Szantroch (Schantroch) Zygmunt, pseud. Zygmunt Zyblicz (1894–1940), lekarz anatom, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Ur. 29 IV w Samborze, był synem Rudolfa Schantrocha (1857–1929) i Walentyny z Nowakowskich (1856–1928), młodszym bratem Tadeusza Mieczysława (zob., tu informacje o ojcu i rodzeństwie).
S. uczęszczał do I Gimnazjum w Tarnowie, gdzie pod pseud. Zygmunt Zyblicz należał do konspiracyjnej, paramilitarnej Drużyny Strzeleckiej. Po zdaniu z wyróżnieniem matury w r. 1912 podjął studia lekarskie na UJ; w Krakowie kontynuował działalność w Tow. Strzeleckim. Powołany 1 VII 1913 do służby w 56. pp armii austro-węgierskiej, wyreklamował się w październiku t.r. Po wybuchu pierwszej wojny światowej zgłosił się do Legionów Polskich i 16 VIII 1914 otrzymał przydział do służby sanitarnej przy Komisji Wojskowej Legionów Polskich w Tarnowie. Urlopowany 26 I 1915 z powodu choroby, został ponownie wcielony 25 VI t.r. do armii austro-węgierskiej; służył tam jako lekarz pomocniczy, najpierw w 57. pp (do 1 VI 1917), a potem w szpitalu w Nowym Sączu (do 20 XII t.r.), awansowany w październiku na chorążego. W r. 1918 kierował kolumną sanitarną szpitala polowego w okolicach Kowla na Wołyniu. Dn. 28 X t.r. zakończył służbę w armii austro-węgierskiej i już 1 XI wstąpił do tworzonego WP. Został lekarzem batalionowym 5. Baonu Sanitarnego w Krakowie w randze podporucznika, pracując krótko w Szpitalu Załogi Kraków, a następnie w oddziale wewnętrznym Szpitala Wojskowego w Tarnowie i Szpitalu Okręgowym w Przemyślu. W okresie 1 I 1919 – 1 IV 1920 odbywał służbę w baonie zapasowym 37. pp w Łęczycy, a od kwietnia do lipca 1920 przebywał na kursie medyków wojskowych w Krakowie. Skierowany w 2. poł. sierpnia t.r. na front polsko-sowiecki, służył jako lekarz batalionowy 167. pp, a od września – 157. pp. W styczniu 1921 przeniesiono go do rezerwy w stopniu porucznika.
S. kontynuował studia lekarskie na UJ i równocześnie pracował jako demonstrator, a od 1 X 1921 młodszy asystent w Katedrze Anatomii Opisowej u Kazimierza Kostaneckiego. Dn. 1 VII 1922 uzyskał absolutorium. W l. 1922–3 działał w Tow. Biblioteki i Bratniej Pomocy Medyków UJ. Brał udział w pracach nad przygotowaniem trzeciego wydania drugiego tomu „Anatomii człowieka” Adama Bochenka (Kr. 1927). Opisał należący do układu nerwowego autonomicznego nerw jelitowy u ptaków oraz wykazał jego pochodzenie, podobnie jak mięśniówki gładkiej jelita, z komórek mezodermy trzewnej – splanchnopleury (Morphologie des Darmnerven beim Hühnchen, „Bulletin International de l’Académie Polonaise des Sciences et Lettres. Classe des Sciences Mathématiques et Naturelles. Série B. Sciences Naturelles” 1927 nr 3). W artykule Über ein vesikales Nervengeflecht bei Hühnerembryonen („Journal für Psychologie und Neurologie” Bd. 37: 1929 H. 5–6) przedstawił morfologię splotu pęcherzowego. Dn. 9 V 1928 otrzymał dyplom doktora wszech nauk lekarskich i awansował na starszego asystenta. Ogłosił prace o wadach układu moczopłciowego i dystalnego odcinka przewodu pokarmowego w aspekcie rozwoju embrionalnego: Vesica gigantea (in foetu) („Ginekologia Pol.” T. 8: 1929 z. 7–9, wspólnie z Józefem Szymanowiczem) oraz Un cas de malformations congénitales de l’intestin postérieur et de l’appareil uro-génital („Archives d’Anatomie, d’Histologie et d’Embryologie” Vol. 11: 1930). Dn. 23 VI 1930 habilitował się i t.r. otrzymał docenturę na podstawie pracy Histogeneza zwojów nerwowych serca („Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. PAU”, Dz. B, T. 29: 1930 nr 2), w której opisał kolejność rozwoju ontogenetycznego zwojów nerwowych serca oraz ich związek z naczyniami serca. Wykład habilitacyjny pt. Współczesne poglądy na budowę i czynności układu współczulnego opublikował w „Polskiej Gazecie Lekarskiej” (R. 10: 1931 nr 11). Jako stypendysta Fundacji Rockefellera przebywał w l. 1931–2 w Turynie, zapoznając się ze sztuczną hodowlą tkanek, oraz Paryżu, gdzie zajmował się embriologią doświadczalną. Następnie dzięki stypendium Funduszu Kultury Narodowej kontynuował badania nad układem nerwowym współczulnym w Neapolu oraz Roscoff (Francja), a w l. 1934–5 podobnie obserwował sztuczną hodowlę tkanek, tym razem na wyspie Helgoland. Opublikował w tym czasie wyniki swych badań nad zawartością tłuszczu w komórkach różnych tkanek (Untersuchungen über den Fettgehalt embryonaler Gewebe, „Anatomische Anzeiger” Bd. 75: 1932 nr 1–3) oraz nad zmianami zachodzącymi w komórkach zwojowych układu współczulnego i ich wypustkach, rozgałęzieniach i połączeniach (Beobachtungen an den Kulturen des Sympathicus. Ergebnisse der Züchtung des Remakschen Darmnerven, „Archiv für experimentelle Zellforschung besonders Gewebezüchtung” Bd. 14: 1933). Na IV Zjeździe Polskiego Tow. Anatomiczno-Zoologicznego, który odbył się w ramach XIV Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich w Poznaniu (11–15 IX 1933), wygłosił referat Struktura i znaczenie morfologiczne komórek koszyczkowych w zwoju współczulnym szyjnym („Pamiętnik XIV Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich”, P. 1933 I). Od r. 1935 był stałym referentem polskich prac naukowych do „Anatomischer Bericht”.
Dn. 4 IV 1936 został S. profesorem nadzwycz. i po przejściu Kostaneckiego na emeryturę objął 1 V t.r. Katedrę Anatomii Opisowej. Wykładał anatomię prawidłową, opisową i topograficzną. Z ramienia Senatu UJ był kuratorem Koła Medyków Żydowskich, powstałego po usunięciu studentów Żydów z Bratniej Pomocy Medyków UJ i zatwierdzonego przez Senat UJ 26 V 1936; w swej katedrze kategorycznie zakazał antysemickich ekscesów. W kwietniu 1939 otrzymał zaproszenie do objęcia Katedry Anatomii na uniw. w Toronto, ale odmówił jej przyjęcia. Dn. 9 VI t.r. został wybrany na członka korespondenta PAU. W ramach stypendium PAU podjął w Stacji Morskiej na Helu badania nad układem nerwowym współczulnym u ryb; opublikował wtedy pracę Z badań nad morfologią elementów nerwowych. Wielkość komórek nerwowych ze szczególnym uwzględnieniem neuronów współczulnych („Med. i Przyr.” R. 3: 1939 nr 1). Badania S-a miały charakter interdyscyplinarny; łączyły anatomię, histologię, embriologię, fizjologię i patologię. S. zajmował się też opracowaniem nowych metod technicznych do badań mikroskopowych preparatów anatomicznych i embrionalnych. Wykorzystywał w badaniach sztuczną hodowlę tkanek. Przygotowywał podręcznik dotyczący anatomii porównawczej systemu nerwowego bezkręgowców i kręgowców.
Pod koniec sierpnia 1939 został S. powołany w stopniu kapitana do czynnej służby w WP z przydziałem do kadry zapasowej 5. Szpitala Okręgowego w Krakowie. Był komendantem kolumny sanitarnej działającej w okolicach Lwowa i Tarnopola. Po 17 IX t.r. dostał się do niewoli sowieckiej. W szpitalu w Tarnopolu pracował jako lekarz jeniecki i mimo namów kolegów nie podjął próby ucieczki. Następnie został osadzony w obozie jenieckim w Starobielsku; starania żony (w grudniu) o uwolnienie go za pośrednictwem Fundacji Rockefellera nie dały rezultatu. Przewieziony w kwietniu 1940 do Charkowa, został zamordowany w tamtejszej siedzibie NKWD; pochowano go w zbiorowej mogile w lesie we wsi Piatichatki. S. był odznaczony Medalem za wojnę 1918–1921, Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości, Medalem Niepodległości (1932) oraz Brązowym i Srebrnym Krzyżami Zasługi (1938).
W zawartym 19 XI 1921 w Łodzi małżeństwie z Marianną (Marią) Klarą Wiktorią z Wieczorków (zm. 1973) miał S. córkę Zofię Jadwigę Danutę (ur. 1922), 1.v. Białek, 2.v. Reklińską. Żona i córka mieszkały po wojnie w Myślenicach.
Imienne tabliczki poświęcone S-owi, jako ofierze zbrodni stalinowskiej, zostały umieszczone na Ścianie Pamięci w kościele garnizonowym p. wezw. św. Agnieszki w Krakowie oraz kościele p. wezw. św. Jakuba Starszego w Myślenicach. Jego imię jest też wymienione na tablicy pamiątkowej w hallu Collegium Novum UJ, upamiętniającej ofiary stalinizmu wśród pracowników uczelni podczas drugiej wojny światowej. Na cmentarzu ofiar totalitaryzmu w Charkowie – Piatichatkach odsłonięto w r. 2000 pomnik, na którym pod nr 2766 znajduje się tabliczka epitafijna S-a.
Portret przez Janinę Rapf-Słowikowską z r. 1974 w Katedrze Anatomii Collegium Medicum UJ; Fot. w Mater. Red. PSB; – Biogramy uczonych pol., Cz. VI z. 2; Bolechowski A., Pierzchała H., Losy polskich pracowników nauki w latach 1939–1945. Straty osobowe, Wr. 1989 s. 144; Gliński, Słown. lek. i farmac., I (fot.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Nieciowa, Członkowie AU oraz PAU; Peretiatkowicz–Sobeski, Współcz. kultura pol.; Rozstrzelani w Charkowie. Alfabetyczny spis 3739 jeńców polskich ze Starobielska rozstrzelanych w kwietniu–maju 1940, według źródeł sowieckich i polskich, W. 1996 II 191; Słown. biogr. nauk med., II z. 2 (fot.); Śródka A., Uczeni polscy XIX–XX stulecia, W. 1998 IV (fot.); – Bilikiewicz T., Sieńkowski E., Rys historyczny anatomii, w: A. Bochenek, M. Reicher, Anatomia człowieka, W. 1999 II 31–2, 43; Dybiec, UJ; Gajda Z., O Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 2003 s. 83, 180, 182; Gawęda S., Uniwersytet Jagielloński w okresie II wojny światowej 1939–1945, Kr.–Wr. 1986 s. 237; Historia medycyny, Red. T. Brzeziński, W. 2006 s. 275; Kalbarczyk S., Polscy pracownicy nauki ofiary zbrodni sowieckich w latach II wojny światowej. Zamordowani. Więzieni. Deportowani, W. 2001 s. 56, 173–4, 202; Kohmann S., Zygmunt Szantroch (wspomnienia), „Folia Morphologica” T. 1: 1950 s. 188–90; Kohmann S. i in., Szkoła Kazimierza Kostaneckiego, tamże T. 28: 1969 z. 2 s. 123; Kosmala J., Zygmunt Szantroch. Życie i działalność naukowa, (praca doktorska z r. 2004 w B. Collegium Medicum UJ, bibliogr., fot.); Księga jubileuszowa z okazji 75-lecia Bratniej Pomocy Medyków Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1938 s. 192; Kuźmiński J. J., Lekarze polskich sił zbrojnych polegli – zaginięci podczas II wojny światowej, „Gaz. Lek.” 1992 nr 6 s. 21; Muszyński A., Lista katyńska. Jeńcy obozów Kozielsk, Ostaszków, Starobielsk, zaginięci w Rosji Sowieckiej, W. 1989 s. 168; Nekropolia katyńskie. Tu spoczywają lekarze, „Gaz. Lek.” 2000 nr 9 s. 42; Nowakowska-Zamachowska M., Zygmunt Szantroch – krakowski anatom okresu międzywojennego, „Przegl. Lek.” T. 57: 2000 nr 4 s. 241–3 (fot.); Polska Akademia Umiejętności 1872–1952. Nauki lekarskie, ścisłe, przyrodnicze i o Ziemi, Wr. 1974; Ruta Z., Ryś J., I Liceum Ogólnokształcące im. Kazimierza Brodzińskiego w Tarnowie do 1939 r., Kr. 1999 s. 141, 144, 147, 196, 200 (dot. ojca); Rybicki A., Uniwersytecka księga katyńska. Pamięci pracowników naukowych Uniwersytetu Jagiellońskiego zamordowanych wiosną 1940 r. przez NKWD, Kr. 2000 s. 119–30 (bibliogr., fot.); Sokłowska-Pituchowa J., Sylwetki kierowników Katedry Anatomii Opisowej i Topograficznej w Krakowie w minionym stuleciu, „Folia Morphologica” T. 28: 1969 z. 2 s. 118 (fot.); Sześćsetlecie medycyny krakowskiej, Kr. 1964 II 233–5 (fot.); Ślusarska J., Zygmunt Szantroch, „Wojsk. Przegl. Hist.” R. 34: 1989 nr 4 s. 323; Śródka A., Album lekarzy i farmaceutów polskich. Zygmunt Szantroch, „Arch. Hist. i Filoz. Med”. T. 53: 1990 z. 1–2 s. 63 (fot.); Tucholski J., Mord w Katyniu. Kozielsk. Ostaszków. Starobielsk. Lista ofiar, W. 1991; Walczak M., Ludzie nauki i nauczyciele podczas II wojny światowej. Księga strat osobowych, W. 1995; Wolski S., Stowarzyszenia młodzieży medycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego (1918–1939), „Przegl. Lek.” T. 50: 1993 nr 5/6 s. 190; Zając S., Kpt. prof. Zygmunt Szantroch (1894–1940), „Polska Zbrojna” R. 2: 1991 nr 113 s. 4; tenże, Pokój Wam. Ocalić od zapomnienia, Kr. 1994 s. 342–3; – Rocznik lekarski RP na l. 1933/4, W. 1933; toż na r. 1936, W. 1936; toż na r. 1938, W. 1938; Rocznik oficerów rezerwy, pospolitego ruszenia, w stanie spoczynku oraz weteranów powstania uczestników powstania narodowego 1863 r. 1925/1926, W. 1927 s. 49; Rocznik oficerski na r. 1923, W. 1923; Rocznik oficerski rezerwy na r. 1934, W.–Londyn 2003 s. 218, 764; „Roczn. PAU” 1938/9, Kr. 1945 s. LIV–LV (częściowa bibliogr.); Wachholz i in., Skład osobowy Wydz. Lek. i Farmac. UJ, Akad. Med.; – CAW: sygn. AP 1490, 17 IX 1932; – Mater. Red. PSB: Biogram S-a autorstwa Kazimierza Przybosia (częściowa bibliogr. prac); – Informacje wnuka, Wojciecha Reklińskiego z Myślenic.
Krzysztof Brożek