Stępowski Tadeusz, pseud. i krypt.: Alojzy Kos, Kalasanty Wypysiewski, Marek Wranica, Tomasz Walczak, T.S., T.St. (1908–1971), prozaik, publicysta, poeta, działacz społeczny.
Ur. 13 V w Woli Sernickiej (pow. lubartowski), w rodzinie chłopskiej, był synem Emila Walerego, oficjalisty rolnego, działacza chłopskiego, i Zofii z Pasteckich.
Podczas pierwszej wojny światowej ojca wcielono do armii rosyjskiej, a S. z rodziną został ewakuowany do Rosji. W l. 1916–17 przebywał w Kursku. Po repatriacji w r. 1918 rodzina S-ego osiadła w Niedziałkach koło Mławy. Od t.r. uczył się S. w Gimnazjum im. Joachima Lelewela w Warszawie, gdzie w r. 1926 zdał maturę. Z czasów szkolnych wyniósł zainteresowanie mitologią, historią oraz językami obcymi. Studia, które podjął w Państw. Wyższej Szkole Gospodarstwa Wiejskiego w Cieszynie, przerwał m.in. ze względu na neurotyczną wadę wymowy. Po powrocie do Niedziałek zajął się prowadzeniem ojcowskiego gospodarstwa; organizował tam ruch ludowy, współtworzył miejscowe Koła Młodzieży Wiejskiej. W sprawach związanych z działalnością kulturalną na wsi korespondował m.in. z Januszem Korczakiem, Tadeuszem Żeleńskim (Boyem) i Marią Rodziewiczówną. Od r. 1933 współpracował z „Rolnikiem Wielkopolskim” (w l. 1937–9 „Rolnik Polski”). W r. 1936 w warszawskim miesięczniku „Herold”, organie Kolegium Heraldycznego, opublikował artykuł Po słowie – czyn (nr 2), apelujący o zjednoczenie sił polskiej szlachty zagrożonej przez wpływy komunistycznej «czerwonej mafii». Od r. 1937 w „Rolniku Polskim” i „Kłosach” publikował reportaże, artykuły i korespondencje poświęcone m.in. problemom obrony polskości Mazur.
Po wybuchu drugiej wojny światowej, w r. 1939, S., na skutek donosów składanych okupantowi przez obywateli polskich pochodzenia niemieckiego, musiał opuścić Niedziałki. W l. 1941–2 przebywał w okolicach Warszawy, pracując jako robotnik drogowy na odcinku Mszczonów–Tarczyn, w l. 1942–5 był zatrudniony jako oficjalista rolny w majątku Druckich-Lubeckich w Bałtowie pod Iłżą. Po zakończeniu wojny osiadł w kwietniu 1945 w Ostródzie. Został tam podkomisarzem, a następnie komisarzem w miejscowym Urzędzie Ziemskim (potem także w Urzędzie Ziemskim w Piszu i Biskupcu Reszelskim). Jako członek PSL został w maju 1946 wybrany na stanowisko zastępcy sekretarza Zarządu Powiatowego PSL w Ostródzie. Przynależność do PSL uniemożliwiła mu pełnienie funkcji publicznych i w listopadzie 1947 zrezygnował z pracy w administracji państwowej. Mieszkając nadal w Ostródzie, dojeżdżał do Olsztyna, gdzie pracował przez rok w Spółdzielni Budownictwa Wiejskiego, a potem w Inspektoracie Kulturalno-Oświatowym Spółdzielni Wydawniczo-Oświatowej «Czytelnik». Od r. 1950 był zatrudniony jako inspektor księgarń Centrali Obrotu Księgarskiego «Dom Książki», następnie został oddelegowany do Wojewódzkiego Związku Gminnych Spółdzielni z poleceniem organizowania sprzedaży książek na wsiach (do r. 1953). W l. 1950–3 współpracował równocześnie z olsztyńską Delegaturą Państw. Inst. Sztuki, dokumentując folklor regionu Warmii i Mazur, m.in. przez gromadzenie ludowych pieśni i podań. W lipcu 1953 został członkiem założonego w Olsztynie przez Władysława Gębika Klubu Literackiego (zalążka przyszłego oddziału Związku Literatów Polskich, ZLP). T.r. rozpoczął współpracę z Oddziałem Wojewódzkim Stow. PAX w Olsztynie. Zatrudniony początkowo jako urzędnik administracji, prowadził następnie Dział Inicjatyw Kulturalnych i był członkiem kierownictwa Oddz. Wojewódzkiego. Założył Oddz. Powiatowy Stow. PAX w Ostródzie i objął jego kierownictwo. Stworzył też terenowe placówki PAX w Suszu, Iławie i Nowym Mieście. Pod koniec t.r. został kierownikiem redakcji „Słowa na Warmii i Mazurach”, tygodniowego dodatku lokalnego do „Słowa Powszechnego”. W r. 1954 zadebiutował na jego łamach wierszem O bocianim gnieździe (nr 17), a w r. 1955 ogłosił pierwsze opowiadanie pt. Babka czterdzieściorga wnucząt (nr 2). Publikował w „Słowie na Warmii i Mazurach” kolejne wiersze i opowiadania, a także artykuły krytycznoliterackie i felietony (m.in. jako Kalasanty Wypysiewski). Utwory literackie S-ego ukazywały się też m.in. w „Warmii i Mazurach”, „Katoliku”, „Kierunkach”, „Wrocławskim Tygodniku Katolików”, „Życiu i Myśli”, „Życiu Literackim” oraz antologii „Kiermasz bajek” (W. 1957). W r. 1958 wydał pierwszą książkę pt. Daleka droga (W.), złożoną z siedmiu fabularyzowanych gawęd z historii Warmii i Mazur, rzutowanej z jednej strony na losy dwóch rodów: Wraniców i Klonowskich, z drugiej – na rozbudowane tło mitów i wierzeń ludowych. Już w tej książce pojawiły się, obecne stale w jego późniejszej twórczości, stylistyczne nawiązania do gawędy szlacheckiej i prozy Henryka Sienkiewicza. W r. 1959 opublikował cykl baśni mazurskich Czterej synowie Raka (W., wyd. 4, W. 1986), eksponujący motyw diabła Smętka. W antologii „W oczach poetów. Warmia i Mazury 1945–1960” (Olsztyn 1960) zostały zamieszczone dwa poematy S-ego: Cieśla spod Ełku – o Michale Kajce oraz W cieniu jemioły. Sagę podolskiego rodu Wraniców, od powstania styczniowego do lat powojennych, kontynuował cyklem opowiadań Nie łatwo jest kochać. Strzępy żałosnej sagi (W. 1960, wyd. 2, W. 1961).
W r. 1960, w związku z otrzymanym stypendium Zarządu Głównego ZLP, przebywał S. kilka miesięcy w ZSRR; zwiedził wtedy Odessę, Kursk, Kijów, Moskwę i Leningrad (wspomnienia z tej podróży zawarł w tomie reportaży pt. Z kraju dalekiego dzieciństwa, Ł. 1967). W Gawędach minionego czasu (W. 1961), zbiorze ludowych gawęd mazurskich o upiorach, strzygach i niemieckich diabłach, z narracją stylistyczną splotła się fantastyka; w kilku opowiadaniach powróciła postać Marka Wranicy, alter ego pisarza. Pragnąc przezwyciężyć antyniemieckie uprzedzenia ludności powojennych Warmii i Mazur, S. dokonał w utworze próby rehabilitacji Smętka. Po opublikowaniu w r. 1963 powieści sensacyjnej Awantura w Ostródzie (W.) jeszcze raz powrócił w r. 1964 do rodu Wraniców w powieści pt. Sielski żywot burmistrza Wranicy (Ł.), której akcja toczyła się w realiach powojennej Ostródy. Powieść ta została t.r. wyróżniona przez Wojewódzką Radę Narodową i ZLP w Olsztynie oraz Stow. Społeczno-Kulturalne «Pojezierze» nagrodą w konkursie na utwór o tematyce warmińsko-mazurskiej. W r. 1965 opublikował S. zbiór opowiadań Jutro będzie inaczej (Gdynia), oparty na podaniach z Warmii i Mazur; wyraził w nim przekonanie o konieczności wzajemnego wybaczania błędów przeszłości. Przestrogę przed walkami bratobójczymi w Polsce zawarł w powieści dla młodzieży Było to wczoraj (W. 1966, wyd. 2, W. 1974). Dorobek literacki S-ego uzupełniły: baśnie Od Wielunia diabeł hula. Historie nie do wiary z krainy między Wartą, Liswartą i Bzurą leżącej (Ł. 1966) oraz kolejny tom sagi Wraniców – opowiadania Od Sasa i od lasa (Gdynia 1967). Dn. 1 VI 1968 w Domu Środowisk Twórczych w Olsztynie odbyła się uroczystość jubileuszowa 60-lecia urodzin i 40-lecia pracy twórczej S-ego.
Twórczość literacka S-ego inspirowana była historią, kulturą i folklorem Warmii i Mazur. Szczególne miejsce zajęły w niej wieloletnia walka o polskość oraz dylematy i konflikty powojennego osadnictwa w tym regionie. Wiele jego utworów miało charakter autobiograficzny. Zaangażowany społecznie, świadom płynącego stąd dydaktyzmu swej twórczości, określił siebie mianem «sierżanta literatury». Wśród jego obfitej publicystyki (ok. 500 artykułów) znalazły się szkice biograficzne o pisarzach olsztyńskich drukowane w „Słowie na Warmii i Mazurach” w cyklu „Sylwetki Olsztyńskiego Parnasu”. Opublikował też wspomnienia Michała Lengowskiego („Życie i Myśl” 1969 nr 5).
S. działał w Tow. Rozwoju Ziem Zachodnich i Warmińsko-Mazurskim Tow. Kulturalno-Społecznym. Był od r. 1960 członkiem ZLP (pełnił funkcję wiceprezesa Oddz. Olsztyńskiego oraz członka Zarządu utworzonego przy Oddziale w październiku t.r. Klubu Literatury Regionalnej). Kilkakrotnie był nagadzany: w r. 1961 nagrodą artystyczną Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Olsztynie, w r. 1962 nagrodą w wojewódzkim konkursie literackim na XX-lecie Polskiej Partii Robotniczej za nowelę Jutro będzie inaczej i w r. 1970, przyznawaną przez Stow. PAX, nagrodą specjalną im. Włodzimierza Pietrzaka. Był odznaczony m.in. Złotą Odznaką «Zasłużony dla Warmii i Mazur» (1964), Odznaką Tysiąclecia Państwa Polskiego (1968) i Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1969). Zmarł 22 VII 1971 w Olsztynie, został pochowany 26 VII na cmentarzu komunalnym w Ostródzie.
W małżeństwie (od r. 1941) z Jadwigą z Chądzyńskich (ur. 1919) miał S. synów: Daniela (ur. 1942), Wojciecha (ur. 1943), Mariusza (ur. 1945) i Leszka (ur. 1947) oraz córkę Marię Ewę (ur. 1956).
Pośmiertnie ukazała się powieść sensacyjna S-ego Serwacy Wilkierz – detektyw prywatny (Ł. 1973) oraz dokonany przez niego wybór gwarowych gawęd Alojzego Śliwy „Kuba spod Gietrzwałdu gada” (Olsztyn 1972 [1973]). W Muz. Warmii i Mazur w Olsztynie znajdują się niewydane utwory S-ego: zbiór legend Od Łowicza do Wielunia imć Boruta raźno hula, powieści Pierwsza miłość Marka Wranicy, Pusty tydzień wczasoopornego Wranicy i poświęcony pamięci ojca Zaczyn oraz Zawstydzeni i przywołani, a także opowiadanie W okowach baroku.
Literatura Pol. XX w. (T. Oracki); Literatura Pol. Enc., II; Nowy Korbut (Słown. Pisarzy), S. II; Pisarze olsztyńscy (T. Wajsbrot, H. Kamińska), [Olsztyn] 1966; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1954 i n.; Rocznik Literacki za r. 1971, W. (J. Chudek); Współcz. pol. pisarze, VII; – Adamczyk Z. J., Dole i niedole burmistrza Wranicy, „Tyg. Kult.” 1969 nr 43; Baranowska A., Niezapomniane, „Nowe Książki” 1975 nr 23; Chłosta J., Odszedł człowiek nam bliski, „Słowo na Warmii i Mazurach” 1971 nr 31; [tenże] j.c., Optymistyczne spojrzenie, tamże 1965 nr 19; tenże, Sercem i piórem oddany Mazurom i Warmii, tamże 1968 nr 19 (nr poświecony S-emu); tenże, Tadeusz Stępowski, „Słowo Powsz.” 1970 nr 285; tenże, Tadeusz Stępowski – pisarz i społecznik. W 10. rocznicę śmierci, „Słowo na Warmii i Mazurach” 1981 nr 25; tenże, Tadeusza Stępowskiego droga do literatury, „Kierunki” 1986 nr 44; Fornalczyk F., Świadomość dziedzictwa. O prozie olsztyńskiego środowiska pisarskiego, Olsztyn 1978; Jelicz A., O królach, diabłach i poecie, „Nowe Książki” 1967 nr 4; Koziełło-Poklewska K., Piórem i działaniem, „Kierunki” 1970 nr 49; Kruk S., Tadeusz Stępowski (1908–1971), „Komun. Mazursko-Warmińskie” 1972 nr 1; Martuszewski E., Czwarta księga Tadeusza Stępowskiego, „Tyg. Kult.” 1962 nr 1; tenże, Konsekwencje baroku, „Warmia i Mazury” 1968 nr 1; tenże, Nie ma powodu do regionalnej radości, „Głos Olsztyński” 1964 nr 51; tenże, Pisarstwo wielkiego przeżycia, „Słowo na Warmii i Mazurach” 1967 nr 42; Oracki T., Laureat nagrody wojewódzkiej – Tadeusz Stępowski, tamże 1961 nr 32; [Panas H.] Eljot, W Kursku, „Warmia i Mazury” 1968 nr 9; Peter T., Tadeusz Stępowski – pisarz i publicysta, „Ziemia Ostródzka” 1985 nr 5 (błędna data śmierci); Piątkowska D., Charakterystyka spuścizny po Tadeuszu Stępowskim, „Roczn. Olsztyński” T. 16: 1989; Połoniewicz Z. E., Pamięci Tadeusza Stępowskiego, „Posłaniec Warmiński” 2003 nr 19 (błędne miejsce ur.); Rajek T., Do czego mogę być przydatny?, „Słowo na Warmii i Mazurach” 1965 nr 10; Segiet J., Ostatni Sarmata olsztyński, „Głos Olsztyński” 1982 nr 6; tenże, Sarmatyzm w rodowym kalejdoskopie, tamże 1960 nr 246; Skrobiszewska H., Swojacy z Warmii i Mazur, „Wychowanie” 1966 nr 21; Stępowski M., Miał przeświadczenie, że Warmia i Mazury to ziemie polskie, „Kulisy Warmii i Mazur” 2001 nr 30/31; Swat T., Z Tadeuszem Stępowskim zamiast wywiadu, „Słowo na Warmii i Mazurach” 1970 nr 50; Wernic L., Jubileusz Tadeusza Stępowskiego, „Kierunki” 1968 nr 26; – Lichniak Z., Społecznik z Ostródy. (Wspomnienie o Tadeuszu Stępowskim), „Słowo Powsz.” 1971 nr 205; Przemówienie Władysława Ogrodzińskiego na pogrzebie Tadeusza Stępowskiego, „Słowo na Warmii i Mazurach” 1971 nr 31; – Mater. Red. PSB: Wycinki prasowe dot. S-ego; – Informacje syna S-ego, Mariusza Stępowskiego z Olsztyna.
Mirosław Wójcik