Szantroch (Schantroch) Tadeusz Mieczysław, pseud. i krypt.: Leszczot, T. Sz., Tad. Sz. (1888–1942), poeta, literat, pedagog.
Ur. 19 IV w Tarnopolu, był synem Rudolfa Schantrocha (1857–1929), nauczyciela w I Gimnazjum w Tarnowie, radcy szkolnego, oraz Walentyny z Nowakowskich (1856–1928). Miał czworo rodzeństwa: Władysława (1889–1967), nauczyciela-germanistę w II Gimnazjum im. Hetmana Jana Tarnowskiego w Tarnowie, Jadwigę (1891–1967), żonę Bolesława Skwarczyńskiego, przemysłowca, Zygmunta (zob.) oraz Stefanię (1899–1900).
W l. 1898–1905 uczęszczał S. do I Gimnazjum w Tarnowie; od r. 1905 był uczniem Zakładu Wychowawczo-Naukowego Jezuitów w Bąkowicach pod Chyrowem, a następnie Gimnazjum Wyższego w Nowym Sączu, gdzie w r. 1906 uzyskał świadectwo dojrzałości. Od t.r. kontynuował edukację na Wydz. Filozoficznym uniw. w Wiedniu, ale przerwał studia po pierwszym semestrze i zgodnie z sugestiami matki przeniósł się do Krakowa. Debiutował tomem Poezje (Kr. 1906), wydanym nakładem własnym, a jego wiersz W jesienny dzień ukazał się jako słowa piosenki z nutami, do muzyki Bolesława Wallek-Walewskiego (Kr. 1908). Od kwietnia 1907 studiował na Wydz. Lekarskim UJ. W październiku t.r. przeniósł się na polonistykę na tamtejszym Wydz. Filozoficznym, gdzie w lutym 1909 poznał Emila Zegadłowicza, z którym niebawem się zaprzyjaźnił. W r. 1909 zaangażował się w działania młodzieży uniwersyteckiej związane z zamiarem sprowadzenia prochów Juliusza Słowackiego na Wawel; miał w tej sprawie publiczne wystąpienie („Gaz. Tarnowska” nr 23) oraz ogłosił tamże (nr 29) wiersz dedykowany Słowackiemu pt. Powstałeś z mroku... Utwory poetyckie publikował również w tarnowskim dwutygodniku „Pogoń” (1909), czasopismach: lwowskich „Widnokręgi” (1910) i „Gazeta Wieczorna” (1911) oraz krakowskich, dzienniku demokratów „Nowa Reforma” (1910–12) i miesięczniku kulturalnym „Rydwan” (1912). Dn. 15 V 1912 uzyskał absolutorium na UJ i odbył roczną obowiązkową służbę wojskową w armii austro-węgierskiej. W r. 1913 podjął pracę nauczyciela w gimnazjum w Trembowli.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej S. został zmobilizowany w Krakowie i 15 VIII 1914 wyruszył na front jako żołnierz 4. baonu 13. pp z Krakowa. W okolicach Tarnowa został niebawem ranny („Kur. Pol.” 1914 nr 10). W r. 1915 znalazł się w kadrze dowódczej 3. komp. marszowej 7. baonu marszowego 13. pp. Pisane w tym okresie wiersze publikował w „Ilustrowanym Tygodniku Polskim” (1915), „Wiadomościach Polskich” (1916–18) i ponownie „Nowej Reformie” (1916–18), a ponadto w „Dzienniku Narodowym” (1917) i „Wiedeńskim Kurierze Polskim” (1917). Nakładem Centralnego Biura Wydawnictw Naczelnego Komitetu Narodowego wydał dwa tomy poetyckie Z lutni żołnierza (Kr. 1916) oraz W zorzach krwi (Kr. 1918), które były lirycznym zapisem szlaku bojowego. Dosłużył się stopnia porucznika. W wyniku ran odniesionych w r. 1917 na froncie rosyjskim został inwalidą wojennym (stracił oko). Dn. 31 X 1918 wziął udział w wyzwalaniu Krakowa (31 X 1924, w szóstą rocznicę wyzwolenia, został odznaczony Srebrnym Krzyżem Pamiątkowym). W listopadzie 1918 objął dowództwo 2. baonu 8. pp. WP. T.r. założył w Krakowie Związek Inwalidów Wojennych RP. W l. 1918–19 ogłaszał wiersze w krakowskim tygodniku literacko-artystycznym „Maski”; do jego wiersza Pieśń inwalidów skomponował muzykę Józef Edmund Titz (Kr. po r. 1918). S. wziął udział w wojnie polsko-sowieckiej 1920 r., w której ponownie został ranny. W r. 1921 przeniesiono go do rezerwy w stopniu kapitana.
W l. 1921–2 jako dyplomowany nauczyciel pracował S. w Państw. Gimnazjum w Mielcu. W okresie 1 IX – 14 XII 1922 uczył języka niemieckiego w Państw. Gimnazjum im. Króla Kazimierza Wielkiego w Bochni. Przeniesiony do Gimnazjum im. Tadeusza Kościuszki w Myślenicach, uczył od 1 IV 1923 historii i języka polskiego. Współpracował z wydawanym przez PPS i redagowanym przez Adama Ciołkosza krakowskim czasopismem młodzieżowym „Płomienie”; opublikował w nim m.in. wiersz Wychyli się już wnet (1923 nr 1). W r. 1924 zamieszkał w Wadowicach, gdzie objął posadę nauczyciela języków polskiego i niemieckiego oraz kultury klasycznej i psychologii w Państw. Gimnazjum im. Marcina Wadowity. Odnowił kontakty z Zegadłowiczem i t.r. został członkiem regionalistycznej grupy poetyckiej «Czartak». Opublikował zbiór wierszy Cyklady. Poezje 1907–1924 (Wadowice–Kr. 1924), na który złożyły się cykle, m.in. Wyspy szczęśliwe, Rok 1918 i Kraków oraz przekłady utworów F. Jammesa, R. Huch i P. Zecha. W opracowanej przez Zegadłowicza publikacji „Dziewiętnasty marca MCMXXIV. Wirydarz literacki na cześć Józefa Piłsudskiego wydany staraniem Związku Strzeleckiego w Grodnie” (Wadowice 1924) opublikował wiersze, szkic o przyjacielu legioniście Kazimierzu Bereżyńskim, oraz wspomnienia z r. 1916 pt. Z kroniki wielkiej wojny. Był współtwórcą drugiego numeru czasopisma „Czartak” (W. 1925 [1924]), w którym ogłosił siedem wierszy (m.in. Droga, zamieszczony także w powieści Zegadłowicza „Cień nad falami”, P. 1929, Buki na Leskowcu i Wieczór pod Babią Górą) oraz Glosę o mitach, faktach i możliwościach, stanowiącą autokomentarz do własnej twórczości. W r. 1925 pisał recenzje teatralne do „Listów z Teatru”, m.in. w numerze piątym recenzował wystawienie sztuki Zegadłowicza „Noc św. Jana Ewangelisty”. W r. 1926 uczył języka polskiego w wadowickim Miejskim Seminarium Nauczycielskim Żeńskim. Pisał o sztukach plastycznych do krakowskiego organu Związku Zawodowego Literatów Polskich (ZZLP), „Gazety Literackiej”, m.in. III Wystawa „Jednoroga” (1926 nr 8). Po r. 1926 został członkiem BBWR. Wraz z Zegadłowiczem i emerytowanym gen. Juliuszem Bijakiem utworzył w r. 1927 w Wadowicach terenowe koło Oddz. Babiogórskiego Polskiego Tow. Tatrzańskiego i pełnił w nim funkcję sekretarza (od r. 1929 członka Zarządu). W r. 1927 współpracował z prasą krakowską: „Głosem Narodu” oraz „Kurierem Literacko-Naukowym” dodatkiem do „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”. W „Jednodniówce Syndykatu Dziennikarzy” (Kr., styczeń 1927), wydanej na cele budowy domu wypoczynkowego i uzdrowiskowego w Makowie, opublikował wiersz W ponikiewskiej dolinie. Wraz z członkami grupy «Czartak» uczestniczył 28 VI t.r. w uroczystościach pogrzebowych Słowackiego na Wawelu. Razem z Zegadłowiczem reprezentował «Czartak» 8–10 VI 1928 na pierwszym zjeździe poetów, zorganizowanym przez Ludwika Hieronima Morstina w Pławowicach; wziął udział również w drugim zjeździe (23–25 VI 1929). Redagował numer trzeci „Czartaka” (Kr. 1928), w którym zamieścił jedenaście wierszy (m.in. Wieczór w górach, W Pieninach, W kolibie starego bacy). Poezja S-a, chociaż nie wolna od konwencji młodopolskich, zbudowana była wokół oryginalnych pomysłów z realiami topograficznymi Beskidów i odznaczała się osobistym tonem.
W r. szk. 1928/9 był S. nauczycielem języka polskiego w wadowickim Prywatnym Gimnazjum Karmelitów Bosych. W r. 1929 przygotowywał numer czwarty „Czartaka”, który jednak nie został wydany. Przyjaźń z Zegadłowiczem znalazła wyraz w dedykowanym S-owi cyklu poezji „Sierpień” (E. Zegadłowicz, „Dęby pod pełnią”, W. 1929). Dzięki staraniom przebywającego w Poznaniu Zegadłowicza podjął S. t.r. współpracę z poznańską rozgłośnią Polskiego Radia; wygłosił m.in. audycje: o wycieczce Zegadłowicza na Czarnohorę (29 VII), Poeci Czartaka, Beskid w poezji i Plastyka młodego Krakowa (28–30 VIII). Publikował również w poznańskich czasopismach: „Tęcza” (1928–9) i „Świat Kulis” (1929–30).
W r. 1930 przeniósł się S. do Krakowa, gdzie podjął pracę nauczyciela języka polskiego i niemieckiego, historii oraz propedeutyki filozofii w III Gimnazjum im. Króla Jana III Sobieskiego. Od t.r. współpracował z krakowską rozgłośnią Polskiego Radia; wygłosił m.in. audycje: Kraków – sierpień 1914 (6 VIII 1930), Na Połoniny Czarnohory – film pejzażowy (15 VIII t.r.) oraz Zielone Święta u Zegadłowicza (10 VI 1933). W l. 1930–1 publikował w „Czasie”. Należał do krakowskiego oddziału ZZLP (w r. 1932 był członkiem Zarządu). Był również członkiem krakowskiego Koła Tow. Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych. Od r. 1933 współpracował z eksperymentalnym teatrem plastyków «Cricot». W l. 1932–4 był członkiem komitetu redakcyjnego „Gazety Literackiej”. Podczas uroczystości 25-lecia pracy artystycznej Zegadłowicza w Gorzeniu Górnym (pow. wadowicki) wygłosił (4 lub 5 VI 1933) w imieniu krakowskiego oddziału ZZLP okolicznościową mowę. W l. 1932–4 był członkiem komitetu redakcyjnego „Gazety Literackiej”; ogłaszał w niej wiersze (m.in. Akropolis S. Wyspiańskiego, 1933 nr 3) oraz artykuły krytycznoliterackie (m.in. Idziemy dalej, 1933 nr 9, poświęcony grupie «Czartak»). W r. 1935 opublikował tom Po czabańskim gościńcu (Kr.), na który złożyły się wiersze z dwóch numerów „Czartaka” oraz sześć nowych cykli. Jego poezja l. trzydziestych (wiersz Krajobraz muzyczny) ponownie zainspirowała Wallek-Walewskiego do napisania muzyki. Kontynuował współpracę z „Kurierem Literacko-Naukowym” (1935–7) i „Czasem” (1937–8). Razem z Czesławem Nablem redagował w listopadzie 1938 biuletyn Pow. Koła Związku Inwalidów RP w Krakowie pt. „20 lat Odrodzonego Państwa Polskiego: 11 XI 18 – 11 XI 38”; zamieścił w nim artykuł wstępny Bogarodzica, Dziewica. W krakowskiej siedzibie Związku Inwalidów RP wygłosił w r. 1938 prelekcję Kraków 20 lat temu. Ze wspomnień naocznego świadka (Przyboś K., Dwie relacje Tadeusza Szantrocha o Krakowie 31 października 1918 roku, „Roczn. Krak.” T. 53: 1987). W dowód uznania dla jego pracy pedagogicznej absolwenci krakowskiego III Gimnazjum ofiarowali mu w r. 1938 rękopiśmienną księgę pamiątkową pt. „Droga ośmiu lat”.
Po wybuchu drugiej wojny światowej, we wrześniu 1939, zgłosił się S. do WP i został korespondentem wojennym Armii «Kraków»; funkcji tej nie zdążył jednak objąć. W czasie okupacji niemieckiej podjął działalność konspiracyjną w ZWZ i w stopniu majora został oficerem wywiadu II Odcinka Komendy Obszaru IV (pseud. Orsza); współdziałał też z prasą podziemną i brał udział w tajnym nauczaniu. Jako przedstawiciel ZWZ uczestniczył jesienią 1940 w rozmowach z ludowcami, w celu nawiązania współpracy. Dn. 22 V 1941 został aresztowany przez Gestapo i osadzony w krakowskim więzieniu przy ul. Montelupich; przeniesiony do więzienia przy ul. Pomorskiej, został 20 VIII t.r. przetransportowany do obozu koncentracyjnego w Auschwitz (nr 20106, więzień polityczny bloku XI). Zginął tam 23 III 1942. Symboliczny grób S-a znajduje się na Starym Cmentarzu w Tarnowie, w grobowcu rodzinnym (kw. XX).
W małżeństwie z Józefą Wandą z domu Utschik (1901–1970) miał S. trzy córki: Maurę (1923–1993), Annę (1925–1989), zamężną Miszke, lekarza okulistę, i Krystynę (ur. 1929), zamężną Wąchalewską.
Portret S-a i Zegadłowicza w pokoju balkonowym, olej., przez Jana Hrynkowskiego w Muz. Emila Zegadłowicza w Gorzeniu Górnym; Reprod. portretu przez Hrynkowskiego, w: „Czartak” 1925 [1924] z. 1; toż przez Zbigniewa Pronaszkę, w: tamże 1928 nr 3; Liczne fot. S-a, m.in. z żoną po premierze „Lampki oliwnej” (Kr. 31 V 1924), z okazji jubileuszu 25-lecia pracy artystycznej Emila Zegadłowicza (Gorzeń Górny, czerwiec 1933), w: tamże; – Literatura Pol. Enc., II; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Słown. pseudonimów, IV; Sypek A., Alejami Starego Cmentarza, Tarnów 2005; Współcz. pol. pisarze, VIII; – Bartelski L. M., Pieśń niepodległa. Pisarze i wydarzenia 1939–1942, Kr. 1988; Brzoza C., Kraków między wojnami. Kalendarium 28 X 1918 – 6 IX 1939, Kr. 1998; Jarocki R., Widzieć jasno bez zachwytu, W. 1982; Księga pamiątkowa III Gimnazjum obecnie II Liceum im. Króla Jana Sobieskiego w Krakowie, Kr. 1958; Marczyk M., Żołnierz, poeta, pedagog, „Życie Liter.” 1985 nr 29 (błędy); Rozkwitały pąki białych róż, Oprac. A. Romanowski, W. 1990 I 374–8, II 80, 191; Tadeusza Szantrocha trzy audycje radiowe z lat 1929–1933, Oprac. K. Przyboś, „Pam. Liter.” 1987 z. 3 (błędy); Wójcik M., Pan na Gorzeniu, Kielce 2005; – Iwaszkiewicz J., Marginalia, W. 1993; Kozikowski E., Portret Zegadłowicza bez ramy. Opowieść biograficzna na tle wspomnień osobistych, W. 1966 (fot.); Kudliński T., Młodości mej stolica, W. 1970; Listy Emila Zegadłowicza do Tadeusza Szantrocha z lat 1924–1933, Oprac. J. Dużyk, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 10: 1964; Wielkie rzeczy zrozumienie. Korespondencja Jerzego, Witolda i Wandy Hulewiczów z Emilem Zegadłowiczem, Oprac. M. Wójcik, W. 2008; Zechenter W., Upływa szybko życie, Kr. 1975 I; – Informacje wnuczki S-a, Małgorzaty z Wąchalewskich Przyboś z Kr., Jana Witka z Bochni i Adama Spytkowskiego z Myślenic.
Mirosław Wójcik