Szczygielski Stanisław (ok. 1616 – ok. 1687), benedyktyn, opat klasztoru w Starych Trokach, historiograf.
Był drugim synem Jana Scypiona, dziedzica Dębników i Kruszowic koło Łukowa w woj. lubelskim. Miał braci Baltazara i Franciszka. Być może jego stryjem był Mikołaj Szczygielski (zm. 1655), mnich tyniecki, skarbnik i podprzeor opactwa.
W r. 1630 zapisał się S. na Uniw. Krak. Zapewne w r. 1643 wstąpił do nowicjatu opactwa w Tyńcu, a 2 VII r.n. złożył profesję zakonną. Edukację kontynuował w Akad. Wil. i 24 XI 1649 otrzymał doktorat z nauk wyzwolonych i filozofii. Być może przebywał przez pewien czas w zależnym od Tyńca opactwie w Starych Trokach, znał bowiem tamtejszego opata, Stanisława Kobierzyckiego, jako mistrza nowicjatu z Tyńca. Przypuszczalnie w Starych Trokach przyjął święcenia kapłańskie. W l. 1654–5 był wikariuszem i kapelanem bractwa szkaplerznego w zależnej od Tyńca prepozyturze w Kościelnej Wsi koło Kalisza. W r. 1655 wyjechał do Pragi i zamieszkał w benedyktyńskim opactwie Emaus, gdzie spędził dwa lata. W tym okresie zetknął się z Janem Caramuelem-Lobkowitzem, zwierzchnikiem kilku klasztorów benedyktyńskich (m.in. w Wiedniu) i wikariuszem generalnym diec. praskiej, który wywarł znaczny wpływ na jego formację intelektualną i duchową, m.in. zaszczepił mu zainteresowanie przeszłością. Możliwe, że podczas pobytu w Pradze odwiedzał S. klasztory austriackie lub studiował w Salzburgu, bowiem w swych późniejszych dziełach podawał dość szczegółowe informacje o kościołach i zakonach w Austrii.
Przypuszczalnie pod koniec l. pięćdziesiątych wrócił S. do Tyńca; w r. 1661 został tam magistrem nowicjatu. Opublikował pracę poświęconą kultowi maryjnemu w Tuchowie Illibatae semel Matris [...] mirabilium symbola (Cracoviae 1661, wyd. 2 pt. Fons signatum irrigua miraculorum scaturigine exundans, Cracoviae 1695). Dn. 10 XII 1662 otrzymał nominację na prepozyta zależnego od Tyńca klasztoru w Tuchowie; z okazji objęcia tego urzędu Kandyd Zaleski dedykował mu panegiryk „Honos admodum [...] Stanislao Sczygielski [...] circa primus ad praeposituram Tuchoviensem ingressu” (Cracoviae 1663). Prepozytem tamże był S. do poł. r. 1667. Tymczasowo w r. 1664 i 1. poł. r. 1665 sprawował również urząd przeora i kustosza opactwa tynieckiego. Zapewne w 2. poł. r. 1667 został mianowany bibliotekarzem klasztoru w Tyńcu oraz lektorem teologii moralnej w klasztornym studium teologii; w r. 1669 był również kanclerzem opactwa.
W l. sześćdziesiątych prowadził S. intensywną pracę badawczą i pisarską. W r. 1663 wydał dzieło pt. Aquila Polono-Benedictina (Cracoviae), w którym zawarł syntezę dziejów benedyktyńskich w Europie, obszerne kalendarium historii polskich opactw oraz opis fundacji poszczególnych klasztorów. W dalszej części pracy zamieścił biogramy benedyktyńskich świętych, wykład na temat idei studium monastycznego oraz przegląd praw i zwyczajów poszczególnych kongregacji klasztorów benedyktyńskich. Uzupełnieniem Aquili było Calendarium Benedictinum e Menologio sanctorum (Cracoviae 1663), wyliczające imiona świętych, błogosławionych i sławnych członków zakonu. W r. 1665 wydał S. dzieło Lobkowitza „Demonstratio catholica [...] fidei” (Cracoviae), a w r. 1668 opublikował Series et notitia Trocensium abbatum... (Cracoviae), dedykowane Kobierzyckiemu, którego biogram zamieścił na końcu pracy. Opracował też Tinecia seu historia monasterii Tinecensis (Cracoviae 1668), zawierające w czterech księgach życiorysy opatów tynieckich od Arona do Hieronima Lubomirskiego, edycje dokumentów i zwyczajników, wykazy sołectw i majętności klasztornych wraz z uzasadnieniem prawa do ich posiadania oraz spisy dobrodziejów opactwa. Mimo mankamentów tego dzieła, zwłaszcza niekompletności listy opatów, było ono pierwszą próbą całościowego przedstawienia historii Tyńca. Wobec zniszczenia w XIX w. tynieckiego archiwum klasztornego, zamieszczone w Tinecia... dokumenty pozostają jedynym dostępnym przekazem źródłowym. W r. 1668 ukazał się poświęcony benedyktyńskiej duchowości Catechismus monasticus (Cracoviae, wyd. 2, Bambergae 1713), a w r. 1669 Pharus benedictina (Cracoviae), zawierający żywot św. Benedykta, objaśnienia jego reguły oraz wykaz świętych papieży benedyktyńskich i przywilejów duchowych zakonu. Dydaktyczne i moralizatorskie pisarstwo S-ego powstało w kręgu klasztornego studium teologii i akcentowało potrzebę poznawania tradycji zakonu, traktowanej jako podstawa kształcenia prawdziwej pobożności.
W poł. r. 1670 został S. wybrany na koadiutora Kobierzyckiego, opata w Starych Trokach, będącego jednocześnie prepozytem zależnego od Trok klasztoru w Piwoszunach. Wracając do tematyki maryjnej, S. wydał Aprobację obrazu N.P. Maryi w Wilnie (Wil. 1670) i zapewne w maju 1671 wyjechał na Litwę. Po śmierci Kobierzyckiego 6 IV 1676 objął po nim zarząd klasztorów w Starych Trokach i Piwoszunach. Ogłosił wówczas książeczkę o maryjnej pobożności i antyfonie „Salve Regina” pt. Adorea Mariana (Vilnae 1676). Zajął się też publicystyką, występując w broszurze Casus propositus cum sua resolutione ([b.m.w.] 1677?) oraz pracy Liber penthicus de commendatariis regularium praelatis... (Vilnae 1681) przeciw praktykowanej wówczas komendzie, czyli mianowaniu przez króla na urzędy opackie osób świeckich lub duchownych spoza danego zgromadzenia; domagał się powrotu do praktyki wybierania opatów przez zakonników. Ogłosił „Regułę św. Ojca Benedykta [...] teraz pilniej niż kiedy przełożoną” (Wil. 1677), dodając od siebie pouczenia dla mnichów. Opublikował też przekład anonimowych żywotów czterech świętych benedyktyńskich, Benedykta, Maura, Placyda i Scholastyki, „O żywocie i cudach s. Benedykta opata...” (Wil. 1683).
Dn. 5 IV 1685 zapisał S. kamedułom z Pożajścia 2 tys. złp., polecając cotygodniowe odprawianie mszy za jego duszę. Miesiąc później złożył rezygnację z obu piastowanych urzędów i przeniósł się do prepozytury w Piwoszunach, gdzie zmarł między r. 1685 a 1687 (w źródłach występują różne daty). Biogram S-ego spisał w 2. poł. XVIII w. kontynuator jego prac historiograficznych, Odo Kontenowicz, tyniecki podprzeor i równocześnie prepozyt w Tuchowie. Wg Jana Daniela Janockiego S. pozostawił w rękopisie historię benedyktyńskiego klasztoru płockiego.
Enc. Kośc., XXVII; Enc. Wiedzy o Książce; E s treicher, XXX; Hist. Nauki Pol., VI; Niesiecki, VIII; Series et notitia Trocensium abbatum ordinis s. Benedicti, Oprac. R. Witkowski, „Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia Historica” T. 9: 2003 s. 301–29; Słown. Pol. Teologów Katol., IV; – Bieliński, Uniw. Wil., III; Galoch Z., Prepozytura benedyktyńska w Tuchowie 1460–1821, Kr. 2004 s. 40–1; Kętrzyński W., Tynecya x. Stanisława Szczygielskiego, „Przew. Nauk. i Liter” T. 2: 1874 s. 47–56, 135–44; Piechnik L., Rozkwit Akademii Wileńskiej w latach 1600–1655, Rzym 1983 s. 112, 192; Sczaniecki P., Benedyktyni polscy. Zbiór szkiców i opowiadań, Kr. 1989 s. 272–6; tenże, „Qualis debeat Abbas esse” w świetle pism O. Stanisława Szczygielskiego, w: Benedyktyni tynieccy w średniowieczu. Materiały z sesji naukowej, Wawel–Tyniec 13–15 października 1994, Red. K. Żurowska, Kr. 1995 s. 93–8; Szołdrski W., Historia kościoła i cudownego obrazu Najświętszej Panny w Tuchowie, Cieszyn 1920 s. 56–62, 190; Urban W., Losy wychowanków Akademii Krakowskiej w drugiej połowie XVI i pierwszej połowie XVII wieku. Studium statystyczne, w: Studia z dziejów młodzieży Uniwersytetu Krakowskiego w dobie renesansu, Red. K. Lepszy, Kr. 1964 s. 188–9; – Album stud. Univ. Crac., III 129; – AGAD: sygn. AB rkp. 615 k. 187, 191v, 202–3v, 206–7, Mater. Geneal. W. Wielądka, nr 57 teka V s. 152–7; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Castr. Crac., sygn. 454 s. 574–5; Arch. Diec. we Włocławku: Kościelna Wieś, Liber Copulatorum 2, k. 12; B. Benedyktynów w Tyńcu: Mater. P. Sczanieckiego do dziejów benedyktynów pol.; B. Jag.: rkp. 5281 k. 27v, 46, 51, 53v–4, rkp. 6222 k. 159v–60v; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 4967; B. Ossol.: rkp. 1624 k. 465; B. Wyższego Sem. Duchownego w Tarnowie: rkp. 2428 Acc.
Tomasz Gronowski