Okraszewski Stanisław h. Lubicz (1785–1865), poeta, krytyk. Ur. w Lubelskiem, był synem Stanisława Samuela (zob.). W dzieciństwie zajmował się nim – o czym sam O. pisał we wspomnieniu o ojcu („Gaz. Codzienna” 1861 nr 25–7) – prymas Michał Poniatowski. Ojciec O-ego był wychowawcą synów Michała Potulickiego, stąd też O. przebywał w młodości w jego majątkach; rodzinie Potulickich zawdzięczał bliżej nie znane «zbawcze wpływy». Studiował na uniwersytecie wiedeńskim, w l. 1810–11 przebywał w Paryżu, około tego czasu był także w Neapolu i zapewne wówczas zwiedził Rzym i południową Francję. W r. 1811 został nauczycielem domowym Leona Sapiehy, wraz z nim wyjeżdżał za granicę. Gdy jego pupil zdał w r. 1820 egzamin dojrzałości w Liceum Warszawskim i wyjechał na studia do Paryża, O. towarzyszył mu i przebywał w stolicy Francji do r. 1823. Był także w tym czasie w Londynie. Obdarowany przez babkę Leona Teofilę z Jabłonowskich Sapieżynę wsią Tychoml na Wołyniu (pow. ostrogski), osiadł tam ok. r. 1824. Bywał w Krzemieńcu u Salomei Bécu i znał jej syna Juliusza Słowackiego. Z końcem 1841 r. przedsięwziął dłuższą podróż przez Galicję i Kraków do Wiednia, skąd po rocznym pobycie udał się do Niemiec.

Działalność literacką uprawiał O. jedynie na marginesie zajęć nauczycielskich, a następnie życia ziemiańskiego. Pasjonował się teatrem, poznał dobrze scenę niemiecką, francuską oraz włoską i dzięki temu jego nieliczne artykuły o polskim teatrze miały solidne tło porównawcze. Ogłoszone w r. 1815 w „Pamiętniku Warszawskim” O-ego Uwagi nad aktorami i widzami warszawskimi miały za cel «przyłamać rogów uporowi, który w aktorach polskich same tylko przywary, a żadnej nie upatruje zalety», podczas gdy oni – wg O-ego – nie ustępują uwielbianym przez «modną opinię» francuskim, a nawet ich niekiedy przewyższają. Uwagi krytyczne skierował natomiast autor głównie przeciw widzom, twierdząc, że «Nie masz u nas publiczności godnej dobrego teatru». Apelował także do literatów, aby stworzyli dobrą krytykę teatralną. Żywo, z dużym talentem publicystycznym napisany artykuł wywołał burzliwą polemikę, głównie na łamach „Pamiętnika Warszawskiego”.

O. uprawiał również twórczość poetycką, na ogół bez powodzenia, trzy wszakże jego utwory zapisały się w trwalszy sposób w dziejach polskiej literatury. I tak ogłoszona w r. 1817 w „Pamiętniku Warszawskim” duma Izora i Artur, mająca za temat wypadek z okresu wojen krzyżowych, stanowiła ogniwo przejściowe między dumą a balladą. W t. r. wydrukował w tym czasopiśmie Panegiryk nowych, a szczęśliwie wynalezionych rymów – zjadliwy, pisany ze stanowiska klasycystycznej estetyki pamflet na rym męski, który do oficjalnej literatury wprowadzał właśnie m. in. Kazimierz Brodziński; Panegiryk wywołał polemiczne „Uwagi nad jednozgłoskowym rymem” pióra Józefa Franciszka Królikowskiego („Pam. Warsz.” 1817) i zachęcił tegoż krytyka do «pisania o wierszu muzykalnym»). Miał też O. udział w kształtowaniu się polskiego systemu sylabotonicznego jako autor elegii Wspomnienie okolic Rzymu („Pam. Warsz” 1818) pisanej bezrymowym wierszem naśladującym antyczny dystych elegijny. W tymże piśmie ogłosił O. w r. 1819 nie dokończony – być może na skutek ingerencji cenzury – ambitny artykuł Rysy celniejsze charakteru polskiego idealizujący szlachecką przeszłość i potępiający współczesność hołdującą cudzoziemszczyźnie. Wydany oddzielnie tom O-ego Piosnki z muzyką (W. 1817) jest znany tylko z zapisów bibliograficznych. Ok. r. 1822, na prośbę kompozytora Franciszka Mireckiego, O. zaczął przerabiać – za zezwoleniem autora – «na formalną operę» tragediooperę Juliana Ursyna Niemcewicza „Piast”, lecz pracy tej nie ukończył.

Osiadłszy w Tychomlu, drukował O. niewiele; kilka anachronicznych już wówczas utworów poetyckich zamieściła „Biblioteka Warszawska”, w której redakcji zasiadali jego siostrzeńcy Aleksander i Adolf Kurtzowie (zob.), tamże znalazły się w l. 1842–3 żywo i ciekawie pisane Szkice podróżnego w przelocie przez Europę w r. 1842, obejmujące jednakże tylko wrażenia z Galicji (m. in. opis kopalni soli w Wieliczce) i Wiednia. Szkice te świadczą o wielostronnych zainteresowaniach autora (także muzycznych), a nadto o jego kulcie nauki i gospodarności. Z drukowanych później prac O-ego na uwagę zasługuje artykuł Żytomierz i jego teatr, jest temu lat trzydzieści, a teraz („Gaz. Warsz.” 1858 nr 225–6, 243) dowodzący stale żywej pasji teatralnej. W rękopisie pozostawił pamiętniki. O. zmarł 6 X 1865 w Tychomlu.

Żonaty z nie znaną z nazwiska panieńskiego Pauliną (zaprzyjaźnioną z Salomeą Bécu), miał z nią, m. in., syna Kazimierza i córkę (Marię?), zamężną Roguską.

Nowy Korbut, V, VI cz. 2 (bibliogr., wykaz krypt.); Słown. Geogr., XII 691; Boniecki, XII; – Chmielowski P., Historia literatury polskiej, W. 1900 III 73–5; Dłuska M., Kuryś T., Sylabotonizm, Wr. 1957 (Poetyka. Zarys encyklopedyczny. Dział III t. 4); [Heppen J.], Nekrologia z drugiego półrocza 1865 r., „Tyg. Illustr.” 1866 nr 329 s. 22; Kamionka-Straszakowa J., Nasz naród jak lawa, W. 1974; [Królikowski J. F.] J. F. Kr., Kilka słów do piszących wierszem miarowym, „Pam. Warsz.” 1818 t. 10 s. 391–8; tenże, Prozodia polska…, P. 1821; Pszczołowska L., Rym, Wr. 1972 (Poetyka. Zarys encyklopedyczny. Dział III t. 2 cz. 2 z. 1); – Fredro A., Pisma wszystkie, T. 14: Korespondencja, W. 1976; – „Kur. Warsz.” 1865 nr 265 s. 1378.

Rościsław Skręt