Codz.” dod. „Światowid” T. 13: 1936 nr 43), Polskie portrety królewskie odzyskane z Wiednia (tamże T. 14: 1937 nr 7), Królewski zegar na Wawel (tamże nr 13), Jak rosną skarbiec i zbrojownia w zamku królewskim na Wawelu (tamże T. 15: 1938 nr 7) oraz Wawel. Katedra i Zamek Królewski (Kr. 1939). W PAU wspierał tworzenie PSB, po czym w l. 1935—8 opublikował w nim biogramy malarzy: Stanisława Bartusa, Juliana Wojciecha Bełtowskiego i Jana Ciąglińskiego. Ogłaszał również kolejne artykuły o sztuce współczesnej (Geniusz malarski St. Wyspiańskiego, „Ilustr. Kur. Codz.” dod. „Światowid” T. 9: 1932 nr 48) i malarstwie europejskim: Rembrandt w Polsce („Głos Plastyków” T. 2: 1932 nr 4), Wręczenie buławy Stefanowi Czarnieckiemu malowane przez J. P. Norblina de la Gourdaine (1745—1830) („Broń i Barwa” T. 4: 1937) oraz Dwa nieznane obrazy Krzysztofa Lubienieckiego („Arkady” T. 5: 1939 nr 4). Jako członek Związku Legionistów Polskich wszedł w r. 1933 do jego powstałego wtedy Koła Plastyków. Należał też do założonego w r.n. Polskiego Związku Historyków Sztuki i w l. 1935—7 pełnił funkcję jego wiceprezesa. Na wystawie poświęconej Mehofferowi i jego uczniom zaprezentował w r. 1938 w krakowskim TPSP trzy obrazy olejne.
Po wybuchu drugiej wojny światowej Ś.-Z. z grupą pracowników Zamku zabrał najcenniejszą część wawelskiej kolekcji (m.in. Szczerbiec, regalia, 136 arrasów, pamiątki historyczne, trofea wojenne) i 3 IX 1939 wypłynął galarem wiślanym do Kazimierza Dolnego, skąd drogą lądową przez Lublin, Tarnopol i Kuty przedostał się do Bukaresztu. Dn. 22 XI t.r. Ś.-Z. z kolekcją wypłynął z Konstancji i 8 I 1940 dotarł do Marsylii, gdzie pod jego opiekę oddano również wywiezione z Warszawy, m.in. z Zamku Królewskiego, najcenniejsze rękopisy Biblioteki Narodowej. Wobec inwazji niemieckiej na Francję, z Józefem Polkowskim pod kierunkiem Karola Estreichera juniora zorganizował 18 VI t.r. ewakuację zbiorów do Londynu. W lipcu m/s «Batory» przewiózł je z Greenock do Halifaxu w Kanadzie, a stamtąd do Ottawy; Ś.-Z. z Polkowskim opiekowali się tam kolekcją i rękopisami do końca wojny.
Mianowany w r. 1946 przez ministra kultury i sztuki Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej kustoszem w Poselstwie RP, Ś.-Z. pozostał w Kanadzie. W październiku 1948 z niewielką częścią wawelskich zbiorów przypłynął do Gdyni. Po powrocie do Krakowa nie został przyjęty do pracy w PZS na Wawelu, mimo że na początku r. 1949 uzyskał prawo do mieszkania służbowego na Wawelu. T.r. objął stanowisko wykładowcy historii sztuki w krakowskiej ASP, a w r.n. otrzymał profesurę nadzwycz. Do pracy naukowej jednak nie wrócił, poświęcając się wyłącznie działalności dydaktycznej. Malarstwo uprawiał okazjonalnie do końca życia, tworząc krajobrazy, m.in. tatrzańskie, oraz martwe natury. Zmarł 22 IX 1951 w Krakowie, został pochowany w grobowcu rodzinnym na cmentarzu Rakowickim. Był odznaczony Krzyżem Niepodległości (1938) i Brązowym Medalem «Za Długoletnią Służbę» (1938) oraz belgijskim Krzyżem Oficerskim Orderu Korony (1938) i rumuńskim Krzyżem Komandorskim Orderu Corona Romanei (1939). Jego twórczość malarska uległa rozproszeniu.
W zawartym 23 IX 1938 małżeństwie z Weroniką Mazurkiewicz (1906—1980) miał Ś.-Z. syna Krzysztofa (1935—2005).
Karykatura, rys. przez Zbigniewa Pronaszkę z l. 1936—8 w zbiorach Zamku Królewskiego na Wawelu; Fot. w: NAC, Dział Dok. Fot. Zamku Królewskiego na Wawelu; — Enc. Krakowa; Enc. tatrzańska (2004); — Cech Artystów Plastyków „Jednoróg”, w: Katalog Działu Sztuki. Powszechna Wystawa Krajowa, P. 1929; Dziesiąta (X) wystawa Cechu Artystów Plastyków „Jednoróg” w salach Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych we Lwowie, październik 1929, Lw. 1929; Exposition des peintres et sculpteurs polonais du 15 mars au 30 avril 1914, Paris 1914; Józef Mehoffer i jego uczniowie [katalog wystawy] TPSP, Kr. 1938; Katalog pierwszej wystawy Cechu Artystów Plastyków „Jednoróg” w gmachu Towarzystwa Sztuk Pięknych w Krakowie kwiecień—maj 1925; Ósma (VIII) wystawa Cechu artystów plastyków „Jednoróg” w gmachu Towarzyswa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, maj 1929, Kr. 1929; Petrus J. T., L’odyssée des trésors polonais, w: Le retour des trésors polonais. Musée du Québec, Québec 2001 s. 27—47; Prace artystów plastyków legionistów wystawione w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych, luty 1934, Kr. 1934; — Bochnak A., Historia sztuki w Uniwersytecie Jagiellońskim, „Zesz. Nauk. UJ. Prace Hist.” 1967 nr 16 s. 241; tenże, Zarys dziejów polskiej historii sztuki, Kr. 1948; Cybulski T., Dane faktyczne w sprawie plafonów wawelskich, „Głos Plastyków” T. 3: 1934 nr 9—12; Dąbrowski M., VIII wystawa Cechu artystów-plastyków „Jednoróg” w Krakowie, „Kur. Liter.-Nauk.” T. 6: 1929 nr 21; Dienstl-Dąbrowa M., Wawel w nowej szacie, „Ilustr. Kur. Codz.” dod. „Światowid” T. 13: 1936; Dąbrowski M., Wystawa cechu Artystów Plastyków „Jednróg” (Kraków, kwiecień—maj 1928), „Sztuki Piękne” T. 4: 1927/8; Dobrowolski, Nowoczesne malarstwo pol., III; Estreicher K., Dziennik wypadków, Kr. 2001 I; Hennel-Bernasikowa M., Dzieje arrasów króla Zygmunta Augusta. Kolekcja arrasów króla Zygmunta Augusta w zbiorach Zamku Królewskiego na Wawelu, Kr. 2011 I; Mansfeld B., Muzea na drodze do samoorganizacji. Związek Muzeów w Polsce 1914—1951, W. 2000; Milewska W., Zientara M., Sztuka Legionów Polskich i jej twórcy 1914—1918, Kr. 1999; Petrus A., Fundusz centowy Aleksandry z Borkowskich Ulanowskiej na odnowienie zamku królewskiego na Wawelu (1894—1939), „Studia Waweliana” T. 3: 1994; Petrus J., Niezwykły kustosz, „Dzien. Pol.” 2001 nr 44; tenże, Słuszny upór kustosza, „Gaz. Wyborcza” 2001 nr 40 dod. krak.; Pol. życie artyst. w l. 1890—1914; Pol. życie artyst. w l. 1915—39; Ros J., Tajemnice arrasowego skarbu, W. 1963; Seweryn S., Sołtys A. Z., Klisze Stefana Zaborowskiego, „Religioni et Litteris. Pismo Teolog. Kult.” 1996 nr 9 s. 15—23; 175 lat nauczania malarstwa, rzeźby i grafiki w Krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, Kr. 1994; Waligóra B., Gromadzenie źródeł do historii Legionów Polskich, „Żołnierz Legionów i P.O.W.” T. 3: 1939 nr 3—4 s. 308—10; — Mater. do dziej. ASP, II; „Roczn. AU” za l. 1910, 1912, 1914, 1924—8; — „Czas” 1938 nr 295, 296; „Głos Narodu” T. 42: 1935 nr 99, T. 45: 1938 nr 295; „Głos Plastyków” T. 2: 1931 nr 12, T. 4: 1937 nr 7—12; — AAN: Akta Min. WRiOP, sygn. 6774 (teczka personalna); Arch. ASP: sygn. Teczka 94; Arch. Diec. w Tarnowie: sygn. 38; Arch. Nauki PAN i PAU w Kr.: sygn. 22/1921, 190/1912, 279/1921, 690/1911 (koresp. sekretarza generalnego); Arch. UJ: sygn. WI II 504 (teczka doktorska); Arch. Zamku Królewskiego na Wawelu: sygn. PZS—I—80/2 (akta personalne); B. Czart.: rkp. 12346 (Księga czynności Muz. Czartoryskich 1885—1915) s. 423—6, sygn. 12438 (r. 1913), sygn. 12443 (r. 1914); Muz. Okręgowe w Tarnowie: rkp. MT—DH/737/67, DH/737/19—18, DH/737/41, DH/737/60; — Mater. w posiadaniu rodziny w Zakopanem.
Jerzy T. Petrus